JĘZYKOZNAWSTWO

KOGNITYWNE

wykłady 2007/8

Joanna Szwabe

Opozycyjność gramatyki

kognitywnej wobec

tradycji generatywnej

 różnica między regułami gram. a symbolicznie

skomplikowanymi wyrażeniami polega tylko na
tym, czy zespoły symboliczne składające się nań
są raczej schematyczne czy nietypowe

 strukturę można zaliczyć do gramatyki języka,

jeśli jest udokumentowana, a nie jedynie
potencjalna

 nie postuluje wrodzonego charakteru struktur

gramatycznych a łatwość akwizycji języka
wyjaśnia udziałem zdolności niespecyficznych dla
języka (skupiania uwagi, do kojarzenia, habituacji)

Symboliczna natura

gramatyki

1)

morfemy gramatyczne – mają

charakter symboliczny, np.
determinowanie znaczenia przez
użycie przypadka
Maurycy jest orłem.
Maurycy jest orzeł.
Użycie narzędnika oznacza przypisanie
do kategorii, a mianownika - atrybut.

Symboliczna natura

gramatyki

2)

klasy gramatyczne –

definiowane przez schematyczne
jedn. symboliczne, np. rzeczownik
jest opisywalny przez schemat
[[rzecz] [...]], gdzie [rzecz] jest
schematyczna jedn. semantyczną ,
a [...] oznacza schematyczna jedn.
fonologiczną.

Symboliczna natura

gramatyki

3)

konstrukcje gramatyczne – zawierają co

najmniej dwie jednostki symboliczne jako
składniki. Konstrukcja składa się ze zbioru
struktur składowych, ich sposobu zintegrowania,
oraz struktury złożonej wynikającej z takiej
integracji. Kiedy tworzenie konstrukcji gram.
staje się regularne – jest wyrażane przez
schematyczna jednostkę symbol. np. w ang.
użycie końcówki -s dla wyrażenia liczby mnogiej
jest dość regularne, stąd schematyczna jedn.
symbol. [[rzecz] [...]-[[mnogość] [s]] 

Jednostki

Jednostka to struktura, którą
użytkownik języka posługuje się
automatycznie, tak że nie wymaga to
od niego skupiania uwagi na jej
częściach, ani sposobie ich ułożenia
wewnątrz struktury. Stąd nie wymaga
wysiłku konstrukcyjnego potrzebnego
do tworzenia nowych wyrażeń.

Rodzaje jednostek

1) jednostki fonologiczne np.

fonemy, większe struktury
fonologiczne jak sylaby, słowa,
często powtarzane frazy

2) jednostki semantyczne np.

ustalone pojęcia, nowe pojęcie
wymaga wysiłku konstrukcyjnego

3) jednostki symboliczne

Jednostki symboliczne

 proste-symboliczne skojarzenie między

jednostką fonologiczną i semantyczną

 proste j. symbol. grupują się we

wzrastająco większe j. symbol.; takie

grupy same mają status jednostki

symbolicznej

 schematyczne j. symboliczne – opisują

regularności gramatyczne, różnią się od

innych j. s. nie istotą, a tylko stopniem

uszczegółowienia

Przykładowy rozkład

jednostek w wyrażeniu

Jednostka fonologiczna [i] w wyrazie domy

symbolizuje jednostkę semantyczną – mnogość.

Razem stanowią jednostkę symboliczną. Łączy je

relacja integracji (scalania) i symbolizowania.

Wyrażenie domy składa się z co najmniej 8 jednostek :
        - 2 prostych fonologicznych [dom] i [i],
        - 1 złożonej fon. [dom- i]
        - 2 prostych semantycznych [DOM] i

[MNOGOŚĆ]

        - 1 złożonej sem. [DOM-MNOGOŚĆ]
        - 2 prostych symbolicznych [[DOM]/[dom]] i

[[MNOGOSC]/[i]]

Przykładowy rozkład

jednostek dla

rzeczowników w

wyrażeniu:

czarne koty zamieszkują pechowe domy

Przestrzeń

semantyczna

Przestrzeń

fonologiczna

KOT

DOM

MNOGOŚĆ

MNOGOŚĆ

i

i

dom

kot

Przykładowy rozkład

jednostek w wyrażeniu

• Tym, czego brakuje w powyższym

schemacie jest określenie, że złożona

struktura semantyczna [DOM-MNOGOSC]

jest jako całość symbolizowana przez

zintegrowaną jednostkę fonologiczną [dວm-

i], a nie tylko przez [dວm] i [i] pojawiajace

się gdzieś w zdaniu.

