Materiały pochodzą z Platformy 

Edukacyjnej Portalu 

www.szkolnictwo.pl

Wszelkie  treści  i  zasoby  edukacyjne  publikowane  na  łamach  Portalu  www.szkolnictwo.pl    mogą  być  wykorzystywane  przez  jego 
Użytkowników 

wyłącznie 

w  zakresie  własnego  użytku  osobistego  oraz  do  użytku  w  szkołach  podczas  zajęć  dydaktycznych.  Kopiowanie,  wprowadzanie  zmian, 
przesyłanie, 

publiczne 

odtwarzanie 

i  wszelkie  wykorzystywanie  tych  treści  do  celów  komercyjnych  jest  niedozwolone.  Plik  można  dowolnie  modernizować  na  potrzeby 
własne 

oraz 

do 

wykorzystania 

w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

Wiedza o społeczeństwie 

Temat: Faszyzm 

Faszyzm  

Narodziny ideologii faszystowskiej były związane z głębokim 
kryzysem politycznym, moralnym, kulturowym i ekonomicznym, który 
nastał w Europie w wyniku pierwszej wojny światowej.

Tej nazwy używa się potocznie dla określenia różnych totalitarnych 
doktryn politycznych o charakterze skrajnie prawicowym oraz 
związanych z nimi ruchów społecznych. Mówi się więc o faszyzmie 
włoskim, niemieckim, chorwackim etc. 

Precyzyjniejsze jest jednak używanie nazwy faszyzm tylko na 
określenie doktryny i ruchu społecznego, a także systemu 
politycznego we Włoszech. 

Sam termin pochodzi od słowa fascio, czyli „związek”, gdyż 
pierwszym ugrupowaniem głoszącym treści faszyzmu był Fasci Italiani 
di Combattimento (Związek Włoskich Kombatantów). W odniesieniu 
do Niemiec właściwsze jest używanie terminu narodowy socjalizm, 
gdyż takie określenie stosowali autorzy tej doktryny (nie używali oni 
nigdy nazwy faszyzm w odniesieniu do Niemiec). 

Za twórcę faszyzmu uważa się Benita Mussoliniego, który w 1919 
roku założył organizację Fasci di Combattimento (Związki 
Kombatanckie), przekształconą w 1921 roku w Narodową Partię 
Faszystowską.

Faszyzm  

Za głównego teoretyka faszyzmu uchodzi Giovanni Gentile (1875-
1944), profesor prawa na Uniwersytecie Rzymskim. Sformułował on 
tezę, że państwo faszystowskie jest najwyższą wartością 
moralną, siłą duchową skupiającą wszystkie formy moralne i 
intelektualne życia człowieka. 

Zarówno Gentile, jak i Mussolini ostro krytykowali ideę państwa 
liberalnego, głosząc zasadę bezwzględnego prymatu państwa nad 
jednostką. 

Mussolini odrzucał demokratyczną zasadę równości politycznej, 
twierdząc, że powszechne prawo głosu jest faktem „mechanicznym i 
zewnętrznym”, gdyż lud w ustroju demokratycznym rządzi tylko 
pozornie, a rzeczywistą władzę sprawują „siły utajone, nie ponoszące 
żadnej odpowiedzialności”. Demokracja była dla Mussoliniego 
synonimem dekadencji. Krytykował ją za szerzenie fałszywego 
mitu o możliwościach nieograniczonego postępu. 

Ideologia faszystowska była nie tylko podstawą państwowości włoskiej 
przez dwie dekady XX wieku, ale także wywarła wpływ na życie 
polityczne wielu krajów międzywojennej Europy. 

Faszyzm  

Doktryna faszyzmu gloryfikowała wojnę, utrzymując, że walka 
zawsze mobilizuje najlepsze siły narodu, podczas gdy pokój prowadzi 
do marazmu. Wychowanie młodych ludzi w duchu faszyzmu miało 
polegać przede wszystkim na wyrabianiu w nich waleczności, odwagi, 
gotowości do poświęceń, kultu siły. Pacyfizm był - według faszystów - 
postawą ludzi bezideowych i słabych. 

