Wydział Filozoficzno-

Historyczny

Instytut Neofilologii

Filologia rosyjska I rok

Alfabet rosyjski i zasady

pisowni rosyjskiej

Opracowała

Justyna Błażewicz

Język rosyjski

(

Русский язык)



Język rosyjski powstał z języka prasłowiańskiego,

należy do grupy języków wschodniosłowiańskich.



Jest językiem urzędowym w Rosji, Kirgistanie i na

Białorusi, natomiast w Kazachstanie jest językiem

oficjalnym.



Język rosyjski uważany jest również w krajach, w

których nie ma on statusu oficjalnego. Są to:

Ukraina, Stany Zjednoczone, Łotwa, Izrael,

Uzbekistan, Brazylia, Mołdawia, Kanada, Estonia,

Litwa, Niemcy, Azerbejdżan, Armenia,

Turkmenistan, Tadżykistan, Grecja, Australia,

Rumunia, Finlandia i Polska.

Alfabet rosyjski

(

Русский алфавит)



Powstanie pisma

na Rusi datuje się

na wiek X, kiedy

przyjęte zostało

chrześcijaństwo.

Oprócz

tradycyjnej teorii,

według której

powstał alfabet

rosyjski, istnieją

także inne

wersje.



Pierwotnie

istniały dwa

alfabety –

głagolica

(

глаголица)

cyrylica

(кириллица)

. W

863 roku

stworzyli na mocy

znaków greckiego

alfabetu, alfabet

rosyjski

składający się z

38 liter, czyli

głagolicę.



Na początku X wieku na mocy głagolicy

tworzył się nowy alfabet słowiański, zwany

cyrylicą, który w większym stopniu

odpowiadał właściwościom słowiańskiego

systemu fonetycznego. Litery rosyjskiego

języka wchodzące w skład nowego alfabetu,

były łatwiejsze w pisowni, cechowały się

wyraźnym zarysem i co ważne, oprócz

dźwięków, oznaczały także liczby. Przez

pewien czas wykorzystywano obydwa

alfabety, lecz stopniowo głagolica wychodziła

z użycia, także w związku ze zniknięciem

odpowiednich dźwięków i za obowiązujący

alfabet rosyjski, uznano cyrylicę.



W tamtym okresie obowiązywały pewne zasady

dotyczące pisowni. Jedną z nich było używanie

dużych liter jedynie na początku akapitu.

Ponadto każdy pierwszy wiersz akapitu

wykańczany był mistrzami, dzięki czemu książki

pisane ręcznie wyglądały jak prawdziwe dzieła

sztuki. Warto dodać, że bukwica (буквица,

inicjał) oprócz tego, że była pięknie ozdabiana,

zawierała określony sens.

Буквица

Grażdanka (

Гражданка)



Grażdanka - zbliżona do

form antywy łacińskiej

graficzna odmiana cyrylicy,

opracowana i

wprowadzona za

czasów Piotra I Wielkiego w

latach 1708-1711.

Pierwotnie dokonano tylko

modyfikacji kształtu liter.



W czasach Katarzyny II

przeprowadzono pierwszą

reformę grażdanki, aby

dostosować ją w pełni do

zapisu tekstów rosyjskich

(cyrylica pierwotnie służyła

do zapisu tekstów w języku

cerkiewnosłowiańskim).

Zmiany te polegały na:



usunięciu liter oznaczających głoski występujące

pierwotnie w języku cerkiewnosłowiańskim, a

niewystępujących w języku rosyjskim — np. dawne

samogłoski nosowe zapisywane były w tekstach

cerkiewnosłowiańskich

cerkiewnosłowiańskich,

których nie stosowano do

zapisu słów rosyjskich.



usunięciu liter (jak np.

omega

dzelo

)

niestosowanych do zapisu słów a tylko do

tradycyjnego zapisu liczb .



