4.

WPROWADZENIE DO NAUKI O JĘZYKU

3003-41A1NJ
STUDIA DZIENNE FILOLOGII POLSKIEJ
2008/2009

Prof. dr hab. Marek Świdziński
Zakład Językoznawstwa
Komputerowego
Instytut Języka Polskiego UW
e-mail: [e-mail]
Konsultacje: środa 13.30-14.30,
pok. 1
Strona przedmiotu — szukaj pod:
http://www.mswidz.republika.pl/

1.

Przedmiot językoznawstwa

.

2.

Cechy definicyjne języka naturalnego. 

3.

Formalne rozumienie języka.

4.

Struktura języka I: morfologia.

5.

Struktura języka II: składnia. 

6.

Podstawy leksykologii. Leksykografia.

7.

Zróżnicowanie języków świata. Podstawy
typologii.

–2

Program wykładu

Do wykładów 1 i 2



Minimalny system znaków jest zbiorem:
A.

jedno-,

B.

dwu-,

C.

trzy-,

D.

czteroelementowym.



Znakiem prostym jest słowo:
A. dom, B. gram, C. wtem, D. domem.



System zapisu ułamków zwykłych nie jest
językiem naturalnym, bo:
A. ma ograniczony słownik, B. nie ma morfologii,
C. jest komunikacyjnie lokalny, D. zawiera kreskę
ułamkową.

–3

Pytania testowe

Wykład 4

Wykład 4

Struktura

Struktura

j

j

ę

ę

zyka

zyka

I:

I:

morfologia

morfologia

–4

Iksiński zna język A:

A.

zna słówka (SUROWIEC),

B.

umie rozbierać wyrażenia (ANALIZA),

C.

umie łączyć słówka w wyrażenia (SYNTEZA).

Co to jest znajomość czynna / bierna?
Jak szacować stopień znajomości?
Różne kombinacje A.-C.

–5

Znajomość języka

Składniki kompetencji językowej

A.

słownik

,

B.

gramatyka,

C.

gramatyka.

Jedna gramatyka – czy dwie gramatyki?

–6

Dwie gramatyki?

Łacina:

ARMAVIRUMQUECANOTROIAEQUIPRIMU
SABORISITALIAMFATOPROFUGUSLAVIN
AQUEVENITLITORA

Arma virumque cano, Troiae qui primus ab

oris Italiam, fato profugus, Lavinaque
venit litora

‘czyny męża-i śpiewam, Troi który pierwszy od

wybrzeży do-Italii, losem miotany, lawińskich-
i przybył brzegów’

–7

Analiza tekstu

Angielski:

Our Father who art in heaven,

hallowed be thy name.
Thy kingdom come.
Thy will be done on earth, as it is in
heaven.
Give us this day our daily bread,
and forgive us our trespasses,
as we forgive those who trespass
against us,
and lead us not into temptation,
but deliver us from evil.

–8

Analiza tekstu

Koreański:

anna-nun ku-eykey pyenci-lul sey-pen-ul ponay-

ess-ta.

‘Anna-TOP on-dla list-OB trzy-raz-OB posłać-PRZE-

OZN’

Anna to mu trzykrotnie list wysłała.

–9

Analiza tekstu

Polski:

Goście są uwiedzeni urodą ich najmłodszych

córek.

–10

Analiza tekstu

Szukanie słówek w słowniku

Arma virumque cano Troiae qui primus ab

oris Italiam fato profugus Lavinaque
venit litora

virumque => VIR
Italiam => ITALIA
venit => VENIO

–11

Lematyzacja

Our Father who art in heaven,

hallowed be thy name.
Thy kingdom come.
Thy will be done on earth, as it is in heaven.
Give us this day our daily bread,
and forgive us our trespasses,
as we forgive those who trespass against us,

and lead us not into temptation,
but deliver us from evil.

art => BE
thy => THOU (???)
trespasses => TRESPASS

–12

Lematyzacja

anna-nun ku-eykey pyenci-lul sey-pen-ul

ponay-ess-ta.

anna => ANNA
ku => KU
ponay => PONAY
ul => UL

–13

Lematyzacja

Polski:

Goście są uwiedzeni urodą ich najmłodszych

córek.

goście => GOŚĆ
są => BYĆ
uwiedzeni => UWIEŚĆ // UWIEDZIONY
urodą => URODA
ich => ONI // ONE
najmłodszych => MŁODY
córek => CÓRKA

–14

Lematyzacja

Wnioski:



Słownik

nie jest

zbiorem słów (wypisanych

z tekstu).