Wzory faszystowskie były na przykład podejmowane w programie 
endeckiego Obozu Wielkiej Polski, a później Obozu Narodowo-
Radykalnego, a także w programach ugrupowań skrajnie prawicowych 
we Francji, w Hiszpanii, w republikach bałtyckich. 

Założenia faszyzmu włoskiego rozwinął w Niemczech Adolf Hitler.

Po drugiej wojnie światowej faszyzm, skompromitowany masowymi 
zbrodniami przeciwko ludzkości, został odrzucony. Pewną 
popularnością cieszy się nawiązujący do tej ideologii neofaszyzm, 
który akceptuje demokrację, jednak odwołuje się do niektórych 
założeń faszyzmu, takich jak zasada wodzostwa w partii, obrona 
porządku publicznego, niechęć do cudzoziemców, zwłaszcza 
przedstawicieli innych ras (występujący w Niemczech neonazizm)

Faszyzm – wizja człowieka  

Faszyzm zakładał, że człowiek jest z natury istotą złą, egoistyczną i 
niegodną zaufania. Była to pesymistyczna wizja jednostki ludzkiej.

Według założeń faszyzmu człowiek to istota wspólnotowa i społeczna 
(odrzucenie indywidualizmu). Człowieka kształtuje zbiorowość, czyli 
naród, dzięki któremu zyskuje on wartość, stąd powinien mu się 
całkowicie podporządkować.

Ideologia faszystowska głosiła konieczność 
stworzenia „nowego człowieka”, który 
powinien odrzucić dotychczasowe wartości 
mieszczańskie: materializm, racjonalizm, 
poczucie bezpieczeństwa. Ich miejsce miały 
zająć takie wartości, jak odwaga, heroizm 
oraz poświęcenie, które są szczególnie 
przydatne w czasie wojny uznawanej za 
naturalny stan rzeczy i najlepszy 
sprawdzian wartości człowieka.

Oswald Mosley - angielski führer (1896 – 1980), 

polityk brytyjski, twórca i przywódca 

Brytyjskiego Związku Faszystów

W pierwszej fazie swojego rozwoju ideologia faszystowska nie 
zawierała treści rasistowskich. Dopiero w roku 1938, wyraźnie pod 
wpływem narodowego socjalizmu, zostały sformułowane zasady 
polityki rasowej. Stwierdzono w nich, że istnieje czysta rasa 
włoska o pochodzeniu aryjskim, wywodząca się z ludności 
zamieszkującej Italię od ponad tysiąca lat przed naszą erą. 

Państwo faszystowskie jest państwem tej rasy. Poza nią pozostają 
Żydzi, nie mający aryjskich korzeni. Konsekwencją tych założeń 
było przyjęcie ustawodawstwa separacyjnego, zakazującego 
zawierania mieszanych małżeństw, a także wprowadzającego 
ograniczenia wobec Żydów w dziedzinie stosunków własnościowych 
i publicznych. 

Faszyzm nigdy nie wprowadził jednak klasyfikacji ras na lepsze i 
gorsze według antropologicznej skali wartości, jak to uczynili 
niemieccy narodowi socjaliści. 

Faszyzm – wizja człowieka  

Faszyzm – wizja narodu i 

społeczeństwa  

Faszyzm odrzucał zarówno liberalną wizję społeczeństwa 
indywidualistycznego, jak i marksistowski model walki klasowej. 

W zamian proponował wizję społeczeństwa 
korporacjonistycznego, opartego na zasadzie współpracy 
wszystkich klas społecznych. W praktyce wyglądało to tak, że 
zamiast klasycznych związków zawodowych oraz związków 
przedsiębiorców powstały pod protekcją państwa faszystowskiego 
korporacje branżowe, zrzeszające zarówno pracobiorców, jak i 
pracodawców. Rozstrzygały one o wszystkich kwestiach płacowych i 
socjalnych, kierując się w działaniu solidaryzmem narodowym. 

Faszystowskie ustawodawstwo zabraniało przeprowadzania strajków, 
powołując się na obowiązujący wymóg utrzymania pokoju 
społecznego. Z drugiej zaś strony ograniczało w działaniu także 
prywatnych właścicieli, dawało bowiem państwu prawo do określania 
wielkości i asortymentu produkcji oraz stanu zatrudnienia. 

