JĘZYKOZNAWSTWO 

KOGNITYWNE

wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

 

 

Opozycyjność gramatyki 

kognitywnej wobec 

tradycji generatywnej 

 różnica między regułami gram. a symbolicznie 

skomplikowanymi wyrażeniami polega tylko na 
tym, czy zespoły symboliczne składające się nań 
są raczej schematyczne czy nietypowe

 strukturę można zaliczyć do gramatyki języka, 

jeśli jest udokumentowana, a nie jedynie 
potencjalna

 nie postuluje wrodzonego charakteru struktur 

gramatycznych a łatwość akwizycji języka 
wyjaśnia udziałem zdolności niespecyficznych dla 
języka (skupiania uwagi, do kojarzenia, habituacji)

 

 

Symboliczna natura 

gramatyki 

1)

 morfemy gramatyczne  – mają 

charakter symboliczny, np. 
determinowanie  znaczenia przez 
użycie przypadka
Maurycy jest orłem.
Maurycy jest orzeł.
Użycie narzędnika oznacza przypisanie 
do kategorii, a mianownika - atrybut.

 

 

Symboliczna natura 

gramatyki

2)

klasy gramatyczne – 

definiowane przez schematyczne 
jedn. symboliczne, np. rzeczownik  
jest opisywalny przez schemat 
[[rzecz] [...]], gdzie [rzecz] jest 
schematyczna jedn. semantyczną , 
a [...] oznacza schematyczna jedn. 
fonologiczną. 

 

 

Symboliczna natura 

gramatyki

3)

konstrukcje gramatyczne – zawierają co 

najmniej dwie jednostki symboliczne jako 
składniki. Konstrukcja składa się ze zbioru 
struktur składowych, ich sposobu zintegrowania, 
oraz struktury złożonej wynikającej z takiej 
integracji. Kiedy tworzenie konstrukcji gram. 
staje się regularne – jest wyrażane przez 
schematyczna jednostkę symbol. np. w ang. 
użycie końcówki -s dla wyrażenia liczby mnogiej 
jest dość regularne, stąd schematyczna jedn. 
symbol. [[rzecz] [...]-[[mnogość] [s]] 

 

 

Jednostki

Jednostka  to struktura, którą 
użytkownik języka posługuje się 
automatycznie, tak że nie wymaga to 
od niego skupiania uwagi na jej 
częściach, ani sposobie ich ułożenia 
wewnątrz struktury. Stąd nie wymaga 
wysiłku konstrukcyjnego potrzebnego 
do tworzenia nowych wyrażeń.

 

 

Rodzaje jednostek

1) jednostki fonologiczne np. 

fonemy, większe struktury 
fonologiczne jak sylaby, słowa, 
często powtarzane frazy

2) jednostki semantyczne np. 

ustalone pojęcia, nowe pojęcie 
wymaga wysiłku konstrukcyjnego

3) jednostki symboliczne

 

 

Jednostki symboliczne

 proste-symboliczne skojarzenie między 

jednostką fonologiczną i semantyczną

 proste j. symbol. grupują się we 

wzrastająco większe j. symbol.; takie 

grupy same mają status jednostki 

symbolicznej

 schematyczne j. symboliczne – opisują 

regularności gramatyczne, różnią się od 

innych j. s. nie istotą, a tylko stopniem 

uszczegółowienia

 

 

Przykładowy rozkład 

jednostek w wyrażeniu

Jednostka fonologiczna [i] w wyrazie domy 

symbolizuje jednostkę semantyczną – mnogość. 

Razem stanowią jednostkę symboliczną. Łączy je 

relacja integracji (scalania) i symbolizowania.

Wyrażenie domy składa się z co najmniej 8 jednostek : 
        - 2 prostych fonologicznych [dom] i [i],
        - 1 złożonej fon. [dom- i]
        - 2 prostych semantycznych [DOM] i 

[MNOGOŚĆ]

        - 1 złożonej sem. [DOM-MNOGOŚĆ]
        - 2 prostych symbolicznych  [[DOM]/[dom]] i 

[[MNOGOSC]/[i]]

 

 

Przykładowy rozkład 

jednostek dla 

rzeczowników w 

wyrażeniu:

czarne koty zamieszkują pechowe domy

 

Przestrzeń  

semantyczna 

 

Przestrzeń  

fonologiczna 

 

KOT 

DOM 

MNOGOŚĆ 

MNOGOŚĆ 

i 

i 

dom 

kot 

 

 

Przykładowy rozkład 

jednostek w wyrażeniu

• Tym, czego brakuje w powyższym 

schemacie jest określenie, że złożona 

struktura semantyczna [DOM-MNOGOSC] 

jest jako całość symbolizowana przez 

zintegrowaną jednostkę fonologiczną [dວm-

i], a nie tylko przez [dວm] i [i] pojawiajace 

się gdzieś w zdaniu. 

