NAUKA
O PAŃSTWIE I PRAWIE
dr Aneta Jakubiak – Mirończuk
Dyżur: czwartek g. 11.30 – 12.30
NAUKA
O PAŃSTWIE I PRAWIE
dr Aneta Jakubiak – Mirończuk
Dyżur: czwartek g. 11.30 – 12.30
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
2
Egzamin
Egzamin
Lista pojęć i przykładowych pytań.
Termin zerowy – ostatni wykład.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
3
PODRĘCZNIKI
E. Kustra, Wstęp do nauki o państwie, Toruń 1999
B. Szmulik, M. Żmigrodzki (red.), Wprowadzenie do
nauki o państwie i polityce, Lublin 2010
T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek Wstęp do
prawoznawstwa, wyd. C.H. Beck, wyd. 5, Warszawa
2009
i literatura dla ambitnych
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
4
PERSPEKTYWA
• jednostka – społeczeństwo
• państwo
• władza – prawo
• prawo – moralność
• prawo - sprawiedliwość
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
5
JEDNOSTKA - SPOŁECZEŃSTWO
Od czego zależy miejsce
(prawa i obowiązki) jednostki
w społeczeństwie?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
6
SPOŁECZEŃSTWO - PAŃSTWO
-
Czym różni się państwo od społeczeństwa?
-
Czy współczesne społeczeństwa są otwarte,
zamknięte, aktywne, pasywne, czy
obywatelskie?
-
Czym jest dziś naród i kim jest patriota?
-
Czy patriotyzm konstytucyjny jest
alternatywą dla nacjonalizmu?
-
Jakie są współczesne państwa?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
7
PRAWO
-
Do czego służy prawo?
-
Jaki ma stosunek prawo do moralności i co na to
moralność?
-
Czy prawo jest pozytywne, naturalne, czy może
realne?
-
O „sumieniu” prawa, czyli kiedy prawo jest
wewnętrznie moralne?
-
Skąd bierze się prawo oraz kto, kiedy i dlaczego
ma obowiązek go przestrzegać?
-
Co z prawem „robi” przeciętny, a co pomysłowy
obywatel?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
8
WŁADZA
-
Kto, jak i za pomocą czego
sprawuje władzę?
-
Czy władza jest „sztuką dla sztuki”, czy
może ma jakieś funkcje?
-
Czy obywatele mają „władzę” nad
państwem, czy państwo nad obywatelami,
a może są jeszcze inne możliwości?
-
Czy legalna władza może być bezprawna
i jaki ma to związek ze sprawiedliwością?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
9
SPRAWIEDLIWOŚĆ
-
Czy lepiej jest „po równo”, czy „według zasług”?
-
Czy sprawiedliwość może być stronnicza?
-
Co ma sprawiedliwość społeczna
do indywidualnej?
-
Czy i ewentualnie co ma wspólnego
prawo ze sprawiedliwością?
-
Czy i jak „rządzi prawo”
to czy to jest sprawiedliwie?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
10
…a między czasie też o tym …
Czy można stawiać ludzi przed „wymiarem
odłożonej w czasie sprawiedliwości”?
Co ma zrobić obywatel żyjący podczas
„ustawowego bezprawia”?
Co powinien wybrać żołnierz „rozstrzelanie na
podstawie wyroku sądu wojskowego za
odmowę wykonania rozkazu, czy powieszenie
na podstawie wyroku sądu powszechnego za
wykonanie rozkazu”?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
11
…a poza tym dodatkowo
Czy prawo powinno być „równe dla
wszystkich, czy traktować wszystkich
jak równych”?
Czy w dobie tzw. multikulturalizmu ma
sens strategia cultural defence
(obrona przez kulturę)?
Czy sądy są „stolicami prawa”? Kim
są sędziowie jego „ambasadorami”,
czy „książętami”?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
12
Wykład 2
Czy człowiek to istota społeczna i co z tego wynika?
Liberalizm contra komuniterianizm
Czym jest państwo i do czego jest nam potrzebne?
Bez czego państwo się nie może obyć?
Czy jednostki tworzą wspólnotę/państwo?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
13
Jednostka a wspólnota
Prawa i obowiązki
Liberalizm contra komuniterianizm
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
14
Liberalizm
1.
Zasady ograniczenia wolności J.S. Milla:
krzywdy,
prawnego moralizmu,
paternalizmu.
2. Koncepcja państwa minimalnego R. Nozicka.
3. Dylemat (F. Hayek) - liberalny autorytaryzm a
totalitarna demokracja.