Naród jest najwyższą wartością i tylko jego dobro się liczy. Ma on do 
spełnienia misję dziejową, którą najczęściej jest ekspansja.

Zasadą, na której powinno się opierać życie społeczne, jest 
solidaryzm, zakładający współpracę wszystkich klas dla dobra 
narodu.

Faszyzm – wizja narodu i 

społeczeństwa  

Naród dzieli się na elitę rządzącą i 
rządzonych, którzy są postrzegani 
jako masy. Masy są podzielone na 
klasy zorganizowane hierarchicznie i 
tworzące organiczną całość.

Masy są ściśle podporządkowane 
elicie rządzącej i powinny być jej 
posłuszne.

Benito Mussolini

Faszyzm – wizja państwa i gospodarki 

Faszyzm zakłada kult państwa. Uznaje, że dobro państwa jest 
wartością nadrzędną wobec interesów jednostek i grup społecznych.

Państwo ma charakter totalitarny – organizuje i poprzez rozbudowany 
aparat policyjny kontroluje życie społeczne jednostki. Od obywateli 
wymaga się bezwzględnego posłuszeństwa wobec wyznaczonych 
przez państwo celów.

Dużą rolę w państwie odgrywa hierarchicznie zorganizowana masowo 
partia faszystowska, która jest jedyną legalnie działającą partią. 
Kontroluje ona wszystkie dziedziny życia społecznego i jest ściśle 
powiązana z aparatem państwowym.

Na czele państwa faszystowskiego stał duce (wódz), ucieleśniający 
duchową mądrość narodu włoskiego. Wódz nie był wybierany czy 
powoływany, lecz sam zdobywał tę pozycję dzięki swym cechom 
indywidualnym. Wódz nigdy się nie myli, ponieważ jego 
poczynaniami kierują siły wyższe.

Głównymi cechami wodza muszą być zdolność kierowania masami oraz 
odwaga w każdej sytuacji. Wódz otacza się elitą, składającą się z 
najlepszych przedstawicieli narodu włoskiego, skupionych w Narodowej 
Partii Faszystowskiej. W pismach ideologów faszyzmu odwoływano się 
często do wzorów starożytnych, czerpiąc inspirację z cesarskiego 
Rzymu. Duce miał być współczesnym cezarem, budującym nowe 
imperium śródziemnomorskie. 

Faszyzm – wizja państwa i gospodarki 

Faszyzm uznaje istnienie własności prywatnej. Gospodarka ma 
charakter kapitalistyczny, jednak działalność przedsiębiorców powinna 
być zgodna z interesem państwa i narodu.

Gospodarka powinna mieć charakter i służyć celom narodu. Silny 
interwencjonizm państwa w gospodarkę polega na tym, że wspiera 
ono określone gałęzie gospodarki (przede wszystkim przemysł ciężki, 
zbrojeniowy), określa poziom i asortyment produkcji.

Faszyzm włoski 

Przyczyny włoskiego faszyzmu:

• osłabienie ruchu robotniczego (konflikt między rewolucjonistami a 
reformistami),

• skłonności autokratyczne warstw rządzących i klas 
uprzywilejowanych, 

• dezorientacja bezrobotnych i ich podatność na propagandę 
faszystowską, 

• wycofanie się drobnomieszczaństwa z ruchu robotniczego i 
socjalistycznego, 

• krytyczna sytuacja gospodarcza kraju, 

• tęsknota za personalizacją władzy i kryzys państwa liberalnego, 

• trudności byłych żołnierzy w przystosowaniu się do życia 
powojennego.
 
Po I wojnie światowej Włochy przeżywały okres permanentnego 
kryzysu. Kraj wyszedł z wojny biedny i zadłużony. Dramatyczną 
sytuację pogłębił dodatkowo fakt demobilizacji armii. Powracający do 
nędzy swych gospodarstw chłopi oraz oficerowie i żołnierze ze 
środowisk miejskich mogący liczyć na niepewną pensję w lirach 
stawali się łatwym łupem dla demagogicznej propagandy.

