1

Techniki

ochrony

gleb i gruntów

przed erozją.

2

Pojęcie ochrony gleb

Pod pojęciem ochrona gleb rozumiemy zespół

czynników prawnych i organizacyjnych mających na

celu minimalizację erozji wodnej i wiatrowej.

Zasadnicze działania mające na celu ochronę gleb

sprowadzają się do przeciwdziałania erozji tych gleb. W

celu zapobiegania erozji należy dążyć do trwałego

utrzymania pokrywy roślinnej na terenach narażonych

na jej działanie. Najbardziej skuteczną ochronę gleby

zapewniają zbiorowiska leśne. Uprawy wieloletnie

zabezpieczają glebę przed zmywaniem, na jakie jest

ona narażona przy uprawach jednorocznych.

3

Erozja to proces rozmywania (erozja wodna) lub
rozwiewania (erozja wiatrowa) powierzchniowej
warstwy gleby. Naturalną erozję gleb, która jest
przeważnie nieszkodliwa, nasilają:
- niszczenie naturalnej szaty roślinnej (leśnej i
trawiastej);
- nieprawidłowa uprawa ziemi;
- wadliwy dobór roślin uprawnych;
- niewłaściwy wypas bydła;
- nieprawidłowe melioracje wodne.
Erozja wodna lub wiatrowa mogą spowodować
całkowite zniszczenie profilu glebowego, czyli
denudację. Charakter i nasilenie procesów
erozyjnych zależą głównie od rzeźby terenu, składu
mechanicznego gruntu, wielkości i rozkładu opadów
atmosferycznych oraz sposobu użytkowania terenu.

Pojęcie erozji

4

Podział erozji

Erozję dzieli się na naturalną, zwaną też

geologiczną, oraz na erozję gleb, zwaną również
przyśpieszoną.

Istnieje wiele klasyfikacji i podziałów erozji i, w

zależności od przyjętych kryteriów, poszczególne
jej typy i podtypy znacznie się od siebie różnią.

5

Erozja wietrzna

Erozja wietrzna - siła sprawcza: wiatr, wyróżnia się:
a) Deflację,
b) Korozję,
c) Akumulację eoliczną.

6

Erozja wodna

Erozja wodna - siła sprawcza: woda, wyróżnia się:
a) Rozbryzg,
b) Spłukiwanie powierzchniowe,
c) Erozja liniowa - dzieli się na 3 podtypy:
- erozję żłobinową,
- erozję wąwozową,
- erozje rzeczną,
d) Erozja podpowierzchniowa - dzieli się również na 3

podtypy:

- sufozję chemiczną,
- sufozję mechaniczną,
- erozję krasową,
e) Abrazja.

7

Ruchy masowe

Ruchy masowe - siła sprawcza: przyciąganie

ziemskie, wyróżnia się:

a) Odpadanie,
b) Obrywanie,
c) Osuwanie,
d) Spływy (soliflukcja),
e) Pełzanie,
f) Osiadanie.

8

Erozja uprawowa

Erozja uprawowa - siła sprawcza: człowiek.
Erozja ta obejmuje wszystkie przejawy wadliwej

agrotechniki i urządzenia terenów rolniczych.
Najbardziej znanym przykładem erozji uprawowej
jest orka z odłożeniem skiby w dół stoku, co
przyspiesza dodatkowo wynoszenie materiału z pola.

9

Czynniki wpływające na

erozję:

Czynniki sprzyjające erozji:
- wycinanie i wypalanie lasów (zwłaszcza wilgotnych lasów

równikowych),

- źle prowadzone osuszanie terenów,
- likwidacja miedz w procesie łączenia małych gospodarstw w duże

farmy,

- usuwanie murków, żywopłotów, zakrzewień i zadrzewień śródpolnych,
- zbyt intensywny wypas zwierząt,
- zła lokalizacja dróg gruntowych,
- uprawa stromych stoków i dolinek śródzboczowych,
- uprawa wzdłuż stoku.

