Rodzina w systemie 

profilaktyki na szczeblu 

lokalnym

Wykład 4

Pojęcie i wymiary (nurty) 

profilaktyki

Szerokie ujęcie profilaktyki:
„Profilaktyka to proces, który wspiera 

zdrowie przez umożliwienie ludziom 
uzyskania pomocy potrzebnej im do 
konfrontacji ze złożonymi, stresującymi 
warunkami życia oraz przez umożliwienie 
jednostkom osiągania 
satysfakcjonującego, społecznie 
akceptowanego, bogatego życia”  (Z. B. 
Gaś).

Dwa komplementarne nurty 

(wymiary) oddziaływań  

zapobiegawczych

• Celowy i konstruktywny proces nakierowany 

na promowanie rozwoju jednostek, w kierunku 
realizowania ich potencjalnych możliwości;

• Przeciwdziałanie destrukcyjnym czynnikom, 

takim jak: ryzyko utraty zdrowia i 
bezpieczeństwa, stresy rodzinne i zawodowe, 
izolacja społeczna, przemoc, trudności 
finansowe i niewłaściwe warunki 
mieszkaniowe, zła opieka lekarska i brak 
pomocy w opiece nad małym dzieckiem.

Poziomy profilaktyki

• I poziom (profilaktyka pierwszorzędowa) – 

odbiorcą (adresatem) jest ogół społeczeństwa, 

szczególnie dzieci i młodzież; twórcy 

przedsięwzięć nie muszą być profesjonalistami;

• II poziom (profilaktyka drugorzędowa) – 

adresatem są grupy ryzyka; twórcy oferty 

powinni być fachowcami;

• III poziom (profilaktyka trzeciorzędowa) – 

interwencja po wystąpieniu dysfunkcji; twórcy 

przedsięwzięć to profesjonaliści.

Strategie i projekty 

profilaktyczne

• Informowanie (dostarczanie rzetelnej wiedzy                         

     o prawidłowościach i zagrożeniach);

• Afektywna edukacja, treningi kompetencji społecznych 

(„psychologiczne uodparnianie” – wzmacnianie samooceny, 
uświadamianie o własnych zasobach, asertywność, itp.);

• Działania alternatywne (włączanie do pozytywnych, 

konstruktywnych, prospołecznych, pożytecznych form 
aktywności);

• Wczesna interwencja (po wystąpieniu problemu, dysfunkcji, 

np. pierwszych sygnałów kryzysu, przemocy, itp.);

• Redukcja szkód (minimalizowanie skutków problemu, 

wzmacnianie pozytywnych postaw).

Systemowe podejście do 

profilaktyki

„ Myślenie w kategoriach faktów i zdarzeń 

osadzonych w kontekście pewnych całości, 
które stanowią zintegrowane układy o 
swoistych własnościach i reakcjach. 
Patrzenie systemowe polega na ujmowaniu 
świata w kategoriach układów 
zintegrowanych relacji” (E. Laszlow).

Podstawowym celem profilaktyki systemowej 

jest zdrowe społeczeństwo, grupa 
(rodzina), jednostka.

Cele szczegółowe profilaktyki 

systemowej

Jednostka, grupa, społeczeństwo potrafi:

• W twórczy sposób adaptować się do 

nieustannie zachodzących zmian we 

współczesnym świecie, zachowując przy tym 

swoją tożsamość i autonomię oraz rozwijać je, 

bazując na zasobach własnych               i 

środowiskowych;

• Współpracować z każdym podsystemem, do 

którego należy;

• Odbudowywać więzi między jednostką, grupą    

             i społecznościami;

• Odbudowywać i rozwijać podstawową 

odpowiedzialność obywatelską.

Standardy profilaktyki 

systemowej

• Myślenie od ogółu do szczegółu, tworzenie wizji dla określonego 

systemu;

• Rozumienie mechanizmów powstawania problemów społecznych;

• Rozumienie profilaktyki jako drogi rozwiązywania tych 

problemów, zanim spowodują destruktywne konsekwencje;

• Tworzenie scenariuszy przyszłości (umiejętność antycypowania);

• Umiejętność współtworzenia polityki w dziedzinie profilaktyki na 

danym obszarze;

• Budowanie systemu współdziałania w środowisku lokalnym;

• Posługiwanie się metodą projektów, zawierającą fazy: diagnozy 

problemu, działania i ewaluacji.

W konkretnych oddziaływaniach profilaktycznych ich twórcy 

powinni mieć świadomość własnego wpływu na jednostkę 

(grupę, np. rodzinę). Standardem jest modelowanie pozytywnych 

zachowań i reagowanie na sytuacje zagrażające. Chodzi tu o 

wiedzę i umiejętności dotyczące interwencji i zapobiegania 

zagrożeniom.

