PROCESY POZNAWCZE
II rok psychologii
Uniwersytet Wrocławski
wykładowca: dr Urszula Dębska
Reflektorem w głąb – kilka refleksji o
tajnikach poznawania świata i siebie
Z życzeniami pomyślnego nowego
semestru wszystkim moim studentom!!!
Czar i tajemnica
poznawania
Podstawowe pojęcia
Psychologia poznawcza – subdyscyplina
psychologii; zajmuje się badaniem procesów i
struktur poznawczych oraz ogólnymi zasadami
funkcjonowania umysłu
Poznanie – zdolność do odbioru informacji,
przetwarzania ich, budowania wiedzy –
służących przystosowaniu i kontroli zachowania
- ogół procesów i struktur psychicznych,
uczestniczących w przetwarzaniu informacji..
Główne postacie
Psychologia poznawcza tworzyła się stopniowo
wszelkie zmiany dokonywały się w niej i
dokonują nadal w sposób bardziej subtelny,
cichy (bez jakichś nadzwyczajnych rewolucji),
ciągle ewoluując.
wkład bardzo wielu postaci ze świata nauki
(Ameryka: np. U. Neisser, J. Bruner, J. Fodor, K.
Kelly, S. Kosslyn
Polska: np. A. Lewicki, J. Kozielecki, T. Tyszka, A.
Falkowski, Z. Chlewiński, E. Nęcka, A. Kolańczyk,
T. Maruszewski, E. Ścigała, A. Biela, K. Nejder...).
Jerome Bruner
Jerome Bruner
Jerome S. Bruner (1915- ) is one of the best known and
influential psychologists of the twentieth century. He was one of
the key figures in the so called 'cognitive revolution' - but it is
the field of education that his influence has been especially felt.
His books The Process of Education and Towards a Theory of
Instruction have been widely read and become recognized as
classics, and his work on the social studies programme - Man:
A Course of Study (MACOS) - in the mid-1960s is a landmark in
curriculum development. More recently Bruner has come to be
critical of the 'cognitive revolution' and has looked to the
building of a cultural psychology that takes proper account of
the historical and social context of participants. In his 1996
book The Culture of Education these arguments were
developed with respect to schooling (and education more
generally). 'How one conceives of education', he wrote, 'we
have finally come to recognize, is a function of how one
conceives of the culture and its aims, professed and otherwise'
(Bruner 1996: ix-x).
Jerry Fodor
JERRY ALAN FODOR
Work address: Department of
PhilosophyRutgers UniversityDavison
Hall, Douglass CampusNew Brunswick,
NJ 08903 Work phone: (203) 932-8878
Fax: (212) 315-2801Email:
fodor@ruccs.rutgers.edu
Stephen Kosslyn
Stephen Kosslyn
STEPHEN M. KOSSLYN, a Professor of Psychology at
Harvard University, has published over 200 papers
on the nature of visual mental imagery. He has
received numerous honors, including the National
Academy of Sciences Initiatives in Research Award
and the Prix Jean-Louis Signoret, and was elected
to the American Academy of Arts and Sciences and
the Society of Experimental Psychologists. His
books include Image and Mind; Ghosts in the
Mind's Machine; Elements of Graph Design; Wet
Mind: The New Cognitive Neuroscience; Image and
Brain: The Resolution of the Imagery Debate; and
Psychology: The Brain, the Person, the World.
Tożsamość psychologii
poznawczej?
Każda nauka określa swą tożsamość
wskazując na:
Przedmiot
Metodologię i warsztat badawczy
Historię swojego rozwoju
Początki
Psychologia poznawcza – jako „osobna dziedzina
psychologii” jest stosunkowo „młodą” (o ile 50 lat to
młodość) dziedziną psychologii(w stosunku do innych
dziedzin, np. klinicznej, osobowości…) – „ma długie
dzieje i krótką historię” (Herman Ebbinghaus).
Nie ma w jej obrębie jakichś wielkich szkół czy nazwisk
twórców, o których by – ze szczególnym uznaniem -
mówił cały świat (jak to jest np. na gruncie psychologii
osobowości: Freud, Jung, Rogers, Maslow, Murray…).
Może jeszcze najbardziej chciałoby się skojarzyć z nią
Watsona i Thorndike’a (głównych przedstawicieli
behawioryzmu), ale oni nie tworzyli psychologii
poznawczej jako szczególnej dziedziny psychologii
.
Długie dzieje i krótka
historia
Sokrates znany z dialogowego dochodzenia do definiowania pojęć.
Platon, który uważał, że prawdy dotykamy myślą a nie zmysłami.
Zagadnienia pojęciowej reprezentacji świata, które z
zaciekawieniem i swoistą dla siebie dociekliwością podejmował
Arystoteles – od niego mamy klasyczną koncepcję pojęć; czy
szersze zagadnienia możliwości poznawania w ogóle, które to
kwestie nurtowały wielu filozofów przez całe wieki
Kartezjusz – cogito ergo sum!
John Lock – empiryzm dla badań nad poznaniem;
E. Kant – współdziałanie racjonalizmu i empiryzmu: wiedza a priori
i a posteriori.
Ważne wydarzenia
1. 1956r. – konferencja w Massachusetts
Institute of Technology – początek psychologii
poznawczej
(G. Miller 7+-2; N. Chomsky, A. Newell, H. Simon –
General Problem Solver)
2.- konferencja w Dartmouth College
(uczestniczyli w niej oprócz powyższych badaczy
także Mc Carthy i M. Minsky) – szerzej podjęto
zagadnienia tzw. sztucznej inteligencji.
3. 1956 – J. Bruner, Goodnow, Austin – A study of
thinking
Massachusetts Institute of
Technology
Massachusetts Institute of Technology to jedna z najbardziej
prestiżowych uczelni technicznych
. MIT powstała w
roku z
inicjatywy kilkudziesięciu przedsiębiorców z okolic
i
.
Jej celem jest jednoczesne kształcenie studentów i prowadzenie badań
podstawowych - jednak silnie zorientowanych na praktyczne potrzeby
społeczne. MIT jest uczelnią całkowcie prywatną. Z punktu widzenia prawa
jest
, której akcje posiada obecnie kilkaset osób - głównie
członków rodzin założycieli MIT oraz jej byłych absolwentów, którym udało
się osiągnąć sukces finansowy.
