Biologiczne

uwarunkowania

ADHD

Prof. UP dr hab. Robert Stawarz

Uniwersytet Pedagogiczny

im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

A

ttention

D

eficit

H

yperactivity

D

isorder

Zespół nadpobudliwości ruchowej

z zaburzeniami koncentracji uwagi

Terminy używane

synonimicznie

ADD

A

ttention

D

eficit

D

isorder

HD

H

yperkineti

c

D

isorder

ADHD

jest schorzeniem

o podłożu biologicznym

Główne objawy

ADHD

:

- zaburzenia koncentracji

uwagi

- nadruchliwość

- nadmierna impulsywność

Kołakowski, A. i inni. 2007. ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców. GWO. 14

Przyczyny ADHD

Wewnętrzne

Objawy ADHD są wypadkową:

Struktury biologicznej jednostki
Konstrukcji psychologicznej
Doświadczeń życiowych
Oddziaływania środowiska

Zewnętrzne

Przyczyny ADHD

Naturalne

Objawy ADHD są wypadkową:

Struktury biologicznej jednostki
Konstrukcji psychologicznej
Doświadczeń życiowych
Oddziaływania środowiska

Wychowawcz

e

Przyczyny ADHD

Genetyczne

Objawy ADHD są wypadkową:

Struktury biologicznej jednostki
Konstrukcji psychologicznej
Doświadczeń życiowych
Oddziaływania środowiska

Środowiskow

e

Genetyka

U około 25% członków najbliższej rodziny

dzieci

z ADHD również stwierdzono ADHD

W rodzinach, w których stwierdzono ADHD

istnieje 5-krotnie większe ryzyko

wystąpienia tego zespołu u dzieci

Wśród bliźniąt jednojajowych w 90%

przypadków, jeśli jedno ma ADHD, to drugie

również choruje

na ten zespół

Biderman, J., Faraone, S.V., Keenan, K., Knee, D. 1990. Family-genetic and psychosocial risk factors in DSM-III attention deficit disorder.
J.Am.Acad.Child and Adolescent Psychiatry. 29. 526-533

Udowodniono, że gen kodujący

jeden z rodzajów receptora

dopaminy jest odpowiedzialny za

wystąpienie

zaburzeń psychicznych

U chorych na ADHD częstość

występowania tego rodzaju

receptora jest bardzo duża

Prawdopodobnie jednak - wystąpienie

ADHD uwarunkowane jest kilkoma

genami

Comings, D.E., Comings, B.G., et al. 1991. The dopamine D2 receptor locus as a modifying gene in neuropsychiatric disorders.
Journal of the American Medical Association 266 (13), pp. 1793-1800

G

e

n

e

ty

ka

Neuroanatomia

U dzieci z ADHD prawa strona

jądra ogoniastego jest wyraźnie

większa od lewej jego strony

Jądro ogoniaste chorych jest

mniejsze

niż u ludzi zdrowych

Hynd, G.W. et al.. 1991. Corpus callosum morphology in Attention Deficit/Hyperactivity Disorder; morphometric analysis of MRI.
Journal of Learning Disabilities. 24. 141-146.

Jądro ogoniaste
inicjuje i kontroluje
ruchy dowolne

Widok pnia mózgu od strony
grzbietowej

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Widok pnia mózgu od strony
grzbietowej

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Prawa strona jądra ogoniastego