4. Teza o neutralność światopoglądowej Konstytucji USA
M. Sandel
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
15
Liberalizm
zasada pierwszeństwa wolności
jednostkowych nad dobrem wspólnym
podstawowym zadaniem państwa jest
ochrona i rozszerzanie praw i wolności
obywateli
zasada neutralności państwa w sprawach
światopoglądowych, filozoficznych,
etycznych i religijnych
zorientowanie na indywidualne prawa a nie
obowiązki
nacisk na prawa negatywne (wolność „od”),
które stanowią o autonomii jednostki
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
16
Komuniterianiz versus liberalizm
Polemika H. Harta z P. Devlinem
Zasady: in dubio pro liberte lub in dubio pro
publicam.
Społeczeństwo jako zbiór jednostek czy
społeczeństwo jako wspólnota?
Czy wolność negatywna czyni z jednostki
istotę izolowaną i samotną (E. Fromm)?
Czy każdy jest członkiem jakiejś wspólnoty
(A. MacIntyre)?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
17
Komuniterianizm
pierwszeństwo dobra wspólnego przed
prawami jednostki z perspektywy państwa i
ich równorzędność z punktu widzenia
jednostki
podstawowym zadaniem państwa jest
ochrona dóbr wspólnych
państwo powinno bronić wartości, od
których zależy integralność i tożsamość
danej wspólnoty
nacisk na prawa pozytywne (wolności „do”),
prawa i obowiązki solidarności
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
18
Komuniterianizm
Typy komunitarianizmu:
1.
małych grup – zasięg lokalny
2.
małych republik – średni zasięg
3.
państwowy – zasięg duży
4.
Uniwersalny – globalny zasięg
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
19
Państwo
1.
obszar
2.
ogół ludzi
3.
organizacja ludzi
4.
organizacja władzy
5.
przedmiot własności (fiskus)
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
20
Państwo – propozycje ujęć
H. Grotius
J.R. Pennock, D.G. Smith
G. Jelinek
Arystoteles
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
21
Pojęcie państwa
Państwo jako zbiorowość tworząca
zorganizowaną całość w aspektach:
-
etnicznym
-
kulturowym
-
ekonomicznym
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
22
Cechy państwa – organizacja:
polityczna
przymusowa
terytorialna
suwerenna
Państwo jako organizacja polityczna odnosi
się do działalności społecznej związanej ze
sprawowaniem władzy.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
23
Dziś będzie min. o…
Jak doszło do powstania państwa?
Geneza państwa – kto, z kim, dlaczego i o co
„umawiał się” w ramach umowy społecznej?
Czym jest forma a czym typ państwa?
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
24
Geneza państwa - Arystoteles
Państwo pochodzi z natury, powstało
na drodze naturalnego rozwoju
(rodzina – osada – miasto – państwo).
Celem państwa jest stworzenie jak
najlepszych warunków do rozwoju
materialnego i moralnego obywateli.
Ustrój (definicja) – określa porządek
władz w państwie.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
25
Ustroje państwa- Arystoteles
Zdegradowane:
-
tyrania
-
oligarchia
(rz. bogatych)
-
demokracja
(rz. biednych)
Podstawowe:
-
monarchia
-
arystokracja
-
(rz. oświeconych)
-
politea
(oligarchia o
szerokiej klasie
średniej)
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
26
Geneza państwa
– doktryny średniowieczne
św. Augustyn
Przejście do stanu państwowego było
wynikiem zepsucia natury ludzkiej.
św. Tomasz
Źródłem społeczności jest natura ludzka,
władza państwowa pochodzi od Stwórcy.
Boska jest tylko zasada władzy, konkretny
ustrój tworzą ludzie. Hierarchia jest
podstawą porządku. Prawo do oporu przeciw
rządom tyrana (władca nielegalny lub źle
używający władzy).
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
27
Geneza państwa
R. Filmer (XVII)– d. patriarchalna
Państwo powstało w procesie
mechanicznego łączenia się plemion, przy
zachowaniu zasady patriarchalnej władzy
opiekuńczej w ramach form pierwotnych.
L. von Haller – d. patrymonialna
Państwo jako dziedziczna własność
dynastii panującej.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
28
Geneza państwa
- doktryna podboju
Kallikles (prawdopodobnie postać fikcyjna
stworzona przez Platona)
- sprawiedliwe jest to, żeby jednostka
lepsza miała więcej niż gorsza, potężniejsza
więcej niż słabsza.