MIT składa się z 5 szkół, grupujących około 200 różnych kierunków
nauczania, oraz około 300 grup badawczych i laboratoriów, które powstają i
znikają w zależności od potrzeb i działają poza strukturą szkół. Unikalną
cechą MIT jest łączenie nauczania typowo akademickiego z
uczestnictwem w badaniach naukowych już po pierwszym roku
studiów. Inną unikalną cechą MIT jest bardzo wysoki odsetek doktorantów i
pracowników naukowych w stosunku do studentów nauczania
"początkowego". Wynosi on niemal 1:1:1. Studenci nauczania
"początkowego" muszą po pierwszym roku znaleźć sobie miejsce w którymś
z zespołów badawczych. Ci, którzy nie zostaną zaakceptowani przez żaden
zespół, muszą uczelnię opuścić. Studenci, którzy "przetrwali", są od razu
wciągani w tok rzeczywistych badań, co z jednej strony daje stały dopływ
"świeżej krwi" do zespołów badawczych, a z drugiej strony ukierunkowuje
studentów w ich dalszym kształceniu i daje im możliwość praktycznego
stosowania dopiero co nabytej wiedzy.
Noam Chomsky
Herbert Simon
Herbert A. Simon
The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in
Memory of Alfred Nobel 1978
Autobiography
I was born in Milwaukee, Wisconsin, on June 15, 1916. My father,
an electrical engineer, had come to the United States in 1903
after earning his engineering diploma at the Technische
Hochschule of Darmstadt, Germany. He was an inventor and
designer of electrical control gear, later also a patent attorney.
An active leader in professional and civic affairs, he received an
honorary doctorate from Marquette University for his many
activities in the community. My mother, an accomplished pianist,
was a third generation American, her forebears having been
'48ers who immigrated from Prague and Köln. Among my
European ancestors were piano builders, goldsmiths, and
vintners but to the best of my knowledge, no professionals of
any kind. The Merkels in Köln were Lutherans, the Goldschmidts
in Prague and the Simons in Ebersheim, Jews.
Dartmouth Colledge
Ważne wydarzenia i postacie
c.d.
4. 1955 Kelly – The psychology of personal
constructs – metafora człowieka „badacza z
ulicy”. Z jego pomysłu zaczerpnęli m.in. Heider –
teoria atrybucji, Kruglansky – poznanie naiwne.
5. 1967 – Ulric Neisser uznawany za „Ojca
psychologii poznawczej” – Cognitive psychology
(pierwszy podręcznik psychologii poznawczej).
Miała to być dziedzina zajmująca się
nabywaniem, strukturalizowaniem,
przechowywaniem oraz wykorzystaniem wiedzy.
Napisany w nurcie przetwarzania informacji;
koncentrujący się na procesach a nie na
człowieku
Ulric Neisser
Ulric Neisser – ojciec
psychologii poznawczej
Ulric Neisser (born
Born in
,
, he moved with his family to the
1931. Neisser earned a bachelor's degree from
in
, a
Master’s at
, and a doctorate from Harvard in
. He
then taught at
,
, and
The modern growth of
from the publication in
of the first, and most influential, of his
books: Cognitive Psychology.
in
, he wrote Cognition and Reality, in which he began to express
a dissatisfaction with the linear programming model of cognitive
psychology at that time, and the excessive reliance on laboratory
work, rather than real-life situations. In his later writings he became
critical of the methodology of much cognitive psychology, faulting it
for being "ecologically invalid."
In
, Neisser published "John Dean's memory: a case study", in
.
In
American Psychological Association
force writing a consensus statement on the state of intelligence
research in response to the claims being advanced amid the
controversy.
Kolejne etapy rozwoju
psychologii poznawczej
W 1976 Neisser - Cognition and Reality - przełom w
psychologii poznawczej;
przestaje spoglądać na umysł jako na narzędzie służące
jedynie do przetwarzania informacji, a zwraca się ku
podmiotowi poznającemu (reżyser i główna postać w
sztuce poznawania).
Jednostka aktywnie planuje i tworzy sytuacje, w
których zaspokaja swoje potrzeby (różne) i realizuje
siebie.
Podejmuje próby łączenia koncepcji psychologii
poznawczej z ideami Gibsonizmu (bezpośredniej
percepcji, bez użycia reprezentacji) – przepracowuje
cykl percepcyjny, w którym człowiek już nie jest tylko
istotą reaktywną, ale wyprzedzającą fakty (przewidującą
np. kierunek lotu muchy).
Etapy c.d.
Ulric Neisser wskazuje na istnienie dwu
mechanizmów przetwarzania: konserwujący
– kiedy informacje zewnętrzne modyfikujące
schemat nie są specjalnie selekcjonowane
przez jednostkę; modyfikują schemat w
niewielkim stopniu, pozostawiając istotę jego
wewnętrznej organizacji.
Drugi z mechanizmów związany jest z
eksploracją – aktywne poszukiwanie nowych
informacji, ukierunkowane przez ów schemat
[schemat studenta kombinatora].
Cykl percepcyjny U.
Neissera
Dostępna informacja
(modyfikuje schemat)
S
che
mat
(reprezentacj
a
poznawcza)
eksploracja
Etapy c.d.
Schematy wykorzystywane są nie tylko do
interpretowania napływających informacji i kierowania
poszukiwaniem nowych; tworzą one podstawę dla
pewnego stylu pobierania informacji z otoczenia, stylu
stanowiącego względnie stałą cechę człowieka, różniąca
go od innych ludzi [np. dogmatyści spostrzegają rzeczy
czarno– biało]
to jednak jest teren psychologii osobowości i różnic
indywidualnych (na obszarze którego zaistniał prof. W.
Łukaszewski z pozycją: „Osobowość – struktura
regulacyjna i funkcje”, 1974. Nie był to jednak czas na
przyjęcie jego koncepcji, druga rzecz – książka była
wydana w Polsce, a prym wiódł kierunek amerykański).