Lewa strona jądra ogoniastego

Widok pnia mózgu od strony
grzbietowej

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Zdrowy

ADHD

Widok pnia mózgu od strony
grzbietowej

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Zdrowy

ADHD

Widok pnia mózgu od strony
grzbietowej

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Jądro ogoniaste

Jądro ogoniaste:
inicjuje
i kontroluje
ruchy dowolne

prawidłowe
ruchy

Jądro
soczewkowate

Prążkowie:
utrzymanie uwagi
hamowanie emocji
popędów

Układ limbiczny

emocje
popędy

prawidłowe
utrzymanie
uwagi

prawidłowe
kontrolowanie
emocji
i popędów

Regulacja uwagi, ruchów, emocji i popędów u zdrowego człowieka

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Jądro

ogoniaste

Jądro ogoniaste:
u chorych na ADHD
- mniejsze -
inicjuje i kontroluje
ruchy dowolne

nieprawidłowe
ruchy –
nadruchliwość

Jądro
soczewkowate

Prążkowie:
utrzymanie uwagi
hamowanie emocji
popędów –
jego funkcja jest zaburzona

Układ limbiczny

emocje
popędy

trudności
w utrzymaniu
uwagi

nieprawidłowe
kontrolowanie
emocji
i popędów

Regulacja uwagi, ruchów, emocji i popędów u chorego na

ADHD

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Wyniki badań wskazują,

że przyczyną

ADHD

może być mniej

rozwinięta lewa część

jądra ogoniastego

Nieprawidłowości budowy

jądra ogoniastego częściej

występują u chłopców

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Wielkośc jądra

ogoniastego

w miarę dorastania

zwiększa się i przestaje

się różnić od ludzi

zdrowych

Część objawów ADHD

ustępuje

z wiekiem

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Jądro ogoniaste

Jądro ogoniaste:
inicjuje
i kontroluje
ruchy dowolne

prawidłowe
ruchy

Jądro
soczewkowate

Prążkowie:
utrzymanie uwagi
hamowanie emocji
popędów

Układ limbiczny

emocje
popędy

prawidłowe
utrzymanie
uwagi

prawidłowe
kontrolowanie
emocji
i popędów

Regulacja uwagi, ruchów, emocji i popędów u zdrowego człowieka

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Jądro

ogoniaste

Jądro ogoniaste:
u chorych na ADHD
- mniejsze -
inicjuje i kontroluje
ruchy dowolne

nieprawidłowe
ruchy –
nadruchliwość

Jądro
soczewkowate

Prążkowie:
utrzymanie uwagi
hamowanie emocji
popędów –
jego funkcja jest zaburzona

Układ limbiczny

emocje
popędy

trudności
w utrzymaniu
uwagi

nieprawidłowe
kontrolowanie
emocji
i popędów

Regulacja uwagi, ruchów, emocji i popędów u zdrowego człowieka

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

U dzieci zdrowych płaty

czołowe mózgu są większe

niż u dzieci

z

ADHD

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

U dzieci z

ADHD

płaty

czołowe mózgu są mniejsze

Filipek, P.A. et al.. 1997. Volumetric MRI analysis comparing subjects having attention-deficit hyperactivity disorder with normal
controls. Neurology. 48. 589-601.

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Pełnią one ważną

rolę

w planowaniu zadań

i kontrolowaniu

impulsów płynących

między innymi

z układu limbicznego

Wielkość płatów czołowych

u dziecka zdrowego

Wielkość płatów czołowych

u dziecka z

ADHD

Układ limbiczny

Układ limbiczny

Płaty czołowe

Płaty

czołowe

Jakości emocjonalne

Jakości emocjonalne

Jakości emocjonalne

Jakości emocjonalne

U dziecka zdrowego jakości emocjonalne są kontrolowane
a udział działań planowanych w aktywności dziecka jest znaczny i
niezaburzony

Działania planowane

U dziecka chorego na

ADHD

jakości emocjonalne nie są skutecznie

kontrolowane
a udział działań planowanych w aktywności dziecka jest znacznie mniejszy i
zaburzony

i

e

D za

ł

a

n

a

planow

an

i

U dzieci z

ADHD

mniejsze

jest ciało modzelowate

Jest to skupienie tzw. dróg spoidłowych,

zespalających obie półkule mózgu

umożliwiające integracje informacji

przetworzonych w każdej z półkul

Hynd, G.W. et al.. 1990. Brain morphology in developmentaldyslexia and attention deficit/hyperactivity. Archives of Neurology.
47. 919-926.