dodaniu litery Э, aby lepiej zapisywać wyrazy

zapożyczone z innych języków . Jednakże w tej

reformie nie zmieniono utrwalonej pisowni wyrazów

rosyjskich opartej często na naśladownictwie

pisowni wyrazów staro-cerkiewno-słowiańskich



Po 1917 r. dokonano ostatecznej reformy pisowni

usuwając kolejne zbędne litery, aby uprościć i

ujednolicić pisownię . Na podstawie w ten sposób

zmodyfikowanego alfabetu rosyjskiego

zmodyfikowano w XVIII-XIX w. inne alfabety

cyryliczne, zarówno stare jak i nowe . W XX w.

alfabet ten zaadaptowany został do zapisu licznych

języków na terenie ZSRR oraz w Mongolii. Sytuacja

taka utrzymuje się w zasadzie do dziś, aczkolwiek

niektóre z tych języków porzuciły grażdankę na

rzecz alfabetu łacińskiego. W większości tych

lokalnych odmian grażdanki dodane zostały

dodatkowe litery dla oddania dźwięków nie

występujących w języku rosyjskim.



Stary ("kościelny") kształt cyrylicy jest dziś

zachowywany jedynie w wydawnictwach

cerkiewnych w języku cerkiewnosłowiańskim,

aczkolwiek i te coraz częściej drukowane są

grażdanką. Dotyczy to w szczególności

wydawnictw przeznaczonych do użytku wiernych

(modlitewniki, śpiewniki).



Historia rosyjskiego piśmiennictwa i

alfabetu ma ścisłe powiązania z

kulturą państwa rosyjskiego. Co roku

w Rosji organizowane są obchody

dnia słowiańskiego pisma i kultury

rozpoczynające się 24 maja.

Zasady pisowni rosyjskiej

Zasada fonetyczna i

fonematyczna



Fonematyczna zasada

pisowni polega na tym, że każdy

fonem wyrażany jest tą samą literą, niezależnie od pozycji

wyrazowej – mocnej lub słabej, np.: wyrazy

дуба

дуб

pisane są tak samo, chociaż wymawiane różnie: w

formie

дуба

– [б] jest dźwięczną spółgłoską, a w formie

дуб

na końcu wyrazu ta spółgłoska podlega ubezdźwięcznieniu.



Natomiast

zasada pisowni fonetycznej

polega na tym, że

poprzez litery są przedstawiane rzeczywiście wypowiadane

dźwięki, np.:

бе

жизненный

бе

полезный



Przykłady wskazują, iż pisownia wyrazów w zakresie

fonematycznej i fonetycznej zasady pisowni w mocnych

pozycjach pokrywa się, w słabych nie. Np. wyrazy

сом

сам

pisane są identycznie pod względem

fonematycznym i fonetycznym, ale w przypadku zdania

ома поймала сама

–

ma zastosowanie fonematyczna

zasada pisowni, w której mocne pozycje wskazują różnicę

pomiędzy samogłoskami [

] i [

]. Natomiast przy fonetycznej

zasadzie to samo zdanie otrzymałoby zapis: [

ама паймала

сама

]

– i gdzie tutaj <<ryba>>, a gdzie <<rybak>> nie

można stwierdzić.



W pisowni rosyjkiej wyjątki od zasady fonematycznej

mogą występować:

1) albo w składzie znaków alfabetu: to znaczy, że

samogłosek byłoby dwa razy więcej, a spółgłosek o 12

mniej, niż jest; oprócz tego nie ma litery dla spółgłoski [

];

2) lub dlatego, że istnieją szczególne zasady pisowni

ortograficznej, np. przy zapisie przedrostków

zakończonych spółgłoską [

безработный

ale

беспосадочный

безбровый

ale

беспечный

, a także

безвкусный

z przedrostkiem zakończonym na

, chociaż w

tym przypadku litera [з] brzmi jak [c]. Jednak, gdy te

spółgłoski brzmią jak <<szumne>>, na przykład w

wyrazach

бесшумный

безжалостный

бесчеловечный

litery

i c pozostają zgodnie z zasadą: <<Przed literami

piszemy з, a przed literami

piszemy [c]>>.