I-y paradygmat psychologii poznawczej -
Paradygmat przetwarzania informacji
Poznanie – proces przekształcania symboli (na
zasadach syntaktycznych – każdy kolejny krok
uwarunkowany jest wykonaniem wcześniejszego
– maszyna i test A.M.Turinga – 1935; stworzył
prekomputerową analogię) – umysł porównany
do maszyny. Przechodzi przez kolejne stany
(ściśle określone), realizując precyzyjny program.
Najszybciej dokonuje się integracja psychologii –
nauki o komputerze – i teorii sztucznej
inteligencji. Język nowej nauki jest hermetyczny,
informatyczny
. „Zdrowy kręgosłup” psychologii poznawczej czy
ciągłe tworzenie alternatyw?
psychologię poznawczą oparto na paradygmacie
przetwarzania informacji,
Manipulowanie symbolami dokonywane według ściśle
określonych reguł - algorytmów
łatwa komunikacja między badaczami; duża kontrolowalność
prowadzonych badań.
Pokazywano jak kolejno – krok po kroku – organizm ludzki
odbiera, przetwarza i przesyła informacje (od spostrzegania,
przez selekcję, pamięć, wyobraźnię, procesy myślenia i
programy działania).
Usiłowano wszelkie zjawiska towarzyszące poznaniu wcisnąć
w model sekwencyjnego przetwarzania informacji, bądź po
prostu ich nie dostrzegać (np.emocje; wystąpienie jednego
stanu powodować miało powstanie czy wzbudzenie
następnego) .
Stanowisko to spotkało się z krytyką: np. J. Putnam, J. Searle
– nie tłumaczy stanów psychicznych człowieka, ale maszyny
Model przetwarzania
informacji - sekwencyjny
Bodźce
selekcja pierwotna
(rejestracja
sensoryczna i kodowanie)
pamięć
krótkotrwała
(przygotowanie programu
reakcji i zachowanie)
selekcja wtórna
pamięć trwała
(selekcja trzeciego rzędu)
przygotowanie programu reakcji
Uciążliwość i ograniczoność pojmowania
umysłu jako analogii komputerowej
wiele informacji potrafimy przetwarzać jednocześnie,
nie czekając na zakończenie jednego etapu
obecność licznych emocji, które wydają się być
nieodłącznymi partnerami naszego funkcjonowania w
życiu i w naszym poznaniu
(inna rzecz na ile te emocje są nam pomocą, a na ile przeszkodą w przetwarzaniu informacji: strach
przed klasówką - ogłupienie neurotyczne; spieszy na upragnione spotkanie - dziwnym trafem szybciej znajduje
rozwiązania problemów, które gdzieś tam musiały być wcześniej rozwiązane).
- emocje i poznanie - wiele z nich wpływa na kierunek i
zachowanie człowieka i nie zawsze jest to produkt uboczny –
niekiedy wydaje się wiodący w przetwarzaniu informacji (por.
prawa Dollarda- Millera).
Przetwarzanie informacji jako niezbędnik w
psychologii poznawczej
Nie lubiany termin (kojarzy się z mechanizmem
maszynowym), ale konieczny!
U. Neisser – to wszelkie operacje, dzięki którym
jednostka odbiera, przekształca, redukuje,
wzmacnia, zachowuje, przywołuje czy
wykorzystuje informacje
Zasady:
ekonomii (skąpiec poznawczy)
Uwagi - ochrona przed przeciążeniem oraz
dokładniejsze bądź wszechstronniejsze
przetworzenie
kontrola poznawcza (samoorganizacja i
samoregulacja)
Elastyczność (struktur poznawczych)
Poziomy przetwarzania
Ewolucja paradygmatu przetwarzania
informacji
Lata 80-te XX wieku:
Początek badań nad zdarzeniami życiowymi (pamięć
autobiograficzna) (
wprawdzie badania nad biegiem życia rozpoczęła dużo
wcześniej Ch. Buhler, ale teraz dopiero otwarcie wkroczyły one na warsztat
badawczy)
Odejście od przetwarzania równoczesnego ku
rozproszonemu i równoległemu – metafora mózgowa
(Rumelhart, McClelland) (interpretacja w kategoriach
reprezentacji poznawczych a nie przesyłania symboli czy
jednostek; także przetwarzania a nie jedynie przesyłania
informacji)
Neuropsychologia poznawcza (Ellis, Joung – w Polsce:
Herzyk, Kądzielawa) – odejście od myślenia lokalizacyjnego
ku kompensacyjnemu
ku modułowemu pojmowaniu umysłu (J. Fodor)
(jednostki
energetyczne – podstawowe, moduły wyspecjalizowane – percepcja,
motoryka, systemy centralne)
Ulric Neisser – kolejny etap
1993 – Multiple systems. A New approach to cognitive theory:
*zrezygnować z dążenia do stworzenia jednolitej teorii w
psychologii poznawczej [coraz większa otwartość na inne,
wyrozumiałość, tolerancyjność, a może pokora – cecha rzadka u
psychologów – że nie ma jednej prawdy]
*jeden ze sposobów winien trzymać się teorii przetwarzania
informacji
*drugi natomiast winien być związany z Gibsonowską teorią
spostrzegania bezpośredniego
*umysł ma budowę modułową (systemową) i w każdym z
modułów obowiązują inne prawa i zależności: 1.moduł
bezpośredniej percepcji i działania w środowisku lokalnym, 2.
moduł spostrzegania i reaktywności interpersonalnej; 3. moduł
reprezentacji i rozpoznawania. We wczesnym okresie rozwoju
człowieka systemy te działają niezależnie, dopiero później
wchodzą w ścisłe związki.
Procesy poznawcze są w znacznym stopniu uwarunkowane
biologicznie i kulturowo.
Umysł
(odgórnie)
mózg
(oddolnie)
Dwa w jednym! Odnoszą się do tego
samego zjawiska – poznawania
rzeczywistości
Mózg – z dolnego poziomu
Umysł – z górnego poziomu (od strony złożonych funkcji
poznawczych)
Ich synteza zawiera się w neuronauce
poznawczej (przyszłość!!!)