Czynniki przeciwdziałające erozji:
- osłona i wiązanie powierzchni gruntu poprzez rosnącą na niej

roślinność,

- właściwa uprawa (agrotechnika przeciwerozyjna),
- właściwe melioracje wodne.

10

Techniki ochrony gleb i

gruntów przed erozją wietrzną.

11

12

1. Założenie pasów ochronnych z drzew i krzewów. Drzewa
sadzi się na glebie torfowej pasami, w odległości 60-100 m, a
także wzdłuż rowów melioracyjnych. Pasy drzew należy sadzić
prostopadłe do kierunku najczęściej wiejących wiatrów.
Materiałem roślinnym stosowanym do tego celu są różne
odmiany wierzby (o łodygach giętkich i elastycznych), która
stosunkowo szybko rośnie i w ciągu 4 lat osiągnąć może
wysokość 5 m. Są także próby stosowania na glebach
torfowych topoli, które rosną również szybko, zwłaszcza na
suchych partiach torfowiska. Doskonałą ochronę przez
szkodliwym działaniem wiatru dają różne gatunki drzew
iglastych: świerk, jodła, sosna; ich zaletą jest to, że krzewią się
od samego dołu. Drzewa iglaste przewyższają ponadto drzewa
liściaste tym, że są przez cały rok zielone, dając tym samym
skuteczniejszą ochronę przed wiatrem również w okresie
jesienno-zimowym. Zwykle drzewa sadzi siew dwóch rzędach,
w rozstawie 2-3 m. Na poprzeczne pasy używa się również
tych roślin, które charakteryzują się dużą masą zieloną. Mogą
to być np. krzaki dzikiej róży śnieguliczki białej, wierzby itp.

13

2. Stosowanie pasów ochronnych z roślin zbożowych. Wiele
roślin warzywnych lub przemysłowych chroni się przed erozją
wietrzną przez wysianie co kilka metrów pasa zbóż. Roślinami
ochronnymi są zazwyczaj owies, jęczmień, żyto lub pszenica,
zwykle odmiany odporne na mróz i wylęganie. Gęstość siewu
zbóż jest podobna lub nieco większa niż stosowana w
uprawach normalnych. Pasy ochronne ze zbóż wysiewa się
zwykle na szerokość 2,5-3,0 m. W zależności od siły i kierunku
wiatru pas zboża może dać ochronę roślinom warzywnym na
szerokości ok. 10 m. W okresie gdy wiatry nie zagrażają już
uprawom, zboże kosi się i użytkuje na paszę. Miejsca po
pasach ochronnych służyć mogą później jako drogi dojazdowe
na pola. Oprócz pasów ochronnych ze zbóż stosuje się także
wysiew roślin zbożowych między rzędami chronionej rośliny.

14

4. Stosowanie materiału roślinnego do pokrycia gleby
torfowej. Dodanie na powierzchnię rozpylonej gleby torfowej
włóknistego materiału organicznego polepsza strukturę i
zapobiega rozpyleniu oraz przenoszeniu drobnego torfu przez
wiatr. Do tego celu używa się najczęściej zielonej masy żyta,
jęczmienia i owsa.

3. Ustawianie płotków ochronnych. Dobrze chronić przed
erozją wietrzną mogą w pewnych okolicznościach "płotki" z
desek, jakich używa się do ochrony przed śniegiem dróg i
torów kolejowych. Do tego celu przydatne są również siatki
plastikowe lub druciane, na których zawiesza się folię.

15

5. Wykonanie odpowiednich zabiegów agrotechnicznych i
melioracyjnych. Gleby torfowe powinny być utrzymywane w
stanie ścisłym, w związku z tym należy wykonywać jak
najmniej zabiegów uprawowych. Ścisłość glebie torfowej
nadaje częste wałowanie. Erozji wietrznej zapobiega także
stałe utrzymanie gleby wilgotnej. Uzyskuje się to zarówno
przez nawodnienia podsiąkowe, jak i deszczownie. W wielu
przypadkach przeciwdziałać erozji wietrznej można przez
wykonanie głębszej orki na torfowisku. W ten sposób na
powierzchnię zostaje wyorana warstewka mniej rozłożonego i
rozdrobnionego torfu. Torf tej warstwy nie jest tak intensywnie
wywiewany przez wiatr jak z wierzchniej, rozpylonej warstwy.