Należy również zwrócić uwagę na fakt, iż <<zasady>>,

które raczej stanowią <<wyjątki>> w ortografii rosyjskiej,

do których można zaliczyć m.in. fonetyczny sposób fiksacji

samogłoski

(np.:

цыган

цыпленок

огурцы

лисицы

Лисицын

podczas gdy w sytuacjach tych

powinniśmy zasadniczo po spółgłosce

pisać

samogłoskę

porównaj pisownię nazwisk:

Лисициан

Цицин

w których zastosowanie znalazła zasada pisowni

fonematycznej



Tak więc, podstawowe zasady ortografii rosyjskiej

są oparte na fonematycznej zasadzie pisowni:

<<Pisz nieakcentowane samogłoski tak, jak i pod

akcentem, np.:

вода

водовоз

dlatego że:

воды

;

лесовод

dlatego że

лес

лисовод

dlatego

że,

лисы

>>; <<Pisz dźwięczne i bezdźwięczne

spółgłoski w każdej pozycji tak jak przed

samogłoską, spółgłoską dźwięczną i przed [

[

'], na przykład :

плод

dlatego

że

плода

плот

dlatego że

плота

;

отдать

ponieważ

оторвать

ale

подпилить

ponieważ

подорвать

;

дворняжка

dlatego

że

дворняжек

ale

Машка

dlatego że

Машек

;

лезть

tak jak

лезу

ale

нести

tak jak

несу

;

купаться

z miękkim znakiem –

, tak jak

купать

;

również

курить

куриться

курит

курится

piszemy różnie».

Zasada pisowni etymologicznej

i tradycyjno-historycznej



Oparte są na tym, aby odzwierciedlać w pisowni

nie aktualny stan, a przeszłość języka, przy czym

zasada

pisowni etymologicznej

całkowicie

odpowiada rzeczywistej postaci języka w jego

przeszłości. Porównaj np.: pisownię wyrazów z

literą [

пчёл

жён

пошёл

пшённый

лжёшь

tak jak w tym przypadku w języku rosyjskim

funkcjonował fonem [

], choć dla współczesnego

języka rosyjskiego odpowiednikiem jest litera [o],

to jest <<o po spółgłosce miękkiej albo po

szumnej>> por.:

шов

жох

мечом

плащом

трещотка

чечотка

шорох

itd., gdzie prawidłowo

ma zastosowanie zasada pisowni fonematycznej.



Na tej samej podstawie, co powyżej, oparta jest

zasada tradycyjno-historyczna

, którą można

określić mianem samej «bezpryncypialnej», ślepo

zachowującej dowolną tradycję zapisu wyrazowego.

Przykładem wspomnianego braku konsekwencji

pisowni w języku rosyjskim służy zapis wyrazów

cerkiewno-słowiańskich, np.:

помощник

z literą

chociaż słowo rosyjskie nie pochodzi od cerkiewno-

słowiańskiego słowa

помощь

, ale od rosyjskiego

помочь

, które etymologicznie należałoby pisać

przez literę

(

помочник

)

, a fonematycznie przez

(

помошник

)

. Podobnie pisownia

nieakcentowanych końcówek przymiotników

ый

ий

запасный

заморский

chociaż pod akcentem

ой

запасной

морской

, pisownia nieakcentowanego

przedrostka

раз

chociaż pod akcentem [

ср

раздумье

но

роздых

росчерк

itd

Zasada morfologiczna i

symboliczna



Wspólne jest w nich to, że mają tendencję

do przekazywania języka bez

uwzględnienia jego strony fonetycznej:

przy tym

zasada pisowni

morfologcznej

odzwierciedla gramatykę

(morfologię), pomijając specyfikę

fonetyczną, a nawet z nią polemizując,

natomiast

symboliczna zasada pisowni

stara się odróżnić tzw. homonimy

leksykalne, fonetycznie nieodróżnialne.



Przykładem zastosowania morfologicznej

zasady pisowni jest użycie znaku miękkiego na

końcu wyrazów rodzaju żeńskiego po

spółgłoskach szumnych, np.:

ночь

gdzie

jest

bezużyteczny,

por.

луч

albo

мышь

gdzie

piszemy po

twardym [

], który jest wyraźnym

zaprzeczeniem ze względu na specyfikę tej

spółgłoski. Dowodem na to, że wskazana

pisownia nie jest etymologiczną, pokazują

przykłady wyrazów obcych, o które omawiana

zasada została rozszerzona, porównaj:

фальшь

тушь

por.