Umysł: wąsko – świadomość
Szeroko – świadomość i nieświadomość;
system przetwarzania informacji
Umysł – mózg - poznanie
Nurty:
Informacyjny (jednostka przetwarzająca informacje,
przesyłająca je)
Ekologiczny (bez udziału reprezentacji)
DEFINICJE UMYSŁU:
Cz. Nosal – umysł to całość procesów poznawczych związanych
z odbiorem, przetwarzaniem i przechowywaniem informacji
Z. Chlewiński – umysł to język myśli – dynamiczny, świadomy i
nieświadomy; ma zdolności komputacyjne – tworzenia nowych
informacji
J. Searle (filozof) – metafora H2O – właściwości makroświata są
efektem zachowania się mikroświata. Cechy umysłu:
świadomość, intencjonalność, subiektywność, przyczynowe
oddziaływanie
Psychologia poznawcza
(kognitywna)
Obszar swoich zainteresowań zawęża do
mechanizmów poznawczych. Stanowi je
złożony system do odbioru i
przetwarzania informacji oraz
konstruowania wiedzy - UMYSŁ
Umysł jest pojęciem o charakterze
interdyscyplinarnym
Psychologia poznawcza a inne
dziedziny
Nauki te wywodzą się z różnych tradycji teoretycznych i
metodologicznych:
Epistemologia (filozoficzne podstawy poznania)
Filozofia umysłu (relacje między materią a duszą – J.
Searle)
Sztuczna inteligencja (systemy komputerowe)
Kognitywistyka – pojęcie zaczerpnięte od Bobrowa i
Coolinsa (1975) – nauka o systemach poznawczych w
ogóle – integruje wiedzę z różnych dziedzin zajmujących
się umysłem; dziedzina interdyscyplinarna łącząca kilka
nauk: filozofię, psychologię, językoznawstwo
(lingwistykę), informatykę, antropologię i neuronaukę
Warsztat metodologiczny
Eksperyment laboratoryjny
Eksperyment naturalny
Obserwacja
Chronomoetria (Hermann von Helmholtz, Fr.C. Donders)
Modelowanie
Badania komputerowe; symulacje (sztuczna
inteligencja)
Zapisy EEG; tomografia komputerowa, i. inne
Analiza przypadków klinicznych – tak jak największe
koncepcje osobowości zrodziły się w placówkach
klinicznych, tak największe osiągnięcia psychologii
poznawczej (umysłu) są efektem badań z obszaru
patologii
Badania jakościowe
Architektura umysłu
1. Blokowe modele umysłu (Atkinson i Shiffrin)
2. Metafora komputerowa umysłu
3. Koncepcja poziomów przetwarzania (Craik, Lockhart)
(podstawowy, semantyczny, głęboki)
4. Modułowe ujęcie (filozof pracujący na rzecz
psychologii - J. Fodor: Modularity of Mind) (umysł nie jest
uniwersalnym urządzeniem, ale zespołem
wyspecjalizowanych modułów – skrzynka z
narzędziami). Umysł tworzą: przetworniki, moduły i
systemy centralne
5. Sieciowe modele umysłu - koneksjonizm (McClelland,
Rumelhart) – reakcja na skrajnie pojmowaną metaforę
komputerową. Przyjmują istnienie przetwarzania
równoległego i rozproszonego (sieci neuropodobne)
A. Damasio – „Błąd
Kartezjusza”
Przeciw centralizmowi i lokalizmowi:
Nie ma w mózgu żadnego pojedynczego
rejonu, który przystosowany byłby do
jednoczesnego przetwarzania reprezentacji
pochodzących ze źródeł o różnych
modalnościach czuciowych,
doświadczanych jednocześnie – np.
dźwięku, ruchu, kształtu, koloru w
odpowiednim rozłożeniu czasowym i
przestrzennym. Nie ma żadnego miejsca,
do którego kierowane byłyby te „produkty”
Antonio Damasio c.d.
(neurolog)
…nasze silne poczucie integralności
umysłu rodzi się z faktu współdziałania
makroskopowych systemów mózgowych,
opierającego się na synchronizacji
funkcjonowania poszczególnych
komponentów…
Powiązanie w czasie wymaga potężnych i
efektywnych mechanizmów UWAGI i
PAMIĘCI OPERACYJNEJ
Nieodzowne są tu: kora przedczołowa oraz
niektóre struktury układu limbicznego
Wieloparadygmatyczność
Psychologia poznawcza bywa traktowana jako
obszar zderzania wielu paradygmatów, czy też
wieloteoretyczność
Poczucie wielości bierze się zasadniczo stąd,
że poszczególne sprawności poznawcze
traktowane bywają jako odrębne sfery – tworzy
się dla nich mniejsze teorie funkcjonowania
(percepcja, pamięć, myślenie…)
Trudno jest wskazać jedną wspólną teorię,
która wyjaśniałaby całe funkcjonowanie
poznawcze człowieka
Elementy wspólne licznych mikroteorii w psychologii
poznawczej
informacje, które dopływają do człowieka muszą podlegać selekcji z
uwagi na ograniczone możliwości przyjęcia i przetwarzania. Nie jest to
jednak sztywna granica – występują różnice indywidualne, jak również
znaczący jest element ćwiczenia – mózg radzi sobie z nadmiarem (pole
uwagi ostrej – intensywnej i rozproszonej, ekstensywnej)
mózg stosuje pewne strategie radzenia sobie z informacją; często mają
one charakter świadomy – są pod kontrolą jednostki; z czasem mogą
zostać zautomatyzowane (np. uczenie się prowadzenia samochodu)
Strategie mogą przekształcić się w trwałe sposoby funkcjonowania (por.
elementy reklamy – gdzie i dlaczego umieszczać)
poszczególne części umysłu tworzą względnie spójny system (np. uwaga
i metapoznanie – kontrola)
wielopoziomowy charakter systemu poznawczego (por. język:
syntaktyka, semantyka, fonologia)
uzależnienie procesów poznawania od kontekstu (por. odkrywanie
analogii)
interakcyjny charakter przetwarzania (to, co się dzieje na pewnych
poziomach warunkuje zmiany na innych (np. słowa, intonacja, ekspresja)
procesy poznawcze zawsze mają charakter aktywny, co nie oznacza, że
zawsze mają charakter świadomy (przedświadome przetwarzanie).