16

6. Podstawową działalnością ochronną jest budowa wydm
poprzez budowę płotków wydmotwórczych z chrustu, w celu
przechwytywania piasku, niesionego wiatrem po plaży. Jest to
ochrona biotechniczna, przyjazna środowisku. W dalszej
kolejności nowo utworzone wydmy są zatrawiane, zakrzewiane
i zalesiane. Do działalności ochronnej należy również budowa
ogrodzeń i wystawianie tablic informacyjno – ostrzegawczych,
a także działalność edukacyjna i profilaktyczna, a w
ostateczności karanie.

17

Do zabiegów chroniących glebę przed erozją wietrzną
należą ponadto:

- zaprzestanie nadmiernego wyrębu drzew,
- sadzenie żywopłotów i zadrzewień na granicach pól, wzdłuż
cieków, przy drogach i na uskokach terenów.

18

19

Techniki ochrony gleb i

gruntów przed erozją wodną

20

21

1. Odprowadzanie nadmiaru wody ze zboczy umocnionymi
korytami. Rolę takich odprowadzalników mogą spełniać
zadarnione łąki pomiędzy zboczami lub uformowane na dnie
doliny koryta. Jeżeli naturalny spadek dna doliny jest zbyt
duży, buduje się stopnie betonowe lub kamienne wówczas
energia spływającej wody jest na nich wytracana. Stosuje się
również niskie płotki lub kiszki faszynowe o wysokości do
0,3m.

22

2. Uprawę poziomą i pola wstęgowe podczas orki wzdłuż
warstwic powstają poziome bruzdy, w których może zbierać
się woda, aczkolwiek ten sposób retencji glebowej jest
możliwy tylko przy niedużych spadkach. Przy spadkach
większych niż 10% poziomy kierunek orki i siewu nie stanowi
już dostatecznego zabezpieczenia. W takich wypadkach zaleca
się wydzielanie tzw. pól wstęgowych. Celem takiego układu
jest narzucenie poziomego kierunku upraw, łączenie gleb o
podobnych właściwościach i wreszcie zróżnicowanie roślin
uprawnych na zboczu. Uprawa różnych roślin na polach
wstęgowych zmniejsza znacznie prędkość spływu wody i
wielkość szkód. Uniesiony materiał osadzi się zwykle na niższej
wstędze, chronionej roślinnością.

23

3. Tarasy mogą być naorywane (orka pługiem odwracalnym,
skiby odkładane ku dołowi), formowane sztucznie przy pomocy
maszyn do robót ziemnych albo tez tarasy-groble. Skarpy tych
ostatnich mają łagodne nachylenie i podobnie jak granice pól
wstęgowych powinny leżeć w poziomie powstają wówczas
tarasy zwane grzbietowymi, zatrzymujące wodę.

24

4. Zazielenianie zboczy, skarp, nasypów, przekopów.
Hydrosiew - biologiczny sposób rekultywacji stromych hałd
polegający na hydromechanicznym pokrywaniu powierzchni
preparatem będącym mieszaniną złożoną z wody, nasion
roślin, hydromulczu celulozowego (włókien celulozowych),
nawozów oraz substancji zabezpieczających przed erozją
wodną i wietrzną oraz nadmiernym wysychaniem. Hydrosiew
jest najszybszym z możliwych sposobów zazieleniania dużych
powierzchni.

25

5. Siatki antyerozyjne stosowane są do zabezpieczenia skarp
nasypów i zboczy przed erozją powierzchniową. Równocześnie
pomagają w zakorzenieniu się wzrastających roślin. Maty i
siatki antyerozyjne stosowane są w budownictwie drogowym,
kolejowym, hydrotechnicznym oraz przy budowie i rekultywacji
składowisk odpadów.