туш

rodzaju męskiego bez



Dobrym przykładem zastosowania

zasady

symbolicznej

, była różnica w przedrewolucyjnej

ortografii rosyjskiej pisowni dwóch homonimów

миръ

jako antonim

войны

– wojny

ръ

jako

synonim

вселенной

- wszechświatu.

współczesnej ortografii pisownia wyrazów

поджег

(czasownik z

) i

поджог

(rzeczownik

)

wskazuje na połączenie zasady morfologicznej i

symbolicznej, ponieważ różnicowany jest zarówno

aspekt gramatyczny, jak i leksykalny.



Bliska symbolicznej zasadzie jest również pisownia

wyrazów takich jak:

мпания

эст

када

эст

када

, chociaż różnica pisowni w

tych przypadkach jest oparta na obcojęzycznej

etymologii. Ponadto do zasady pisowni

symbolicznej należy odnieść zastosowanie dużej

litery w nazwach własnych:

френч

генерал

Френч

мороз

Дед Мороз

. Powyższe przykłady

wskazują, że zasada symboliczna pisowni rosyjskiej

jest związana z pewnego rodzaju ideografią.

Klasyfikacja



Rosyjski jest językiem

słowiańskim należącym do rodziny

indoeuropejskich.



Jeśli wziąć pod uwagę język

mówiony, najbliższymi językami

pokrewnymi są białoruski i ukraiński,

również należące do grupy językó

wschodniosłowiańskich.



Na podstawowe słownictwo, zasady

słowotwórstwa oraz – do pewnego stopnia –

odmiany i styl literacki rosyjskiego miał

wpływ język cerkiewnosłowiański. Ten ostatni

stanowił rozwinięcie i częściowo pokrywał się

z językiem starro-cerkiewno-

słowiańskim używanym w rosyjskiej cerkwi

ortodoksyjnej. Wiele słów współczesnego

rosyjskiego jest bliższych w formie

współczesnemu

bułgarskiemu niż ukraińskiemu czy białoruskiemu

. Jednak w niektórych dialektach zachowały się

formy wschodniosłowiańskie.



W pewnych przypadkach stosowane są

obydwie formy – wschodniosłowiańska i

cerkiewnosłowiańska – z niewielkimi

różnicami znaczeniowymi. Przykład: глава,

głowa – szef; голова, głowa – część ciała.

Również końcówki imiesłowów

przymiotnikowych czasu teraźniejszego

typu

-ущий

(

-uszczij

– polskie

-ący

) jest

śladem wpływów cerkiewnosłowiańskich.

Gwarowa końcówka

-учий

(

-uczij

) jest

wynikiem zwykłego dla języków

wschodniosłowiańskich rozwoju grupy.

Transliteracja



Transliteracja

to odwzorowanie danego

alfabetu za pomocą innego. Na przykład

transliteracja słowa

ещё

‘jeszcze’ składającego

się w alfabecie rosyjskim z liter

szcza

alfabet łaciński pozwoli zapisać je jako

eščë

. Aby

prawidłowo wymówić tak zapisane słowo

niezbędna jest jednak znajomość zasad

wymowy rosyjskiej. Nie jest za to konieczna

znajomość żadnego innego języka.



Transliteracja na alfabet łaciński bywa również

nazywana romanizacją lub (rzadziej) latynizacją.

Transkrypcja



Transkrypcja

natomiast

odwzorowuje wymowę za pomocą

głosek innego języka. Przykładowe

słowo

ещё

‘jeszcze’ będzie miało w

polskiej transkrypcji postać

jeszczio

do jego przeczytania jest więc

konieczna jedynie znajomość

polskiego.

Różnice pomiędzy

tarnsliteracją a transkrypcją



Transliteracja odbywa się pomiędzy

alfabetami, transkrypcja - pomiędzy

językami.



Transliteracja zachowuje pisownię,

transkrypcja - wymowę.



Transliteracja zakłada znajomość języka

źródłowego, transkrypcja - docelowego.

Dziękuję za uwagę



Document Outline