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

U dzieci z

ADHD

mniejsze

jest ciało modzelowate

Jest to skupienie tzw. dróg spoidłowych,

zespalających obie półkule mózgu

umożliwiające integracje informacji

przetworzonych w każdej z półkul

Hynd, G.W. et al.. 1990. Brain morphology in developmentaldyslexia and attention deficit/hyperactivity. Archives of Neurology.
47. 919-926.

N

e

u

ro

a

n

a

to

m

ia

Neurofizjologia

Zapisy EEG dzieci z ADHD wyglądają

tak, jak zazwyczaj u młodszych dzieci,

u których bioelektryczna aktywność

mózgu jest mniej dojrzała

Buschbaum, M., Wender, P. 1973. Average evoked responses in normal and minimally brain dysfunctional children treated with
Amphetamine. Arch. of General Psychiatry. 29. 6. 764-770.

Przepływ krwi w obszarach mózgu

odpowiedzialnych za objawy ADHD

jest zmniejszony

Zjawisko to jest szczególnie widoczne

w jądrze ogoniastym

w okolicach prążkowia

i w płatach czołowych

N

e

u

ro

fi

zj

o

lo

g

ia

Aktywnośc metaboliczna płatów

czołowych u osób z

ADHD

jest

mniejsza

N

e

u

ro

fi

zj

o

lo

g

ia

Buschbaum, M., Wender, P. 1973. Average evoked responses in normal and minimally brain dysfunctional children treated with
Amphetamine. Arch. of General Psychiatry. 29. 6. 764-770.

Neurochemia

W obszarach mózgu odpowiedzialnych

za wystąpienie objawów

ADHD

znajduje się bardzo dużo receptorów

dopaminergicznych i

noradrenergicznych

Sugeruje to na istnienie związku

adrenaliny

i noradrenaliny z objawami

ADHD

Shen, Y., Wang, Y. 1984. Urinary 3-methoxy-4-hydroxy-phenyl-glycoll sulfate excretion in seventy-three school choldreen with
minimal brain dysfunction syndrome. Biological Psychiatry. 19. 861-877

Teratogeneza

Nikotynizm

Nadużywanie alkoholu

Objawy ADHD są związane z zespołem

embriopatii poalkoholowej

Zatrucia metalami ciężkimi

Shen, Y., Wang, Y. 1984. Urinary 3-methoxy-4-hydroxy-phenyl-glycoll sulfate excretion in seventy-three school choldreen with
minimal brain dysfunction syndrome. Biological Psychiatry. 19. 861-877

Urazy

Uszkodzenia obszarów mózgu

odpowiedzialnych za wystąpienie

objawów ADHD

hipoksja okołoporodowa

prążkowie jest szczególnie narażone

na uszkodzenia podczas porodu

Luk, S., Leung, P. 1989. Conners’ teacher’s rating scale – a validity study in Hong Kong. J. of Child Psychiatry. 30. 663-670.

Leczenie farmakologiczne

Leki psychostymulujące

(pochodne amfetaminy) – Metylfenidat

Atomoksetyna

Antydepresanty

Klonidyna

Neuroleptyki

Metylfenidat

Utrzymuje się w organizmie krótko (3 godziny)

Czy możliwe jest powstanie

uzależnienia?