26

7. Urządzenia hydrotechniczne dopełniają całokształtu
technicznej organizacji terenu. Są to różnego rodzaju elementy
(rowy, studzienki, groble, itp.), stosowane w celu zatrzymania
lub odprowadzenia wód powierzchniowych, wykonane na
gruntach ornych i użytkach zielonych.

6. Mechaniczne wyrównywanie zboczy polega na zasypaniu
obniżeń i ewentualnym ścięciu grzbietów pozostałych między
nimi. Zmniejsza to koncentrację spływu wody, a tym samym
obawę rozmywu. Ponadto, zapewnia większa równomierność
uwilgotnienia gleby na zboczu. Zabieg ten można stosować
tylko na glebach głębokich.

27

Do zabiegów chroniących glebę przed erozją wodną

należą ponadto:

- tarasowanie stromych stoków oraz umacnianie skarpy

darniną, krzewami lub nawet murami oporowymi z kamienia,

- otaczanie pól na stokach rowkami opaskowymi w celu

zbierania żyznych osadów,

- chronienie jarów i wąwozów przed erozją przegrodami z bali

lub kamienia dla zahamowania energii wody,

- prowadzenie dróg małymi spadkami,
- odkładanie próchnicy przy robotach ziemnych w celu

rozłożenia jej po zakończeniu robót na powierzchni

przeznaczonej do uprawy,

- niedochodzenie do zboczy z uprawami na wierzchowinie,

zabezpieczanie granic upraw rowami opaskowymi, progami,

zadarnianiem i krzewami,

- zapobieganie niszczeniu struktury gleby, unikanie monokultur

i stosowanie właściwego płodozmianu,

- wyeliminowanie ciężkiego sprzętu i maszyn rolniczych (na

stokach).

28

29

Podsumowanie

Wyniki kilkudziesięcioletnich teoretycznych i doświadczalnych prac
wdrożeniowych umożliwiły opracowanie określonych zasad, metod i systemów
melioracji przeciwerozyjnych dla różnych warunków przyrodniczo-
gospodarczych w kraju.
Na podstawie przeprowadzonych badań i obserwacji nasuwają się również
pewne wnioski odnośnie dalszych kierunków prac doświadczalno-
wdrożeniowych w zakresie ochrony gleb przed erozją:
- przy opracowaniu systemów melioracji przeciwerozyjnych w gospodarstwach
rolnych szczególną uwagę powinno się zwracać na kształtowanie rozłogu
gruntów i sieci dróg transportu wewnętrznego, nie tylko pod kątem ich funkcji
ochronnej ale również pod kątem eliminowania trudności w organizacji pracy i
ułatwienia mechanizacji upraw i transportu;
- w pracach nad zabudową różnego rodzaju zwałowisk i skarp powinno się
unikać zwykle kosztownej, technicznej zabudowy a preferować zabudowę
biologiczną, uzupełnioną ewentualnie nieskomplikowanymi konstrukcyjnie
umocnieniami;
- szczególnym obiektem zainteresowania powinny stać się prace
kompleksowego urządzania przestrzeni rolniczej zwłaszcza na obszarze
południowo-wschodniej Polski, bowiem nie mogą być one wykonywane metodą
konwencjonalną lecz muszą być połączone z zabiegami przeciwerozyjnymi;
- podczas przeprowadzanej restrukturyzacji gospodarstw wielkoobszarowych i
organizacji gospodarstw rodzinnych z gruntami zagrożonymi erozją powinno
się nawet obligatoryjnie uwzględniać zabiegi przeciwerozyjne.

30

Bibliografia

• Maciak F., Ochrona i rekultywacja środowiska, Wydawnictwo

SGGW, Warszawa, 1996.

• Ziemnicki S., Ochrona gleb przed erozją, PWRiL, Warszawa, 1978.
• Pyłkowska-Gutowska E., Ekologia z ochroną środowiska,

Wydawnictwo Oświata, Warszawa, 1999.

• Mazur Z., Pałys S., Erozja gleb i jej zapobieganie, Wydawnictwo

Akademii Rolniczej, Lublin, 1991.