Ukryte 

programy w 

edukacji

JAK ROZUMIEĆ 

UKRYTY PROGRAM?

To wszystko to, czego uczniowie uczą 

się, co poznają i czego doświadczają w 

szkole, a co jest poza oficjalnym 

programem nauczania, poza oficjalnymi 

celami nauczania, poza tym, czego 

świadomie chce nauczyć nauczyciel, a 

co jest niezmiernie ważne dla efektów 

uczenia się dzieci w szkole.

Czynniki składające się na 

ukryty program:



Atmosfera w domu i szkole



Opinie rodziców i rówieśników o szkole



Wpływ rówieśników



Styl pracy znaczących nauczycieli



Wpływ szerszego otoczenia 

społecznego, w tym środków 

masowego przekazu

Przyglądając się przykładowym 

zjawiskom obecnym w szkolnej 

rzeczywistości, dostrzeżemy w 

niej sytuację, w których 

uczniowie uczą się:

- jak „przetrwać” na nudnych 

lekcjach,

 jak się przpodobac nauczycielowi; 

- dowiadują się, że na zadane pytanie 

jest „jedna właściwa odpowiedź”,

 - bywa, iż oczekuje się od nich 

rywalizacji z innymi bardziej nic 

współpracy itp.

W związku z tym uczniowie 

zmuszeni są nauczyć się 

radzić z:

 Zwlekaniem, czyli nieustannym 

oczekiwaniem na rozpoczęcie lekcje, na 

dostęp do przyrządów czy pomocy 

naukowych, kontakt z nauczycielem na 

lekcji

 Odmową i zakazem, np. w sytuacji, gdy 

chcą zadać ważne – ich zdaniem – 

pytania, rozmawiać, współpracować 

między sobą

Przerywaniem, gdy w toku zajęć 

zadzwoni dzwonek na przerwę bądź 

nauczyciel uzna, iż wypowiedź ucznia 

powinna się zakończyć.

NAUCZYCIELE A UKRYTY 

PROGRAM

Wśród wielu prób poszukiwania odpowiedzi na 

pytanie: „Czego uczniowie uczą się w szkole?” 

- znalazła się i taka, że kończący naukę 

szkolną na jakimkolwiek z etapów kształcenia 

posiadają wiedzę znacznie szerszą, a 

najczęściej inną od tej, którą zaplanowali 

nauczyciele. Okazało się bowiem, iż świadome 

działania nauczycieli przynoszą skutki, których 

nie przewidzieli lub nie wzięli pod uwagę. 

Wiąże się to z osobliwością roli nauczyciela, 

która jest niejasna, niespójna, niezgodna z 

innymi rolami społecznymi

Przykłady sprzeczności w 

niejasności wypełnianych ról:

Wychowawca, który znaczną część spotkania ze 

swoimi wychowankami przeznacza na kontrolę 

frekwencji i sprawdzanie prawdziwości zwolnień 

lekarskich,przypomina swoim zachowaniem 

bardziej księgowego lub rewidenta niż pedagoga. 

Nauczyciel praktykujący sprawdzanie szkolnych 

toalet w poszukiwaniu palaczy przyjmują w 

istocie rolę nadzorcy

Trudno nie dostrzec sprzeczności w wypełnianiu roli 

zawodowej pedagoga nie tylko w opisanych 

przykładach, ale także w innych sytuacjach, 

gdzie mamy o czynienia z ukryty programem.

Możliwe sprzeczności w postrzeganiu 

przez uczniów zawodowej roli nauczyciela

Jawny program              Ukryty 

program

Nauczyciel posrzegany jako:



Przyjaciel



Wódz



Guru



Doradca



Autorytet



Przewodnik



Mistrz



Obrońca



Brat, siostra



Demokrata



Powiernik 

Nauczyciel posrzegany jako:



Autokrata



Szantażysta



Księgowy



Władca



Nadzorca



Strażnik



Agresor



Prokurator



Sędzia



Policjant



Wróg 

Podręczniki szkolne

Źródłem ukrytego programu są 

podręczniki szkolne: ich treść, 

ilustracje, interpretacja zawartych w 

nich informacji. Oddziaływanie treści 

podręczników jest procesem złożonym 

i długotrwałym, uwzględniając ukryty 

program można tu mówić o 

manipulacji, jak i utożsamianiu z sobą 

pewnych, niezbieżnych procesów 

przedstawianych uczniowi jako całości. 

Manipulacja językowa w 

podręcznikach szkolnych

- Język wypowiedzi w podręcznikach obfituje w 

niezrozumiałe dla ucznia zwroty. Powoduje to, 

że uczeń zamiast zrozumieć treść informacji, 

stara się ją jedynie zapamiętać, nawet jeśli jest 

dla niego całkowita abstrakcją (cyrkulacja 

powietrza zamiast krążenie)

- Na podstawie wypowiedzi w podręczniku, uczeń 

nie jest w stanie sformułować konkretnego 

pytania dotyczącego treści. Możliwa jest też 

sytuacja, w której pytanie ma charakter 

retoryczny, nie sprawdza zrozumienia tekstu, 

jedynie przytoczenia fragmentu, nie zależnie 

czy jest on dla ucznia zrozumiały.