-

nie wykazano u dzieci objawów abstynencji

- u dorosłych leczonych w dzieciństwie metylfenidatem

nie stwierdzono większych predyspozycji do

powstawania różnorodnych uzależnień

-Leczenie psychostymultantami w dzieciństwie

zmniejsza ryzyko uzależnienia w okresie dorastania

MTA Cooperative Group. 2004. National Institute of Health Multimodal Treatment Study of ADHD Follow-up: changes in
efectiveness and growth after the end of treatment. Pediatrics. 113. 762-769

Atomoksetyna

Zarejestrowany w 2002 roku

Charakteryzuje się wysoką

skutecznością

-

pełną skuteczność lek osiąga

po 6 tygodniach podawania

- nie poznano jeszcze wszystkich efektów

i skutków jego działania

- ma właściwości przeciwtikowe, nie uzależnia

Antydepresanty

(Imipramina)

Skuteczne u około 60% dzieci nadpobudliwych

Wyraźnie wpływają na nastrój dzieci,

które bywają smutne, przygnębione

i lękliwe

-

leczą zaburzenia snu

- wywołują zaburzenia rytmu serca

Klonidyna

Wpływa na impulsywność, zmniejsza

nadruchliwość, ułatwia zasypianie

-

efekty działania ujawniają się dopiero po 6

tygodniach

- może mieć niekorzystny wpływ na układ krążenia

-- czasem powoduje nadmierną senność

Connor, D.F. et al.. 1999. A meta-analysis of clonidyne for symptoms of attention-deficit hiperactivity disorder. J. of the Am.
Acad. Of Child and Adolescent Psychiatry. 38 (12). 1551-1559.

Neuroleptyki

Leki ostatniej szansy

-

mogą pogarszać zdolność koncentracji

- stosowane u dzieci z krańcowo

nasiloną nadpobudliwością

Literatura

1.

Kołakowski, A. i inni. 2007. ADHD – zespół nadpobudliwości psychoruchowej.

Przewodnik dla rodziców i wychowawców. GWO. 14

2.

Biderman, J., Faraone, S.V., Keenan, K., Knee, D. 1990. Family-genetic and

psychosocial risk factors in DSM-III attention deficit disorder. J.Am.Acad.Child and

Adolescent Psychiatry. 29. 526-533.

3.

Comings, D.E., Comings, B.G., et al. 1991. The dopamine D2 receptor locus as a

modifying gene in neuropsychiatric disorders. Journal of the American Medical

Association 266 (13), pp. 1793-1800.

4.

Hynd, G.W. et al.. 1991. Corpus callosum morphology in Attention

Deficit/Hyperactivity Disorder; morphometric analysis of MRI. Journal of Learning

Disabilities. 24. 141-146.

5.

Filipek, P.A. et al.. 1997. Volumetric MRI analysis comparing subjects having

attention-deficit hyperactivity disorder with normal controls. Neurology. 48. 589-

601.

6.

Hynd, G.W. et al.. 1990. Brain morphology in developmentaldyslexia and attention

deficit/hyperactivity. Archives of Neurology. 47. 919-926.

7.

Buschbaum, M., Wender, P. 1973. Average evoked responses in normal and

minimally brain dysfunctional children treated with Amphetamine. Arch. of General

Psychiatry. 29. 6. 764-770.

8.

Shen, Y., Wang, Y. 1984. Urinary 3-methoxy-4-hydroxy-phenyl-glycoll sulfate

excretion in seventy-three school choldreen with minimal brain dysfunction

syndrome. Biological Psychiatry. 19. 861-877.

9.

Luk, S., Leung, P. 1989. Conners’ teacher’s rating scale – a validity study in Hong

Kong. J. of Child Psychiatry. 30. 663-670.

10.

MTA Cooperative Group. 2004. National Institute of Health Multimodal Treatment

Study of ADHD Follow-up: changes in efectiveness and growth after the end of

treatment. Pediatrics. 113. 762-769.

11.

Connor, D.F. et al.. 1999. A meta-analysis of clonidyne for symptoms of attention-

deficit hiperactivity disorder. J. of the Am. Acad. Of Child and Adolescent Psychiatry.

38 (12). 1551-1559.

12.

Gray, H. 1918, 2000. Anatomy of the Human Body. PHILADELPHIA: LEA & FEBIGER,

1918

NEW YORK: BARTLEBY.COM, 2000