Podobnie można wskazać na pewne specyficzne
właściwości procesów poznawczych dotyczących
interakcji społecznych:
ludzie zmieniają swoje otoczenie starając się je
kontrolować
reguła wzajemności (to jak ja ich poznaję zmienia to, jak
oni będą mnie spostrzegali, np. NADMIERNA ASEKURACJA)
poznanie społeczne zawsze dokonuje się przez pryzmat JA
(moich potrzeb i wartości; druga osoba także dostarcza
nam informacji o nas samych
rozmaite strategie autoprezentacji (najczęściej by wypaść
korzystniej)
wnioskowanie o ukrytych zamiarach i właściwościach
ludzie jako obiekty spostrzegania zmieniają się szybciej
niż obiekty fizyczne
dokładność spostrzeżeń łatwiej sprawdzić w przypadku
rzeczy niż ludzi
poznanie łączy się z upraszczaniem i schematyzowaniem
(redukcja nadmiaru informacji).
Urok zmienności
Psychologia poznawcza – długi czas trzymana w sztywnych
ryzach paradygmatu przetwarzania informacji w stylu
metafory komputerowej – uwolniła się i zakwitła zmiennością.
Nowe modele dla funkcjonowania poznawczego
Nowe koncepcje reprezentacji (np.Eleonora Rosch – pojęcia
naturalne)
Uwzględnianie kontekstu poznania
Udział aktywny osoby poznającej (motywacja, potrzeby,
ciekawość poznawcza, samoregulacja, samorozwój)
Doświadczenie indywidualne i badania jakościowe
Nowa definicja poznania
Cykl:
aktywnego tworzenia reprezentacji
poznawczych
Interpretacji napływających informacji
przy pomocy reprezentacji
poznawczych
Zmiany treści reprezentacji w zależności
od dopływu nowych danych
(elastyczność i kontekstowość)
Tworzenie nowych reprezentacji
Kropla drąży kamień nie siłą, ale
nieustannym kapaniem! Ta
kiej wytrwałości
życzę Państwu w zdobywaniu tajników
poznawania!!!
Uczymy się człowieka
Uczę się Ciebie człowieku,
Powoli się uczę, powoli.
Od tego uczenia trudnego
Raduje się serce i boli.
O świcie nadzieją zakwita
Pod wieczór niczemu nie wierzy
Czy wątpi, czy ufa – jednako –
Do Ciebie, człowieku należy.
Uczę się Ciebie i uczę
I wciąż Cię jeszcze nie umiem
Ale Twe ranne wesele,
Twą troskę wieczorną rozumiem (Jerzy Liebert)
Dziękuję za uwagę i
cierpliwość!
Życzę miłego
wieczoru i pięknego
weekendu.
Do zobaczenia
Wykład 2. Reprezentacje
poznawcze
Jak poznajemy świat?
- bezpośrednio –
realizm; ekologizm
- pośrednio –
reprezentacjonizm,
konstrukcjonizm
Jak nabywamy wiedzę?
- deklaratywizm
- proceduralizm
Umysł – reprezentacje -
wiedza
Umysł ludzki wyposażony w odpowiednie
mu narzędzia służy człowiekowi do
odbierania, przetwarzania i wytwarzania
informacji oraz kumulacji wiedzy.
Wiedza – (knowledge) system informacji
zakodowany w strukturach pamięci
długotrwałej, za których pomocą
poznawczo odwzorowujemy świat.
Reprezentacja poznawcza
Psychologia poznawcza korzysta z pojęcia tzw.
reprezentacji poznawczej czy reprezentacji
wiedzy.
Jest to pojęcie, które nie ma jednoznacznej definicji, pozostaje
uwikłane w liczne – często odmienne - założenia teoretyczne.
Najogólniej - reprezentacja oznacza
odwzorowanie w umyśle całości lub części
rzeczywistości zewnętrznej albo
wewnętrznego świata jednostki.
(Df) - umysłowy odpowiednik fragmentu
rzeczywistości realnej bądź wymyślonej (fikcyjnej
lub hipotetycznej).
Jej desygnatem może być konkretny przedmiot,
osoba, kategoria lub relacja.
Reprezentacja poznawcza
To odzwierciedlenie jest możliwe dzięki procesom
spostrzegania i myślenia, w ścisłym powiązaniu z
pamięcią semantyczną.
Funkcja - zastępowanie danego wycinka rzeczywistości,
przez co ułatwia komunikację.
Rodzaje reprezentacji:
Trwałe – struktury wiedzy
Nietrwałe – wyobrażenia, etykiety, sądy, modele
umysłowe
Wiedza – metawiedza -
samoregulacja
Człowiek jest w stanie dokonywać także
refleksji nad wymienionymi rodzajami wiedzy i
nad samym sobą – metawiedza
(odrębne
przekonania i sądy o sobie jako jednostce uczącej się, funkcjonującej
poznawczo – Flavel).
Metawiedza wiąże się z możliwością tzw.
samoregulacji w uczeniu się i przetwarzaniu
informacji – człowiek jako ktoś stosujący
bardziej bądź mniej świadomie liczne reguły
(przepisy), strategie, które usprawniają jego
poznawanie, uczenie się.
Stanowiska w kwestii
pojmowania poznania
Stanowisko konstruktywistyczne – każdy
posiada indywidualną, niepowtarzalną
reprezentację świata, zbudowaną na bazie
osobistego doświadczenia (udział eksploracji i
interioracji, a nie odruchowość – jak w skrajnym
behawioryzmie)
Reprezentacjonizm – stanowisko filozoficzne –
poznajemy nie bezpośrednio, ale poprzez
reprezentacje umysłowe (pojęcia, wyobrażenia,
sądy, schematy, stereotypy, przesądy)
realizm
- Realizm (Platon – poznajemy idee, Arystoteles –
„pieczęć w wosku”)
- konstruktywizm (W.Ockham – nie musi być zachowana
sensoryczna forma rzeczy, J.Bruner – ten sam obiekt
można reprezentować na różne sposoby zależnie od:
nastawienia, kontekstu, wiedzy, oczekiwań, stanu
motywacyjnego, nastroju, emocji, trwałych cech intelektu
i osobowości
)
Podstawowe spory wokół
reprezentacji
1. Najwięcej kontrowersji wokół reprezentacji dotyczy jej
natury
(J.Fodor)?????
między zwolennikami konstruktywizmu (J. Bruner)
***reprezentacja nie jest odwzorowaniem otoczenia, lecz powstaje
na drodze „wnioskowań” z informacji zakodowanych w pamięci
długotrwałej;
***mogą one ulegać zmianom w konsekwencji interpretacji
poprzednich doświadczeń.