10 kroków tworzenia 

społecznego projektu 

profilaktycznego

3 ogniwa każdego projektu: konceptualizacja, 

operacjonalizacja              i ewaluacja.

Krok 1 – diagnoza konkretnej, lokalnej społeczności. Ważne 

dwa aspekty: stopień zagrożenia patologią i gotowość 

włączenia się        w działania profilaktyczne;

Krok 2 – szczegółowa charakterystyka grupy, której ma 

dotyczyć program (zmienne demograficzne, etniczne, 

społeczne); wstępna ocena i odpowiedź na pytanie o 

celowość podejmowanych działań;

Krok 3 – identyfikacja liderów społecznych, osób znaczących, 

cieszących się zaufaniem w danym środowisku, 

zainteresowanych działaniem na rzecz innych;

Krok 4 – cykl szkoleń liderów (animatorów) i – na ich podstawie 

- ocena potrzeb diagnozowanej społeczności; weryfikacja 

liderów;

Krok 5 – określenie ogólnej struktury planowanego programu;   

             

C. d. etapów tworzenia 

projektu

Krok 6 – określenie struktury zarządzania programem  (miejsce i 

rola specjalistów z zewnątrz, struktura zespołu animatorów 
działań profilaktycznych, zadania poszczególnych członków 
zespołu, strategie          i metody superwizji programu);

Krok 7 - szczegółowe zaplanowanie programu (cele, poziomy, 

adresaci, rodzaje konkretnych działań, sposoby ewaluacji);

Krok  8 – wszechstronne szkolenie animatorów (prawa i obowiązki 

animatora, motywacja, świadomość mocnych i słabych stron, 
umiejętność rozpoznawania problemu klienta, porozumiewania 
się, kierowania do specjalistów, aspekty etyczne);

Krok 9 – wdrożenie programu zgodnie z przyjętym planem; 

ewentualne szkolenia uzupełniające;

Krok 10 – dostarczenie wzmocnień pozytywnych liderom i 

społeczności lokalnej. 

Ogólne wyznaczniki 

projektowania programów 

adresowanych do rodziny

• Określenie celu oddziaływań profilaktycznych, 

uwzględniającego wymiar indywidualny (dla 
dobra rodziny) i/lub społeczny;

• Przyjęcie podbudowy aksjologicznej, 

wyznaczającej wartości uniwersalne lub 
chrześcijańskie, subiektywne (osobiste) lub 
intersubiektywne (społeczne);

• Wybór metodyki działania, określającej ogólne 

sposoby  i strategie postępowania, np. 
przymuszającą czy leseferyczną, wspierającą 
czy wyzwalającą itp. 

C. d. – wyznaczniki…

• Przyjęcie relacji: wychowawca (pracownik socjalny, 

terapeuta itp.) – rodzina, w ujęciu asymetrycznym 
(przewaga podmiotu wychowującego) bądź symetrycznym 
(wspólna płaszczyzna międzypodmiotowa);

• Wykorzystanie pewnych mechanizmów 

psychospołecznych, np. warunkowania, kanalizacji, 
identyfikacji i internalizacji –     z jednej strony, oraz – 
samorealizacji, samorozwoju, samoakceptacji i 
personalistycznie pojmowanego spotkania, więzi, 
współdziałania i wsparcia – z drugiej;

• Określenie czasu trwania oddziaływań profilaktycznych, 

tzn. do uzyskania pewnej autonomii i zdolności 
samorealizacyjnych czy też ustawicznie.

Profilaktyka kreatywna – 

cechy      w odniesieniu do 

rodziny

• Akcent na diagnozę pozytywną – identyfikowanie mocnych stron, 

potencjałów, zasobów rodziny i najbliższego otoczenia, środowiska 
lokalnego;

• Odbudowywanie i pielęgnowanie więzi społecznych                    

(nieformalnej kontroli społecznej) w obrębie „małych ojczyzn”;

• Przyjęcie synergetycznego modelu profilaktyki, wg którego pewne 

cechy jednostek mają swoje odpowiedniki (korelaty) w środowisku i 
na zasadzie synergii wzajemnie się wzmacniają lub osłabiają, co 
prowadzi do wzrostu lub regresji danego zjawiska; identyfikowanie 
sieci tych powiązań;

• Wykorzystanie modeli: edukacji humanistycznej (celem 

prawidłowy rozwój osobowości poszczególnych członków rodziny) i 
edukacji społecznej (nauka „zręczności społecznych”, celem 
podniesienie poziomu kompetencji społecznych); działania 
inkluzywne (np. bardziej skuteczne wykorzystanie logoterapii i 
reklamy społecznej),