- sprawiedliwość naturalna – panowanie
silniejszego
Taryzmach:
- każdy rząd ustanawia prawo dla swojego
interesu
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
29
Geneza państwa
- doktryna podboju
E. Dühring
-polityka i stosowanie przemocy określa rozwój
ekonomiczny i powstanie państwa
- państwo powstaje w wyniku działania przyczyn
zewnętrznych
L. Gumplowicz
- rasa (historyczna zbiorowość etniczna) i walka –
podstawowe kategorie socjologiczne
- państwo jako wynik podboju zantagonizowanych
plemion
- państwo jako instrument panowania silniejszych nad
słabszymi
- pojęcie zwycięskiej rasy sprawującej władzę
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
30
Geneza państwa
- doktryny nowożytne
oddzielenie własności prywatnej króla
od własności publicznej
stałe instytucje
formy partycypacji jakiejś kategorii
obywateli
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
31
Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”
Grocjusz
- Człowiek posiada naturalną tendencję
do łączenia się z innymi ludźmi w celu
rozumnego i zgodnego współżycia.
- Suwerenność jako przedmiot obrotu
– ludzie mogli zrzec się suwerenności.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
32
Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”
B. Spinoza
- Stan natury to stan trwogi i wzajemnej wrogości,
ponieważ granicą praw naturalnych ludzi była tylko ich
siła, a natura nie podlegała prawom rozumu.
- W interesie ludzi leżało stworzenie państwa,
gwarantującego im pomyślność i wolność.
- Umowa społeczna polegała na zrzeczeniu się
posiadanych praw na rzecz społeczeństwa.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
33
Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”
T. Hobbes
Stan natury to stan wojny wszystkich ze
wszystkimi, w znaczeniu nieustannego
napięcia spowodowanego groźbą konfliktu
zbrojnego.
Panowanie naturalnej wolności, ale przy
stałym zagrożeniu anarchii i bytu zwłaszcza
słabszych jednostek.
Motywacją do rezygnacji z naturalnej
swobody na rzecz pokoju i porozumienia był
instynkt samozachowawczy.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
34
T. Hobbes
- Umowa społeczna na rzecz ogółu,
umowa każdego z każdym – w celu
przekazania suwerenowi prawa
rządzenia.
- Koncepcja państwa Lewiatana
- Jednostki utraciły naturalną wolność a
otrzymały prawo własności i organizację
społeczną.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
35
T. Hobbes
- Zwolennik ustroju państw autorytarnych,
absolutyzmu – „człowiek jest człowiekowi
wilkiem”.
- Władza państwowa musi ograniczać ludzi.
- Stąd idea państwa autorytarnego, gdzie
obywatele mają przelać pełnię swych prawa
na władzę.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
36
Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”
J. Locke
-
Stan natury był stanem pomyślności –
wolności, własności i dobrobytu.
- Niedogodnością była konieczność bronienia
swoich praw oraz karania ich naruszenia.
- Każdy był sędzią we własnej sprawie, co
skutkowało nieprawością i nieładem
wynikającym z różnorodności orzeczeń
.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
37
Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”
J. Locke
-
To spowodowało potrzebę ustanowienia
władzy państwowej.
- Równi i niezależni ludzie, których prawa do
wolności, życia i mienia są niezbywalne nie
mogli zrezygnować z tych uprawnień
podmiotowych.
- Dlatego umowa społeczna nie oznaczała
zrzeczenia się praw naturalnych, ale jej celem
było ich umocnienie.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
38
J. Locke
Umowa społeczna składała się z dwóch aktów:
1. umowa pomiędzy jednostkami
2. umowa z władzą tworzącą rząd
Funkcje państwa:
- tworzenie praw pozytywnych
- egzekwowanie praw pozytywnych
- obrona społeczeństwa przez zewnętrznym
zagrożeniem.
Władza: ustawodawcza, wykonawcza,
federacyjna (polityka zagraniczna)
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
39
J. Locke
Model J.Locke – myśli liberalne – jest zwolennikiem ustroju
państw liberalno-demokratycznych, opartych na prawach i
wolnościach obywatelskich .
Wszyscy ludzie są z natury sobie równi i wolni.
Państwo służy tylko do tego by chronić wolności i własności
obywateli, państwo nie może ingerować w życie gospodarcze a
jedynie utrzymywać spokój i bezpieczeństwo.