Źródłem powstania reprezentacji nie jest świat, ale interakcja między
nim a jednostką (KOLORADKARZ!!!).
Realiści - reprezentacja jako dokładne odzwierciedlenie rzeczywistości,
dokonane wyłącznie na podstawie informacji z pamięci długotrwałej,
niezmienionych przez interpretacje (Winograd, 1985).
2
. Inny problem dotyczy kwestii zapisywania wiedzy
– czyli liczby i rodzajów kodów (Johnson-Laird,
Paivio).
Rodzaje reprezentacji
poznawczych
Allan Paivio: obrazy umysłowe, ślady
pamięciowe, słowa, sądy, pojęcia, schematy
(skrypty, ramy, procedury)
Reber: obrazy, słowa (język), idee (abstrakcje)
Eysenck: reprezentacje analogowe (obrazy
umysłowe, modele mentalne), sądy
Smith, Ward, Finke – struktury przedtwórcze
Nęcka – struktury próbne
Deklaratywizm – proceduralizm (Z.
Pylyshyn)
J. Anderson – próba łączenia i
zastosowania
Reprezentacje wiedzy
Reprezentacje wiedzy deklaratywnej:
słowa i obrazy (zewnętrzna
reprezentacja wiedzy)
Wyobrażenia umysłowe (wewnętrzna
reprezentacja wiedzy)
Modele integrujące reprezentowanie
wiedzy deklaratywnej i proceduralnej
- model ACT Johna Andersona
Model reprezentacji wiedzy
J.R. Andersona (1983)
Pamięć deklaratywna
pamięć proceduralna
Pamięć operacyjna
Operacje:
Kodowanie
Wydobywanie
wykonanie procedur
realizacja
Wyobrażeniowa
reprezentacja
Wyobrażenia – umysłowa reprezentacja rzeczy (obiektów,
zdarzeń, miejsc), które nie są w danym momencie odbierane
przez narządy zmysłów, o charakterze obrazowym.
charakter odtwórczy – przypominamy sobie obrazy z
przeszłości (przed chwilą doświadczane – prawo świeżości,
lub wspomnienia z dzieciństwa – prawo pierwszeństwa)
Charakter twórczy
różna modalność: słuch, węch, wzrok, smak, doznania
wewnętrzne. Nie musimy ich widzieć, ani czuć, a w każdej
chwili możemy je przywołać w wyobrażeniu (czujemy smak
kwaśnej cytryny, czujemy zapach pieczonego chleba,
schnącego siana, słyszymy szum fal morskich, czujemy
drgania jadącego obok samochodu ciężarowego, widzimy
barwy tęczy... – zastosowanie w nauce i terapii: wizualizacje).
Jak wyobrażeniowe
reprezentacje istnieją w
naszym umyśle???
Czy nasze obrazy przechowywane są w
mózgu w dosłownej postaci? Wydaje się
to niemożliwe chociażby ze względu na
ograniczoną pojemność mózgu.
Jak zatem radzi sobie mózg z mnogością
materiału? Czy posiada jakąś
specyficzną zasadę kodowania i
zapamiętywania?
(BURZA MÓZGÓW - ćwiczenia!!!)
Reprezentacja wiedzy
Hipoteza podwójnego kodowania: obrazy
analogowe i symbole
Przełom lat 60/70-tych – Allan Paivio: chociaż nie
konstruujemy umysłowych reprezentacji wszystkich
specyficznych obrazów, tworzymy jednak obrazy
umysłowe, które różnią się pod względem formy od
umysłowych reprezentacji informacji werbalnych.
Reprezentacje werbalne i obrazowe można postrzegać
jako dwa odrębne kody organizujące informację w
wiedzę, która jest przechowywana, na której można
dokonywać operacji, którą można odtwarzać,
wydobywać i wykorzystywać.
Można więc przyjąć istnienie dwóch kodów:
analogowego (dla obrazów) i symbolicznego (dla
słów).
Ćwiczenie!
jak reprezentujesz słowo świstak a jak obraz
świstaka? Który z rodzajów informacji jest ci
bardziej użyteczny, gdy np. pytają cię o
futro świstaka, a które, gdy pytają cię o to
co lubi jeść świstak, jaki ma kształt łap...
Różne kody dla reprezentacji umysłowych
okazują się bardziej bądź mniej przydatne w
rozwiązywaniu rozmaitych zadań!.
dla bogactwa rzeczywistości zdecydowanie
lepiej, gdy reprezentacji umysłowych jest
więcej (różnorodność).
Reprezentacja w postaci
sądów
Hipoteza na temat reprezentacji w postaci sądów:
(Hipoteza podwójnego kodowania – jak większość stwierdzeń w psychologii
poznawczej – nie satysfakcjonuje wszystkich badaczy, niektórzy wręcz się z nią
nie zgadzają. Wśród nich)
John Anderson i Gordon Bower
– zaproponowali
oni alternatywną hipotezę odnośnie reprezentacji
wiedzy, zwaną jako hipotezę pojęciowo-
twierdzeniową bądź po prostu twierdzeniową (jej
zwolennikiem najwierniejszym jest także Zenon
Pylyshyn).
Zakłada ona, reprezentacji umysłowych nie
magazynujemy w postaci obrazowej, ale w postaci
abstrakcyjnych sądów (np. biedronka siedzi na liściu,
bądź pod biedronką leży liść, nad nią jest błękit nieba).
Reprezentacje wiedzy w
postaci sądów
Sądy mogą być wykorzystywane do opisu
każdego rodzaju relacji (działania, atrybutów,
pozycji, przynależność do kategorii...). Zarówno
obrazy, jak i stwierdzenia werbalne znajdują
zatem swoją głębszą reprezentację, którą są
sądy.