• Semantyczna integracja między [DOM] a 

[MNOGOŚĆ] jest symbolizowana przez 

zintegrowanie ich fonologicznych 

odpowiedników. 

 

 

Przykładowy rozkład 

jednostek w wyrażeniu

•

Jest to nowy rodzaj relacji symbolizowania, która 
zamiast zachodzić pomiędzy struktura semantyczna 
i fonologiczną, pośredniczy między dwiema 
relacjami (jedną kojarzącą dwie struktury 
semantyczne i drugą łączącą dwie struktury 
fonologiczne). 

•

Analizowana tu struktura gramatyczna ma więc 
symboliczną naturę, bowiem „integracja składników 
z bieguna semantycznego koresponduje z - i jest 
symbolizowana przez - integrację składników z 
bieguna fonologicznego.”(Langacker 1987/99: 81-
84). 

 

 

Przykładowy rozkład 

jednostek w wyrażeniu

Przestrzeń 

semantyczna

Przestrzeń 

fonologiczna

DOM

MNOGOŚ

Ć

i

dom

Linia przerywana - symbolizowanie. Linia ciągła – scalenie 
(integracja).  Ramki - jednostki.

 

 

Zdolności poznawcze 

a użytkowanie języka

Warunek zawartości
Tylko te struktury konstytuują gramatykę danego
języka:
1) które są faktycznie obserwowane w języku
2) te z powyższych, które wykazują się 

schematycznością

3) związki między dopuszczalnymi jednostkami. 
Przechodzenie z jednej struktury do drugiej 

odbywa się

za pomocą podstawowych zdolności poznawczych:

 

 

Zdolności poznawcze 

a użytkowanie języka

automatyzacja wyuczonych działań
poprzez częste powtarzanie wyrażenie
zamienia się w gotowy pakiet, nie
wymagający  już    kierowania  uwagi  ku 

jego

częściom  np.  po  linii  najmniejszego 

oporu

 

 

Zdolności poznawcze 

a użytkowanie języka

abstrahowanie (schematyzacja)

schematy wspólne różnym strukturom są 

tym,

co zostaje po odfiltrowaniu różnic dzięki

przedstawieniu wyrażeń z mniejszym

uszczegółowieniem i precyzją, np. Wysoki

gburowaty kelner kopnął z wściekłością

skowyczącego pudla starszej pani – kelner

kopnął psa – ktoś coś zrobił 

 

 

Zdolności poznawcze 

a użytkowanie języka

integrowanie
łączenie elementów (szczególnie przyległych) 

w

całości
jednak:
• składniki podlegają modyfikacji przez 

wchodzenie w skład złożenia 

• złożenie jest czymś więcej, niż sumą 

składników (częściowa kompozycjonalność)

 

 

Zdolności poznawcze 

a użytkowanie języka

kojarzenie 
symbolizacja jest rodzajem 
skojarzenia (np. skojarzenie pojęć 
ze zmysłowo postrzegalnymi 
zjawiskami, takimi jak dźwięki, 
gesty, znaki pisma); jeśli taki 
związek się stabilizuje tworzy się 
jednostka symboliczna

 

 

Zdolności poznawcze 

a użytkowanie języka

skupianie uwagi 
postrzeganie w kategoriach figura-
tło ma swój odpowiednik w 
wyróżnianiu pewnych struktur w 
zdaniu na tle innych
-         organizacja trajektor-
landmark
-         profilowanie

 

 

Zdolności poznawcze 

a użytkowanie języka

zdolność porównywania
kategoryzacja jest przykładem 
porównywania (jednak 
asymetrycznego: porównujemy 
nowe do standardu)

 

 

Metafora klocków a 

metafora postrzegania

 

V 

F 

MF 

VF 

 

V =  

MV =  

VF =  

F =  

=  

obserwator (podmiot postrzegania) 

maksymalne pole postrzegania 

rama postrzegania (obszar sceny) 

ognisko (przedmiot postrzegania) 

relacja konstruowania sceny 

 

 

Metafora klocków a 

metafora postrzegania

 

C 

P 

MS 

IS 

 

C =  

MS =  

IS =  

P =  

=  

konceptualizator (podmiot postrzegania) 

maksymalny zakres konceptualizacji 

bezpośredni zakres konceptualizacji  

profil (przedmiot postrzegania) 

relacja konstruowania sceny 

 

 

Metafora postrzegania

Przykład
Skaleczył się w palec, kostka jest 

spuchnięta.

• profil - kostka
• bezpośredni zakres konceptualizacji - 

palec

• maksymalny zakres konceptualizacji - 

dłoń

 

 

Przypadek wyrażeń 
nieakceptowalnych

Przykład
  *Skaleczył się w ramię. Kostka jest 

spuchnięta.
Ramię nie jest bezpośrednim 
zakresem konceptualizacji dla 
kostki u palca.