Między obywatelem a państwem zawiązuje się więc stosunek
(kontrakt) partnerski. Każdy ma prawa i obowiązki.
Obywatel ma obowiązek słuchać władzy państwowej tak długo
jak władza wykonuje swoje obowiązki (chronić obywatela).
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
40
Geneza państwa
- doktryny „umowy społecznej”
J.J. Rousseau
- Stan natury – stan harmonii z naturą i innymi ludźmi, brak
własności, egoizmu, pychy i zagrożeń ze strony innych
ludzi.
- Zagrożenie klęskami żywiołowymi zmusiło ludzi do
łączenia się i zakładania skupisk (rodzina).
- Rozwój cywilizacji spowodował wykształcenie się
własności prywatnej, zróżnicowanie majątkowe, ale
również konflikty.
-
Umowa społeczna jako pakt zrzeszenia, początek
instytucji państwa.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
41
J.J. Rousseau
- Umowa społeczna wiąże wszystkich w takim
samym stopniu.
- Jednostki oddają wszystkie swoje
uprawnienia tak, żeby powstała sytuacja
równości.
- Równość jest podstawą wolności cywilnej i
politycznej chronionej przez prawo i
instytucję państwa.
- Podmiotem władzy w państwie jest lud, który
jest nosicielem suwerenności, która jest
niezbywalna i niepodzielna.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
42
Model J.J. Rousseau
- Konstrukcja woli powszechnej – to obywatele
wybierają swych przedstawicieli, którzy ich
reprezentują są więc wyrazicielami woli
powszechnej , ustrój parlamentarny
- „nie możesz się nie podporządkować
ustawom, bo zostały one stworzone przez
Ciebie” .
- Umowa społeczna jako podstawowa forma
gwarancji wolności.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
43
G. Hegel
Wolność to idea woli, która występuje w
postaci abstrakcyjnego prawa.
Najważniejszym prawem jest własność,
następną fazą jest moralność, z której rodzi się
wolność.
Potem pojawia się wola zbiorowa, w coraz
wyższych formach: rodziny, gminy, państwa.
Państwo najwyższa forma ducha absolutnego
(wolności).
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
44
Geneza państwa
- doktryna rozwarstwienia klasowego
Engels
- państwo jako etap rozwoju historycznego
społeczeństwa
- państwo jako wynik rozpadu, na nierówne klasy
pierwotnych egalitarnych społeczeństw rodowo-
plemiennych, spowodowanego wzrostem wydajności
pracy
- zjawisko monopolizowania własności i funkcji władzy
przez najbardziej utalentowane jednostki
- niedające się pogodzić konflikty jako przyczyna
zapotrzebowania na organizację przymusową
dysponującą siłą
- drogi powstania państwa: klasyczna (ateńska),
rzymska i germańska
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
45
Geneza państwa
- doktryny socjologiczne
U podstaw życia społecznego leży
obiektywna norma społeczna, która
nakazuje wszystkim przestrzeganie zasad
solidarności, którym też podlega państwo
(L. Duguit)
Zjawiska społeczne są rodzajem zjawisk
biologicznych (doktryna organiczna)
- „organizm państwowy” – rodzaj organizmu
posługujący się specjalnymi organami o
funkcjach analogicznych do funkcji części
ciała (O. Gierke)
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
46
Geneza państwa
- doktryny socjologiczne
- teza o organicznej strukturze
społeczeństwa (H. Sepencer) – natura
społeczna, struktura i układ stosunków są
wyznaczone i określone przez stosunki
materialne.
- „nowa religia” (A. Comte) – ludzkość
(przemysłowcy i uczeni) w roli boga, cechy
ludzkości: bezkonfliktowa, zorganizowana
naukowo, pracująca w celu utrwalenia
rodziny, własności i państwa.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
47
Geneza państwa
- doktryna psychologiczna
L. Petrażycki
- państwo jako zjawisko psychologiczne, jako
projekcja psychologiczna, jest przypisaniem
określonym ludziom i organom określonej
władzy w wyobrażeniu ludzkim
- władza państwowa jako przeżycia, które
prowadzą do wykształcenia się świadomości
związanej z koniecznością poddania się woli
określonej grupy osób oraz władza państwowa
jako organizacja społeczna posiadająca władzę
pierwotną i pochodną
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
48
Powstanie państwa w doktrynie
prawa międzynarodowego
L. Antonowicz
1.
Zjednoczenie
2.
Rozczłonkowanie
3.
Secesja
4.