• Semantyczna integracja między [DOM] a

[MNOGOŚĆ] jest symbolizowana przez

zintegrowanie ich fonologicznych

odpowiedników.

Przykładowy rozkład

jednostek w wyrażeniu

•

Jest to nowy rodzaj relacji symbolizowania, która
zamiast zachodzić pomiędzy struktura semantyczna
i fonologiczną, pośredniczy między dwiema
relacjami (jedną kojarzącą dwie struktury
semantyczne i drugą łączącą dwie struktury
fonologiczne).

•

Analizowana tu struktura gramatyczna ma więc
symboliczną naturę, bowiem „integracja składników
z bieguna semantycznego koresponduje z - i jest
symbolizowana przez - integrację składników z
bieguna fonologicznego.”(Langacker 1987/99: 81-
84).

Przykładowy rozkład

jednostek w wyrażeniu

Przestrzeń

semantyczna

Przestrzeń

fonologiczna

DOM

MNOGOŚ

Ć

i

dom

Linia przerywana - symbolizowanie. Linia ciągła – scalenie
(integracja). Ramki - jednostki.

Zdolności poznawcze

a użytkowanie języka

Warunek zawartości
Tylko te struktury konstytuują gramatykę danego
języka:
1) które są faktycznie obserwowane w języku
2) te z powyższych, które wykazują się

schematycznością

3) związki między dopuszczalnymi jednostkami.
Przechodzenie z jednej struktury do drugiej

odbywa się

za pomocą podstawowych zdolności poznawczych:

Zdolności poznawcze

a użytkowanie języka

automatyzacja wyuczonych działań
poprzez częste powtarzanie wyrażenie
zamienia się w gotowy pakiet, nie
wymagający już kierowania uwagi ku

jego

częściom np. po linii najmniejszego

oporu

Zdolności poznawcze

a użytkowanie języka

abstrahowanie (schematyzacja)

schematy wspólne różnym strukturom są

tym,

co zostaje po odfiltrowaniu różnic dzięki

przedstawieniu wyrażeń z mniejszym

uszczegółowieniem i precyzją, np. Wysoki

gburowaty kelner kopnął z wściekłością

skowyczącego pudla starszej pani – kelner

kopnął psa – ktoś coś zrobił

Zdolności poznawcze

a użytkowanie języka

integrowanie
łączenie elementów (szczególnie przyległych)

w

całości
jednak:
• składniki podlegają modyfikacji przez

wchodzenie w skład złożenia

• złożenie jest czymś więcej, niż sumą

składników (częściowa kompozycjonalność)

Zdolności poznawcze

a użytkowanie języka

kojarzenie
symbolizacja jest rodzajem
skojarzenia (np. skojarzenie pojęć
ze zmysłowo postrzegalnymi
zjawiskami, takimi jak dźwięki,
gesty, znaki pisma); jeśli taki
związek się stabilizuje tworzy się
jednostka symboliczna

Zdolności poznawcze

a użytkowanie języka

skupianie uwagi
postrzeganie w kategoriach figura-
tło ma swój odpowiednik w
wyróżnianiu pewnych struktur w
zdaniu na tle innych
-         organizacja trajektor-
landmark
-         profilowanie

Zdolności poznawcze

a użytkowanie języka

zdolność porównywania
kategoryzacja jest przykładem
porównywania (jednak
asymetrycznego: porównujemy
nowe do standardu)

Metafora klocków a

metafora postrzegania

V

F

MF

VF

V =

MV =

VF =

F =

=

obserwator (podmiot postrzegania)

maksymalne pole postrzegania

rama postrzegania (obszar sceny)

ognisko (przedmiot postrzegania)

relacja konstruowania sceny

Metafora klocków a

metafora postrzegania

C

P

MS

IS

C =

MS =

IS =

P =

=

konceptualizator (podmiot postrzegania)

maksymalny zakres konceptualizacji

bezpośredni zakres konceptualizacji

profil (przedmiot postrzegania)

relacja konstruowania sceny

Metafora postrzegania

Przykład
Skaleczył się w palec, kostka jest

spuchnięta.

• profil - kostka
• bezpośredni zakres konceptualizacji -

palec

• maksymalny zakres konceptualizacji -

dłoń

Przypadek wyrażeń
nieakceptowalnych

Przykład
*Skaleczył się w ramię. Kostka jest

spuchnięta.
Ramię nie jest bezpośrednim
zakresem konceptualizacji dla
kostki u palca.