Pylyshyn wręcz twierdzi, że gdy tworzymy
reprezentacje wyobrażeniowe, nie tworzymy
obrazów w mózgu lecz jedynie korzystamy z
wiedzy na dany temat.
Obrazy są jedynie epifenomenami
(zjawiskami wtórnymi) zachodzącymi na skutek
innych procesów poznawczych.
Ćwiczenie!
@@@
Jak kodujemy wiedzę???
(rys. gwiazdy Dawida lub dwa
trójkąty równoboczne – spójrz przez
chwilkę: czy figura zawiera
równoległobok? – osoby nie były w
stanie odp. Może zatem nie kodują
analogowo, skoro nie potrafią przywołać
dokładnego obrazu lecz twierdzeniowo?
– Stephen Reed!).
Wyobrażeniowa reprezentacja
wiedzy
Równoważność funkcjonalna
(izomorfizm) – umysłowe manipulowanie
obrazami
Zwolennicy izomorfizmu funkcjonalnego w
badaniach nad wyobrażeniową reprezentacją
poznawczą: Farah, Finke, Kosslyn, Rumelhart,
Norman, Shepard) przyjmują, że
wyobrażenia wzrokowe nie są tym samym
co percepcja wzrokowa, ale są z nią
równoważne funkcjonalnie.
Konstruujemy obrazy funkcjonalnie
równoważne ze spostrzeżeniami (Paivio).
Finke zaproponował kilka zasad dotyczących
wyobrażeń wzrokowych
Stephen Kosslyn
Stephen Kosslyn
STEPHEN M. KOSSLYN, a Professor of Psychology at
Harvard University, has published over 200 papers
on the nature of visual mental imagery. He has
received numerous honors, including the National
Academy of Sciences Initiatives in Research Award
and the Prix Jean-Louis Signoret, and was elected
to the American Academy of Arts and Sciences and
the Society of Experimental Psychologists. His
books include Image and Mind; Ghosts in the
Mind's Machine; Elements of Graph Design; Wet
Mind: The New Cognitive Neuroscience; Image and
Brain: The Resolution of the Imagery Debate; and
Psychology: The Brain, the Person, the World.
Model S. Kosslyna
Model stanowiący syntezę podwójnego
kodowania i reprezentacji w postaci sądów. Wiedza
w umyśle jest reprezentowana bądź w postaci
analogowych obrazów umysłowych oraz symboli.
Wyodrębnił tzw. reprezentację płytką
(obrazową) i głęboką (analogową i w postaci
sądów).
Model pozwala wyjaśnić, jak przywołać w umyśle
obraz przyjaciela, jak tworzyć wiarygodne obrazy,
których wcześniej nie widzieliśmy, jak
manipulować obrazami w umyśle.
Operacje na wyobrażeniach
Zmniejszanie – powiększanie
Składanie - rozkładanie
Rotacje
skanowanie
Operacje na wyobrażeniach
- umysłowe rotacje (Roger Shepard,
Jacqueline Metzler): przy każdej rotacji
obrazu umysłowego następował wzrost
czasu reakcji (odp. czy zrotowany czy
nie) tak przy rotacjach figur płaskich, jak
i przestrzennych. Badania te przyczyniły
się do powiązania poszukiwań
psychologii poznawczej z inteligencją.
- skalowanie obrazu (Roger Shepard;
Stephen Kosslyn)
- skanowanie obrazu
Koncepcja Johnsona-
Lairda
Reprezentacja umysłowa przyjmuje postać:
sądów,
modeli umysłowych
lub obrazów.
Sądy w jego rozumieniu są jednak przekładalne na
słowa! (zawierają znaczenie).
Modele umysłowe to wyabstrahowane reprezentacje
analogowe pojęć czy obiektów, przestrzennie i
czasowo analogiczne do spostrzeżeń, mogą być
oglądane pod dowolnym kątem i na ogół nie
posiadają cech dystynktywnych danego
egzemplarza obiektu (ogólny stół).
Wydaje się, że
koncepcja modeli umysłowych jest w stanie wyjaśnić wiele miejsc nie
do wyjaśnienia w czysto analogowym podejściu.
Modele sieci semantycznych
Allan Collins i Rossa Quillian
to model alternatywny dla przedstawienia wiedzy
deklaratywnej. Zawiera węzły (reprezentujące
pojęcia), powiązane ze sobą sieciami – relacjami
tak, że jednostka łączy je w sposób sensowny.
model hierarchicznej sieci informacji
semantycznej (ekonomia poznawcza!).
Cokolwiek wiadomo o rzeczach na wyższych
poziomach, to automatycznie znajduje to
zastosowanie dla poziomów niższych.
Modele sieciowe znalazły także zastosowanie dla
wiedzy typu proceduralnego.
Wiedza proceduralna
Modele sieciowe znalazły także zastosowanie dla wiedzy
typu proceduralnego.
Najwcześniejsze modele dla tej wiedzy pochodzą z badań nad
sztuczną inteligencją i symulacją komputerową. Obserwując
(metodą prób i błędów testowanych) przebieg procesów w
maszynie, zrozumiano niektóre aspekty przetwarzania informacji
przez człowieka, np. istotę przetwarzania seryjnego, jako
podstawowego dla każdego z konstruowanych modeli.
Punktem wyjścia jest zespół reguł kierujących produkcją
(generowaniem i wykonaniem procedury) –np. Newella i Simona
procedura typu: jeżeli – to. Reguły są zorganizowane w systemy
rutyn (wskazówek dotyczących procedur wykonania zadania) i
podrutyn (dla podzadań). John Anderson, Newell i Simon
uważają, że reperezentacja wiedzy potrzebna do wykonania
określonego zadania lub wykorzystania określonej umiejętności
polega na systemie produkcji, zawierającym pełny zbiór
niezbędnych reguł (system reguł w samoregulowanym uczeniu
motorycznym). W takich programach mogą jednak znaleźć się
tzw. pluskwy (odchylenia we wskazówkach dla warunków lub
wykonania zadania).
Pojęciowa reprezentacja
wiedzy
Pojęcia - najbardziej złożona (chociaż najbardziej
podstawowa) forma reprezentacji;
materiał myślenia.
pokazują pełnie i różnorodność funkcjonowania
poznawczego człowieka.