 

 

Paralele między 

konceptualizowaniem a 

percepcją wzrokową

 na  znaczenie wyrażenia składa się 

także sposób ujmowania treści 
pojęciowych. 

 sposoby obrazowania treści 

pojęciowych w języku wykazują 
wyraźne analogie do sposobów 
konstruowania  sceny wzrokowej w 
postrzeganiu

 

 

Sposoby obrazowania

• układ postrzegania

Pozycja domyślna w interpretacji - 
pozycja statyczna, zdajemy sobie z 
tego sprawę, gdy wyrażenie 
narzuca inny od oczekiwanego 
układ postrzegania sceny np.
Od czasu do czasu w dolinie 
pojawia się domek

 

 

Sposoby obrazowania

• subiektywizacja - dany element 

może być portretowany bądź 
subiektywnie, bądź obiektywnie w 
zależności od stopnia, w jakim 
funkcjonuje jako podmiot lub jako 
obiekt konceptualizacji „W 
postrzeganiu typowym obserwator 
nie jest w centrum uwagi” 

 

 

Sposoby obrazowania

• poziom uszczegółowienia - 

oddalenie-przybliżenie w 
postrzeganiu a nasycenie 
szczegółami w opisie 
np. Widzisz to drzewo, i tę gałąź, 
tam na końcu siedzi wiewiórka.

 

 

Sposoby obrazowania

• tło - presupozycje, poprzedni 

dyskurs, tło dyskursywne odpowiada 

tłu w postrzeganiu, np.plany (drzewo 

na tle nieba)
W poniższym dialogu osoba klientki 

jest tłem dla profilowanego w 

odpowiedzi elementu szminka:
-Czego chciała ta klientka?
-Chciała tę nową szminkę Revlona. 

 

 

Sposoby obrazowania

• punkt widzenia np. przyszły 

wtorek  domyślnie przyjmowany 
jest punkt widzenia mówcy. 
W zamachowiec stał za 
prezydentem częścią znaczenia 
tego zdania jest pozycja 
mówiącego wobec zamachowca.

 

 

Sposoby obrazowania

• mentalne przeniesienie 

przyjęcie punktu widzenia kogoś 
innego, przyjęcie jako punkt 
odniesienia czasowego punktu 
wewnątrz wypowiedzi np. Marcin 
nie miał czasu na odpoczynek. W 
następny wtorek były wybory

 

 

Sposoby obrazowania

• mentalne skanowanie (np. 

Blizna biegnie od nadgarstka do 
łokcia  lub Blizna biegnie od łokcia 
do nadgarstka )

 

 

Sposoby obrazowania

 wyróżnienie struktur
a) organizacja  trajektor-landmark

trajektor (punkt wyjścia), landmark (punkt 

odniesienia) np. książka, której szukasz leży za 

łóżkiem - książka - trajektor. , łóżko - 

landmark.
landmark może stać się  trajektorem w stronie 

biernej np. To Maciek wygrał samochód. Ten 

piękny samochód zostanie odebrany jako 

nagroda przez Maćka

 b) profilowanie

 

 

Przypadek wyrażeń 
nieakceptowalnych

Przykład
     - Gdzie stał zamachowiec?
    *- Prezydent stał przed 

zamachowcem.
Odpowiedź jest niepoprawna, bo 
obiekt, który nas interesuje został 
wadliwie ujęty nie jako trajektor a 
jako landmark

 

 

Sposoby obrazowania

b) profilowanie

Profil to element wyrażenia, na którym 
ogniskuje się uwaga. Można powiedzieć, że 
jest to centralny składnik zdania, choć nie 
można go na stałe związać z konkretną 
częścią zdania (np. z podmiotem), co widać 
na przykładzie:

  Kaśka wygrała samochód. Marek wygrał 

tylko 100 butelek wody mineralnej. Kaśka 
wygrała samochód, a nie jakiś czajnik.

 

 

Profilowanie

• wyrażenie odsyła do pewnej podstruktury 

wewnątrz bazy pojęciowej np. wuj odsyła  do 
pojęcia pokrewieństwa w ogóle, ale profiluje tylko 
jeden rodzaj pokrewieństwa

•  potrzeba opisywania języka w kategoriach 

profilowania jest widoczna w zbiorach wyrażeń, 
które wywołują te same treści mentalne, ale mają 
różne znaczenie ze względu na to, że opisują różne 
strony tego samego pojęcia np. mąż i żona w relacji 
małżeństwo

• termin profil spełnia postulat zbieżności dowodów - 

ma podstawy w obserwacji języka i jest 
sprowadzalne do niezależnie obserwowanych 
zdolności poznawczych (skupiania uwagi)

 

 

Profilowanie a trajektor-

landmark

• Organizacja trajektor-landmark nie 

pokrywa się z profilowaniem . W zdaniu:
Zamachowiec stał przed prezydentem 
Profilowana jest relacja między 

obiektami, relacja ‘bycia za lub przed’, 

• Dla wyrażeń:

Zamachowiec stał przed prezydentem
Prezydent stał przed zamachowcem 
profil jest taki sam