- Definicje zawarte w podręczniku nie pełnią funkcji 

sprawozdawczej, regulującej ani konstrukcyjnej, czy 

choćby jednej z nich. Dzieje się tak, gdy terminy 

definiowane są w sposób nie ostry, bądź pozostają dla 

czytelnika nadal nie zrozumiałe.

-

Uczeń nie jest w stanie z powodów językowych 

skonfrontować informacji zawartej w podręczniku, ze 

swoją wcześniejszą  wiedzą. Źródłem manipulacji jest 

tutaj wzajemna sprzeczność terminów („delfin mimo 

życia w wodzie jest ssakiem „ oznacza to, że jakieś 

zwierze żyjące w wodzie nie może być ssakiem, choć 

decyduje o tym sposób karmienia młodych przez matkę 

a nie środowisko.) Autorzy zapominają, że dziecko nie 

ma w pełni rozwiniętej umiejętności wnioskowania i 

weryfikacji informacji.

- Język podręczników nacechowany jest emocjami i 

ocenami w tak wysokim stopniu, że uczeń zaczyna je 

przyswajać i uznawać za własne, prowadzi to do 

utrwalania w jego umyśle stereotypów i rezygnacji a 

własnych sądów, szczególnie gdy nauczyciel do tego nie 

zniechęca.

Kryteria oddziaływania:

Wiek ucznia-

 im młodsze dziecko tym bardziej podatne na 

manipulację, ze względu na ograniczone możliwości 

dokonywania operacji umysłowych ej zapobiegających 

( definiowania, formułowania pytań do tekstu, zestawiania 

z wcześniej zdobytą wiedzą, oddzielania emocji od 

zawartości merytorycznej)

Pochodzenie społeczne-

 współdecyduje o zasobie 

werbalnym ucznia, a tym samym o zakresie rozumienia 

treści zawartych w podręczniku. Rozmowy w domu mogą 

powiększyć krytycyzm dziecka wobec treści  

występujących w podręczniku.

Płeć-

 w podręcznikach znajdujemy wiele informacji 

związanych z rolami płciowymi mężczyzn i kobiet. 

Obecność postaci męskich i kobiecych pozwala 

czytelnikowi formułować tezę o nikłym wpływie kobiet na 

losy świata i ich udziale w kreowaniu rzeczywistości 

społecznej. Ilustracje i opisy zajęć rodzinnych, nierzadko 

ukazują kobietę jako osobę podporządkowaną i 

zdominowaną, jeśli nie przez rodzinę to przez obowiązki 

świadczone na jej rzecz, nie mającą czasu dla   siebie. 

Mężczyznę zaś jako dominującego, zajmującymi się 

działaniami kreatywnymi, wypoczętego i uśmiechniętego



PRZEKAZY BAŚNIOWE

Cel bajki bywa jasno określony – ma ona 

pouczać, jakie zachowania są szkodliwe, a 

jakie pożyteczne; przekazywać pewne prawdy 

etyczne. Istotą bajki zdaje się ukazywać 

prawdy o życiu na tyle ogólnej, by pasowała 

do typowych sytuacji, oraz na tyle klarownej, 

by była sugestywna w oddziaływaniu 

wychowawczym. Dlatego jej bohaterami 

często bywają zwierzęta, którym przypisuje się 

cechy ludzkiego charakteru. One są źródłem 

stereotypów.

Możliwe sposoby recepcji programu 

oficjalnego i ukrytego baśni

Oficjalny program             ukryty program

Czerwony Kapturek

Zło zawsze zostaje odkryte i 

napiętnowane. Zły wilk, 

który połknął babcię i 

Czerwonego Kapturka, został 

zdemaskowany przez 

leśniczego i poniósł 

zasłużoną karę.

Kopciuszek

Dziewczyna (Kopciuszek) 

zostaje nagrodzona a życiu 

za pracowitość, skromność, 

cierpliwość; najtrudniejszy 

los może się zawsze 

odmienić

Czerwony Kapturek

Kara za zło może być okrutna. 

Po uwolnieniu połkniętych 

osób wilk-złoczyńca zostaje 

wygnany z zaszytymi w 

brzuchu kamieniami.

Kopciuszek

Dziewczyna (Kopciuszek) 

zawdzięcza swoją 

pomyślność \biegowi 

okoliczności (zgubienie 

pantofelka) i niezwykłej 

urodzie, którą olśniła księcia.

Jaś i Małgosia

Zło bywa podstępne, należy 

się wstrzegać 

podstępnych ludzi. Pozory 

mylą – w pięknej chatce z 

piernika mieszkała zła 

czarownica o brzydkiej 

powierzchowności

Kot w butach

Przyjaźń polega na 

bezinteresownej pomocy. 

Dobry przyjaciel pomoże 

w każdej sytuacji. Nawet 

najsłabszym może się w 

życiu udać.

Jaś i Małgosia

Wobec ludzi mało urodziwych 

powinno się zachowywać 

ostrożność. Należy się ich 

obawiać (np. mogą być 

podstępni)

Kot w butach

Tak zwane dobre układy 

mogą więcej znaczyć niż 

pracowitość. Drobne 

oszustwa mogą być 

uzasadnione potrzebą 

chwili.