Słowa są upakowane

w leksemy

(= hasła

słownikowe). Dotyczy to przytłaczającej
większości JN w świecie.



Słowa

nie są

najprostszymi znakami.



W gramatyce są reguły:



budowy słów (

MORFOLOGIA

)



budowy wyrażeń (

SKŁADNIA

).

–15

Słowa a znaki proste

„Słownik” morfemów

M = {-ank-, -ą, -czyta-, dyskretn-, dziś,

-ent-, -i, -k-, koch-, -ł-, od, ‑ość-, prze-,
-y, -ów, stud-, wiadom-, -



}

Konstrukcje morfologiczne:

o

Surowiec: morfemy, konstrukcje
morfologiczne.

o

Produkt: słowa.

–16

Punkt wyjścia: morfemy

Poprawne:

studentki

przeczytały

dyskretną

wiadomość

kochanków

Dewiacyjne:

*studentanki

*czytałk

*dyskretn

*przewiadomośćą

*kochów

–17

Konstrukcje morfemowe

Gramatyka słów: morfologia.

Są języki, dla których

Gramatyka = Morfologia

–18

Gramatyka słów

„Słownik” słów:
 
S = {dyskretną, dziś, przeczytały,

kochanków, od, studentki, wiadomość}

 
Konstrukcje składniowe:

o

Surowiec: słowa, konstrukcje składniowe.

o

Produkt: wyrażenia (frazy lub zdania).

–19

Punkt wyjścia: słowa

Poprawne:



Studentki przeczytały dziś dyskretną
wiadomość od kochanków.



Dyskretną od kochanków wiadomość
studentki dziś przeczytały.



Przeczytały dziś od kochanków
wiadomość dyskretną studentki.

Dewiacyjne:

*Studentki wiadomość dziś od dyskretną

kochanków przeczytały.

–20

Konstrukcje składniowe

Gramatyka wyrażeń: składnia

.

Są języki, dla których

Gramatyka = Składnia

.

–21

Gramatyka wyrażeń



Gramatyka języka polskiego obejmuje:



morfologię i



składnię.



Polski — język wysoce fleksyjny (

HIL

=

highly inflecting language).

 



Słowa polskie przeważnie

nie są

znakami

prostymi.

–22

Języki wysoce fleksyjne

Co to znaczy słowo?

Ile słów

mamy

mamy poniższym zdaniu:

 
Mamy mamy, drogie mamy, młodsze od

niejednej mamy, ale mamy lubią
wasze mamy.

–23

Słowo, forma wyrazowa, leksem

Odpowiedzi:

6 - 5 - 4 - 3 - 2 - 1 - 0...

–24

Słowo, forma wyrazowa, leksem

Rozróżnienia:

a. jednostki

konkretnej

(fizycznego

wystąpienia pewnego obiektu) i jednostki

abstrakcyjnej

— klasy wystąpień;

[ang. token — type]

b. jednostki

niezinterpretowanej

i jednostki

zinterpretowanej

.

–25

Słowo, forma wyrazowa, leksem

•

słowo

— napis między spacjami lub

znakami interpunkcyjnymi;

•

forma wyrazowa

— słowo z interpretacją

gramatyczną (część mowy, ewentualne
wartości kategorii fleksyjnych, ewentualnie
nazwa jednostki słownikowej);

•

leksem

— zbiór form wyrazowych o tym

samym odniesieniu do rzeczywistości (i o
podobnym kształcie).