Pozwalają na ekonomiczność w poznawaniu. Stanowią
one część osobistego doświadczenia jednostki.
Nie są jednorodne (lecz zróżnicowane); podlegają
wzajemnym powiązaniom.
Istnieje wielość podejść teoretycznych w kwestii istoty i
natury pojęć, co jest uzasadnione charakterem i
złożonością przedmiotu badań – czyli umysłu; głęboko
uwikłane w filozofię.
Pojęcia
Porządkują otaczający nas chaos informacyjny
Umożliwiają wychodzenie poza dostarczone informacje
Pojęcie stanowi zinterioryzowaną reprezentację świata
zawiera opis istotnych właściwości pewnej klasy (kategorii)
Pojęcie – kategoria – klasa - nazwa
Świadomość pojęcia???
Istnienie pojęcia w umyśle nie jest
równoznaczne z uświadamianiem go
sobie, a tym bardziej posiadania
werbalnego określenia. Analiza taka jest
możliwa dopiero wówczas, gdy praca nad
pojęciem jest zamierzona i
uświadamiana, gdy formułujemy jego
definicję, przypominamy sobie konteksty
użycia. Pojęcia tzw. mowy potocznej nie
są pojęciami sensu stricto logicznymi.
Nabywanie pojęć
By zrozumieć i przyswoić jakieś pojęcie trzeba najpierw
wydzielić i nazwać pochodzący z doświadczenia zbiór jakichś
przedmiotów (np. dla pojęcia żółtości – słońce, szafran,
światło, kurczak...). Na drodze abstrahowania cechy z
poszczególnych przedmiotów i na nowo zsyntetyzowania jej
(uogólnienia) powstaje pojęcie – podstawowa forma
myślenia, umożliwiająca poznawanie rzeczywistości.
Nie wszyscy badacze uznają drogę abstrahowania za
poprawna dla powstawania pojęć. Niektórzy są
zwolennikami teorii cech semantycznych – zakłada ona,
że podczas interpretacji znaczenia pojęć punktem wyjścia
jest ten poziom ułożonych hierarchicznie znaczników
semantycznych (elementów oznaczających znaku,
odnoszące się do części sensu danego pojęcia), który
charakteryzuje obiekty poziomu podstawowego.
Podstawowym więc kryterium zaliczania danego
egzemplarza do zakresu pojęcia jest wymiar centralność-
peryferyczność.
Badania nad nabywaniem
pojęć
J. Bruner:
pojęcia koniunkcyjne i dysjunkcyjne
Istota pojęcia
Procedura identyfikacyjna
A. Lewicki
c.d.
K. Nelson, korzystając z piagetowskiej koncepcji rozwoju i teorii
„relacyjnego pojęcia” E. Cassirera, formułuje stadia konstruowania
pojęć:
- stadium identyfikacji obiektu, czyli określenia
pewnych cech dystynktywnych obiektu (badania
percepcyjno-motoryczne dokonywane przez
dziecko)
- stadium identyfikacji istotnych relacji między
obiektami, podlegającymi następnie syntezie
(indywidualne oznaczanie relacji funkcjonalnych)
- stadium identyfikacji wytworzonego pojęcia
(struktura pojęciowa – pamięć semantyczna
połączona z hierarchizacją atrybutów).
Istotny jest tu aspekt funkcjonalny, z powodu którego
identyfikowany jest dany obiekt, a dopiero później
atrybutywny.
c.d.
można zdefiniować pojęcie jako produkt analizy i syntezy,
dokonywanych w trakcie podejmowania decyzji o
przynależności danego obiektu do kategorii pojęciowej
(interpretacja pojęcia). Proces ten jest zdeterminowany wiedzą
podmiotu o:
- cechach definicyjnych danej kategorii pojęciowej
- cechach charakterystycznych, określających stopień
zindywidualizowania danego obiektu w ramach danej kategorii
pojęciowej.
istotne znaczenie w identyfikacji odgrywa kontekst, w jakim
pojęcie się pojawia (model interakcyjny).
Najistotniejszą rolę w procesie konstytuowania się pojęć oraz
możliwości interpretacyjnych podmiotu odgrywa przyswojenie
sobie przez jednostkę (przez pryzmat wiedzy społecznej)
umiejętności wykorzystywania specyficznej organizacji
elementów składających się na znaczenie pojęcia. Tą drogą
kształtuje się ustrukturalizowany system pojęciowy o naturze
hierarchicznej, wyznaczający zakres i możliwości poznawcze i
komunikacyjne jednostki.
Relacje między kodami a
pojęcie
Kody
abstrakcyjne
Kody obrazowe
Wizualizacja
Kody werbalne
werbalizacja
Symbolizacja/desymbolizacja
semantyzacja/desemantyzacja
Funkcje pojęć
- kategoryzowanie i percypowanie
poprzez pojęcia
- organizacja pamięci i wiedzy
- wnioskowanie i myślenie
- funkcje instrumentalne (narzędzia)
- ekonomia poznania
Bogactwo ujęć dla bogatej
rzeczywistości
Istnieje bogactwo ujęć teoretycznych usiłujących opisać i
wyjaśnić istotę ich, sposób funkcjonowania i udział w
organizacji wiedzy.
traktujące pojęcia jako tzw. Teorie wyjaśniające – np.
Putnam. Nie zgadza się on z tezą, że pojęcia (przynajmniej
większość z nich) są po prostu opisami cech i relacji
[ujęcie klasyczne: cechy definicyjne i charakterystyczne].
Próbuje wyjaśniać rozkład cech i egzemplarzy pojęcia.
Jego zdaniem wyznacznikiem zakresu jest wiedza
podmiotu (teoria jaką on posiada) a nie dane z percepcji
(badania nad rozwojem pojęć).
Przykład trójkąta – pojęcie tzw. nominalne, ale czasami (w
odczuciu podmiotu) może pełnić funkcje pojęcia tzw.
naturalnego (bycia bardziej bądź mniej egzemplarzem –
zależnie od wiedzy i jej dojrzałości).
Dziękuję za uwagę i życzę
miłego weekendu!