Paralele między

konceptualizowaniem a

percepcją wzrokową

 na znaczenie wyrażenia składa się

także sposób ujmowania treści
pojęciowych.

 sposoby obrazowania treści

pojęciowych w języku wykazują
wyraźne analogie do sposobów
konstruowania sceny wzrokowej w
postrzeganiu

Sposoby obrazowania

• układ postrzegania

Pozycja domyślna w interpretacji -
pozycja statyczna, zdajemy sobie z
tego sprawę, gdy wyrażenie
narzuca inny od oczekiwanego
układ postrzegania sceny np.
Od czasu do czasu w dolinie
pojawia się domek

Sposoby obrazowania

• subiektywizacja - dany element

może być portretowany bądź
subiektywnie, bądź obiektywnie w
zależności od stopnia, w jakim
funkcjonuje jako podmiot lub jako
obiekt konceptualizacji „W
postrzeganiu typowym obserwator
nie jest w centrum uwagi”

Sposoby obrazowania

• poziom uszczegółowienia -

oddalenie-przybliżenie w
postrzeganiu a nasycenie
szczegółami w opisie
np. Widzisz to drzewo, i tę gałąź,
tam na końcu siedzi wiewiórka.

Sposoby obrazowania

• tło - presupozycje, poprzedni

dyskurs, tło dyskursywne odpowiada

tłu w postrzeganiu, np.plany (drzewo

na tle nieba)
W poniższym dialogu osoba klientki

jest tłem dla profilowanego w

odpowiedzi elementu szminka:
-Czego chciała ta klientka?
-Chciała tę nową szminkę Revlona.

Sposoby obrazowania

• punkt widzenia np. przyszły

wtorek domyślnie przyjmowany
jest punkt widzenia mówcy.
W zamachowiec stał za
prezydentem częścią znaczenia
tego zdania jest pozycja
mówiącego wobec zamachowca.

Sposoby obrazowania

• mentalne przeniesienie

przyjęcie punktu widzenia kogoś
innego, przyjęcie jako punkt
odniesienia czasowego punktu
wewnątrz wypowiedzi np. Marcin
nie miał czasu na odpoczynek. W
następny wtorek były wybory

Sposoby obrazowania

• mentalne skanowanie (np.

Blizna biegnie od nadgarstka do
łokcia lub Blizna biegnie od łokcia
do nadgarstka )

Sposoby obrazowania

 wyróżnienie struktur
a) organizacja trajektor-landmark

trajektor (punkt wyjścia), landmark (punkt

odniesienia) np. książka, której szukasz leży za

łóżkiem - książka - trajektor. , łóżko -

landmark.
landmark może stać się trajektorem w stronie

biernej np. To Maciek wygrał samochód. Ten

piękny samochód zostanie odebrany jako

nagroda przez Maćka

b) profilowanie

Przypadek wyrażeń
nieakceptowalnych

Przykład
- Gdzie stał zamachowiec?
*- Prezydent stał przed

zamachowcem.
Odpowiedź jest niepoprawna, bo
obiekt, który nas interesuje został
wadliwie ujęty nie jako trajektor a
jako landmark

Sposoby obrazowania

b) profilowanie

Profil to element wyrażenia, na którym
ogniskuje się uwaga. Można powiedzieć, że
jest to centralny składnik zdania, choć nie
można go na stałe związać z konkretną
częścią zdania (np. z podmiotem), co widać
na przykładzie:

Kaśka wygrała samochód. Marek wygrał

tylko 100 butelek wody mineralnej. Kaśka
wygrała samochód, a nie jakiś czajnik.

Profilowanie

• wyrażenie odsyła do pewnej podstruktury

wewnątrz bazy pojęciowej np. wuj odsyła do
pojęcia pokrewieństwa w ogóle, ale profiluje tylko
jeden rodzaj pokrewieństwa

•  potrzeba opisywania języka w kategoriach

profilowania jest widoczna w zbiorach wyrażeń,
które wywołują te same treści mentalne, ale mają
różne znaczenie ze względu na to, że opisują różne
strony tego samego pojęcia np. mąż i żona w relacji
małżeństwo

• termin profil spełnia postulat zbieżności dowodów -

ma podstawy w obserwacji języka i jest
sprowadzalne do niezależnie obserwowanych
zdolności poznawczych (skupiania uwagi)

Profilowanie a trajektor-

landmark

• Organizacja trajektor-landmark nie

pokrywa się z profilowaniem . W zdaniu:
Zamachowiec stał przed prezydentem
Profilowana jest relacja między

obiektami, relacja ‘bycia za lub przed’,

• Dla wyrażeń:

Zamachowiec stał przed prezydentem
Prezydent stał przed zamachowcem
profil jest taki sam