–26

Słowo, forma wyrazowa, leksem

Słowo

mamy

reprezentuje 5 różnych form

wyrazowych:

(a) czasownikową o wartości pierwszej osoby liczby

mnogiej czasu teraźniejszego
(

mamy(1os,mno,ter)

)

(b) rzeczownikową o wartości dopełniacza liczby

pojedynczej (

mamy(dop,poj)

);

(c) rzeczownikowa o wartości mianownika liczby

mnogiej (

mamy(mian,mno)

);

(d) rzeczownikowa o wartości biernika liczby mnogiej

(

mamy(bier,mno

) );

(e) rzeczownikowa o wartości wołacza liczby mnogiej

(

mamy(woł,mno)

).

–27

Słowo, forma wyrazowa, leksem

o

Słowa typu

mamy

—

hominimy

.

o

Rozwiązywanie homonimii:

dehomonimizacja

o

LEKSEM

 hasło słownikowe.

o

Odgadywanie leksemu:

lematyzacja

o

SŁOWNIK

(składnik systemu językowego):

zbiór form wyrazowych.

o

Zbiór leksemów (a więc — zbiór zbiorów
form wyrazowych) —

LEKSYKON

.

–28

Słowo, forma wyrazowa, leksem

Typ A:

STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ,
KOCHANEK

Typ B:

DZIŚ, DYSKRETNY, OD

Typ A.:

podzielne słowotwórczo (

derywaty

).

Typ B.: niepodzielne słowotwórczo.

–29

Reguły gramatyki

Gramatyka – zbiór reguł, które robią:



słowa z morfemów

FLEKSJA



[ leksemy z leksemów
słowotwórstwo ]



wyrażenia ze słów i innych wyrażeń

SKŁADNIA

Słowotwórstwo – słabo gramatyczne.

–30

Reguły gramatyki

Leksemy — zbiory form wyrazowych: 

STUDENTKA = {studentka,studentki,

studentce,..., studentki, studentek,
studentkom,...}

PRZECZYTAĆ = {przeczytam, przeczytasz,

przeczyta,..., przeczytałem,
przeczytałam, przeczytałeś,...,
przeczytaj, przeczytajmy,...,
przeczytałbym, przeczytałabym,
przeczytałbyś,..., przeczytać,
przeczytawszy}

–31

Przedmiot fleksji

WIADOMOŚĆ = {wiadomość, wiadomości,

wiadomości,..., wiadomościom,...}

KOCHANEK = {kochanek, kochanka,

kochankowi,..., kochankowie, kochanków,
kochankom,...}

DZIŚ = {dziś}
DYSKRETNY = {dyskretny, dyskretna, dyskretne,

dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego,
dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,...,
dyskretni, dyskretne, dyskretnych,
dyskretnym,..., dyskretniejszy,...,
najdyskretniejszy,...}

OD = {od, ode}

–32

Przedmiot fleksji

Fleksja – opis leksemów jako zbiorów form

wyrazowych.

–33

Zadanie opisu fleksyjnego

Jak zinterpretować // odczytać słowo

tonie

,

żeby znaleźć w leksykonie odpowiedni
leksem?

TON
TONA
TOŃ
TONĄĆ

1.

Rozpoznać słowo jako formę wyrazową.

2.

Podzielić na składniki (temat fleksyjny,
końcówka).

Lub inaczej: podzielić na

część wspólną i część różną

.

3.

Poszukać w leksykonie.

–34

Analiza morfologiczna

Ad 1.:

To jest w dobrym

tonie

.

Jasio

tonie

w rzece.

Tonie

się rozstąpiły przed Świtezianką.

Przyglądałem się

tonie

.

Poprzestali na

tonie

.

W złym środowisku Jan pływa, w dobrym

tonie

.

Jasio zgłębia

tonie

w rzece.