Uzyskanie niepodległości
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
49
Forma państwa
Forma państwa – całokształt
sposobów i metod sprawowania
władzy politycznej.
Elementy, które składają się na formę
państwa:
1. forma rządów,
2. reżim polityczny,
2. ustrój terytorialny.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
50
Forma państwa
Monarchia (konstytucyjna i absolutna)
Republika (demokratyczna,
arystokratyczna oraz parlamentarna,
prezydencka i mieszana)
Federacja (inaczej p. związkowe)
Państwo unitarne (oparte na zasadach
centralizacji lub decentralizacji –
samorządu teryt. lub regionów)
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
51
Forma państwa
Państwa demokratyczne:
- parlamentarno – gabinetowe,
- parlamentarno – komitetowe,
- prezydenckie,
- półprezydenckie.
Państwa totalitarne:
- reżimy dyktatorskie
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
52
Typ państwa (kryteria szerokie)
Stosunki społeczno – ekonomiczne
Stosunki polityczne
Status publiczny ludzi w dany
państwie
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
53
Typ państwa (kryteria wąskie)
Rodzaj interakcji pomiędzy rządzącymi a
rządzonymi
Grupa władająca środkami materialnymi
Grupa wyłaniająca władzę polityczną
Relacje pomiędzy grupami społecznymi
Dominujący sposób produkcji
Grupa nadzorująca funkcjonowanie i
działalność organów państwa
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
54
Typy państwa
Państwo niewolnicze
Feudalne
Kapitalistyczne:
- liberalne
- współczesne państwo kapitalistyczne
Socjalistyczne
Typ idealny (model) i typ empiryczny
(historyczny) – G. Jellinek
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
55
Państwo niewolnicze
Definicja niewolnictwa jako formy wyzysku
grupy ludzi, która stanowi własność
innych ludzi i instytucji, opartej na:
- braku podmiotowości prawnej
niewolników,
- możliwości swobodnego rozporządzania
niewolnikami jak rzeczami – kat. „żywego
narzędzia”.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
56
Państwo feudalne
„system społeczno – polityczny”
opierający się na hierarchicznej
zależności jednostek”, oparte na:
- więzi zależności (przyjaźń i wierność),
- tzw. drabinie zależności feudalnej,
- inwesturze (nadania lenna),
- immunitetach sądowniczym i
ekonomicznym,
- wierności lennej
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
57
Państwo kapitalistyczne (liberalne)
Państwo oparte na doktrynie
liberalizmu, o systemie gospodarczym
zorientowanym na rynek, kluczowe
pojęcia to:
- popyt i podaż jako prawa rynku,
- zasada wolnej konkurencji,
- zasada samoregulacji gospodarki,
- państwo jako „nocny stróż”.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
58
Państwo
wczesnokapitalistyczne
minimalny interwenizm państwa,
zasady liberalizmu gospodarczego:
- wolność pracy, produkcji i handlu,
- prawa popytu i podaży,
- nieskrępowana wolna konkurencja jako
mechanizm samoregulacji i optymalizacji
rynku
liberalizm polityczny
kapitalizm monopolistyczny
kapitalizm państwowomonopolistyczny
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
59
Państwo liberalno - demokratyczne
Państwa o ustabilizowanej sytuacji społeczno-politycznej
i ukształtowanych mechanizmach ochrony i kontroli.
Administracja państwowa przyjmuje rolę bezstronnego arbitra
w konfliktach różnic interesów obywatelskiego społeczeństwa
oraz zapewnia minimum spójności wewnętrznej.
Koncepcja próby pogodzenia ideału bezkolizyjnego
funkcjonowania wolnych jednostek oraz działania na rzecz
spójności społecznej.
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
60
Państwo liberalno - demokratyczne
Administracja rządowa działa w
zakresie:
-
przeciwdziałania inflacji,
-
stymulowania gospodarki w recesji,
-
organizacji szkolnictwa,
-
zapewnienia bezpieczeństwa
wewnętrznego i zewnętrznego,
-
ściągania podatków,
dr Aneta Jakubiak - Mirończuk
61
Państwo liberalno – demokratyczne -
administracja rządowa działa w zakresie:
-
popierania prywatyzacji poza gałęziami
strategicznymi dla państwa,
-
przeciwdziałania konfliktom
społecznym,
-
wspierania najuboższych przez
sprawiedliwą redystrybucję,
-
prowadzenie polityki socjalnej (pojęcie
państwa opiekuńczego).