–35

Analiza morfologiczna

Ad 2.:

tonie

ton(i)-

-e

lub:

ton/ie

tonie-

-Ø

to/nie

Analogicznie jak

trop(i)-

-e

chuc(i)-

-e

słom(i)-

-e

pęknie-

-Ø

–36

Analiza morfologiczna

Ad 3.:

tonie

 Leksem

A

TON

jak

TROP

TONA

jak

SŁOMA

TOŃ

jak

CHUĆ

TONĄĆ

jak

PĘKNĄĆ

–37

Analiza morfologiczna

Fleksja jako fragment opisu gramatycznego



fleksja głębinowa:

opis uporządkowania

form wyrazowych w leksemy (= szkolny

rozbiór gramatyczny

);



fleksja powierzchniowa:

opis struktury

morfemowej form wyrazowych i
klasyfikacja leksemów odmiennych ze
względu na strukturę morfemową jego
form (= szkolne

„tematy”, „końcówki”

i

„wymiany głoskowe”

).

–38

Dwa poziomy fleksji

Leksemy odmienne i nieodmienne



STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ,
DYSKRETNY, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK



DZIŚ

A następujące leksemy:

EMU, OD, MUZEUM, STEREO, SUPER ???

–39

Odmienność // nieodmienność

Jaki mamy pożytek z fleksji?

Semantyczny:



Chłopiec

śpi. :

Chłopcy

śpią.



Śpię

. :

Śpisz

.

:

Śpi

.



Mży

. :

Mżyło

. :

Będzie mżyło

.



............................

–40

Funkcje opozycji fleksyjnych

Składniowy:



Ten

chłopiec śpi. :

Ci

chłopcy śpią.



Ten

chłopiec śpi. :

Ta

dziewczyna śpi. :

To

widmo śpi.



bez

mamy

: o

mamie

: za

mamę

Semantyczno-składniowy:



Mama

zabiła gęś. :

Mamę

zabiła gęś. :

Zabił gęś

mamą

.



Pięć

mam

płacze. : Kuzynka

mamy

płacze.

–41

Funkcje opozycji fleksyjnych

Kategorie gramatyczne fleksyjne



Kategorie fleksyjne:

opozycje w zbiorze form

wyrazowych w poprzek leksemu.



Wartości kategorii fleksyjnych:

człony takich

opozycji.

Przypadek

,

Osoba

,

Czas

ale:

mianownik

,

trzecia

,

przyszły

Język fleksyjny:

taki, w którym fleksja służy składni.

–42

Opozycja = kategoria fleksyjna

Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich

Zygmunta Saloniego

Mamy leksem LX. Pytamy kolejno:

 

(1) czy jest

odmienny

;

(2) czy odmienia się przez

przypadek

;

(3) czy odmienia się przez

osobę

;

(4) czy odmienia się przez

rodzaj

;

(5) czy odmienia się przez

liczbę

;

(6) czy jest

samodzielny

składniowo;

(7) czy pełni funkcję

łączącą

;

(8) czy ma

rząd

.

–43

Typologia leksemów: części mowy

–44

Typologia leksemów: części mowy

RZECZ

owniki

PRZYM

iotniki

LICZ

ebniki

CZAS

owniki

CZAS NIEWL

— czasowniki niewłaściwe

PART-PRZYS

— partykuło-przysłówki

SPOJ

— spójniki

PRZYIM

ki

WYK

rzykniki

–45

Typologia leksemów: części mowy

Paradygmat

–46

JEŚĆ



Formy finitywne:



O s o b o w e:

[1]

T R Y B:

[1a] o z n a j m u j ą c y

[2]

C Z A S:

[2a] t e r a ź n i e j s z y

[3]

O S O B A

[4]

L I C Z B A:

[4a] pojedyncza

[4b] mnoga

[3a]

1os

jem

jemy

[3b]

2os jesz

jecie

[3c]

3os je

jedzą

[2b] p r z e s z ł y

[3]

O S O B A:

[4]

L I C Z B A:

[5]

R O D Z A J:

[4a] pojedyncza

[4b] mnoga

[3a] 1os

[5a] m

jadłem

[5d] mos

jedliśmy

-m ... jadł

-śmy ... jedli

[5b] ż

jadłam

[5e] nmos

jadłyśmy

-m ... jadła

śmy ... jadły

[5c] n

jadłom

-m ... jadło

[3b] 2os

[5a] m

jadłeś

[5d] mos

jedliście

-ś ... jadł

-ście ... jedli

[5b] ż

jadłaś

[5e] nmos

jadłyście

-ś ... jadła

-ście ... jadły

[5c] n

jadłoś

-ś ... jadło

[3c] 3os

[5a] m

jadł

[5d] mos

jedli

[5b] ż

jadła

[5e] nmos

jadły

[5c] n

jadło

–47

[2c] p r z y s z ł y

[3]

O S O B A:

[4]

L I C Z B A:

[5]

R O D Z A J :

[4a] pojedyncza

[4b] mnoga

[3a] 1os

będę ... jeść

będziemy ... jeść

jeść ... będę

jeść ... bedziemy

[5a] m

będę ... jadł

[5d] mos

będziemy ... jedli

jadł ... będę

jedli ... będziemy

[5b] ż

bedę ... jadła

[5e] nmos

będziemy ... jadły

jadła ... bedę

jadły ... będziemy

[5c] n

będę ... jadło

jadło ... będę

[3b] 2os

będziesz ... jeść

będziecie ... jeść

jeść ... będziesz

jeść ... będziecie

[5a] m

będziesz ... jadł

[5d] mos

będziecie ... jedli

jadł ... będziesz

jedli ... będziecie

[5b] ż

bedziesz ... jadła

[5e] nmos

będziecie ... jadły

jadła ... bedziesz

jadły ... będziecie

[5c] n

będziesz ... jadło

jadło ... będziesz

[3c] 3os

będzie ... jeść

będą ... jeść

jeść ... będzie

jeść ... będą

[5a] m

będzie ... jadł

[5d] mos

będą ... jedli

jadł ... będzie

jedli ... będą

[5b] ż

będzie ... jadła

[5e] nmos

będą ... jadły

jadła ... będzie

jadły ... będą

[5c] n

będzie ... jadło

jadło ... będzie

[1b] r o z k a z u j ą c y

[2]

O S O B A:

[3]

L I C Z B A:

[3a] pojedyncza

[3b] mnoga

[2a] 1os ______

jedzmy

[2b] 2os jedz

jedzcie

[2c] 3os niech je

niech jedzą

–48

[1a] w a r u n k o w y

[2]

O S O B A:

[3]

L I C Z B A:

[4]

R O D Z A J:

[4a] pojedyncza

[4b] mnoga

[3a] 1os

[5a] m

jadłbym

[5d] mos

jedlibyśmy

bym ... jadł

byśmy ... jedli

byłbym ... jadł

bylibyśmy ... jedli

jadł ... byłbym

jedli ... bylibyśmy

bym ... był ... jadł

byśmy ... byli ... jedli

.................................................................



N i e o s o b o w e:

Bezosobnik
[1]

T R Y B:

[1a] oznajmujący

[1b] warunkowy

jedzono

jedzono by

by ... jedzono



Formy niefinitywne:

Bezokolicznik

jeść

Imiesłów współczesny

jedząc

Imiesłów uprzedni

_________

1.

Znajomość języka A: znajomość słówek i reguł

budowy / rozbioru wyrażeń.

2.

Słownik to zbiór leksemów (= haseł słownikowych).

3.

Dla „słownika” morfemów – gramatyka słów:

morfologia.

4.

Dla „słownika” słów – gramatyka wyrażeń:

składnia.

5.

Polski – język wysoce fleksyjny (HIL =

H

ighly

I

nflecting

L

anguage).

6.

Terminy: słowo – forma wyrazowa – leksem.

7.

Słowotwórstwo jest w niewielkim stopniu

gramatyczne.

8.

Gramatyka języka polskiego obejmuje morfologię

(= fleksję) i składnię.

9.

Fleksja głęboka (paradygmaty) i powierzchniowa

(wypełnienie klatek paradygmatu).

–49

Podsumowanie