Narodowy socjalizm 

Narodowy socjalizm to ideologia, stworzona przez Adolfa Hitlera 
(1889-1945). Jej cechami najbardziej charakterystycznymi były 
antysemityzm i rasizm. Hitler już w Mein Kampf (1924) 
sformułował pogląd, że najdoskonalszą rasą ludzką są Aryjczycy, 
natomiast najgorszą Żydzi. Charakteryzuje ich postawa „obłudna, 
przewrotna i wyrachowana”, nie są oni zdolni do działalności 
twórczej, a tylko odtwórczej. Najgorsze produkty myśli ludzkiej - 
marksizm, liberalizm i pacyfizm - były, zdaniem Hitlera, dziełem 
Żydów. 

Antysemicka obsesja przywódcy 
narodowego socjalizmu przejawiała się 
w przekonaniu, że celem Żydów jest 
przejęcie panowania nad całym 
światem. Wykorzystują oni do tego celu 
swoje wpływy zarówno w świecie 
finansjery, jak i w ruchu masońskim. 
Żydzi są wrogiem obiektywnym 
narodu niemieckiego, konieczna jest 
więc bezwzględna walka z nimi. 

Adolfa Hitlera 

Narodowy socjalizm 

W dziedzinie prawa państwowego narodowi socjaliści przeprowadzili 
prawdziwą rewolucję. Ich czołowy teoretyk, profesor Carl Schmitt 
odrzucił liberalną ideę państwa prawnego, zastępując ją zasadą 
politycznego decyzjonizmu. Oznaczała ona, że najwyższa władza 
przy podejmowaniu decyzji nie musi się kierować przepisami prawa, 
lecz jedynie własną oceną sytuacji. 

Suwerenem nie jest parlament ani jakiekolwiek inne ciało 
przedstawicielskie, ani naród jako całość, lecz wódz NSDAP 
(Narodowo-Socjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej). Obowiązuje 
hasło „wódz ma zawsze rację”. Hitler był przekonany, że 
wprowadzając zasadę wodzostwa nawiązuje do wzorów 
starogermańskich, kiedy to drużyna obdarzała pełnym zaufaniem 
swojego dowódcę i była mu całkowicie podporządkowana.

Nazizm głosił rasistowską koncepcję 
narodu: jest on wspólnotą krwi i 
światopoglądu. Narodem kieruje w sposób 
autokratyczny wódz przy pomocy wodzów 
niższego szczebla. System wodzostwa był 
więc rozwiniętą strukturą organizacyjną. 

Carl Schmitt 

Rewolucja narodowosocjalistyczna była rewolucją totalną, gdyż 
obejmowała wszystkie sfery życia. Profesor prawa na Uniwersytecie 
Berlińskim Erst Forsthof pisał, że państwo hitlerowskie jest państwem 
totalnej odpowiedzialności, w którym każda jednostka zostaje włączona 
w służbę narodowi i musi zrezygnować z prywatnego charakteru 
swojego bytu. Państwo reguluje poprzez ustawy i polecenia każdy 
zakres życia narodowego, ma również prawo pociągania jednostki do 
odpowiedzialności, gdy ta nie podporządkuje narodowi własnego, 
osobistego losu w sposób zupełny. 

Narodowy socjalizm 

Struktura społeczna według narodowego 
socjalizmu była ściśle zhierarchizowana, 
a wyznacznikami tej hierarchii były wierność 
państwu i przydatność dla niego. Na 
szczycie znajdowali się członkowie NSDAP. 
Poniżej byli pełnoprawni obywatele Rzeszy, 
zaś na samym dole znajdowali się obcy 
rasowo i politycznie oraz elementy 
aspołeczne. Od roku 1935 obowiązywał 
przepis, że Żyd nie może być obywatelem 
Rzeszy. Wprowadzono także ustawę o 
ochronie czystości krwi niemieckiej, 
zakazującą zawierania małżeństw 
mieszanych niemiecko-żydowskich. 

Alfred Rosenberg (1893 – 
1946), główny ideolog III 
Rzeszy, autor Mitu XX 
wieku.

Podstawą ekspansjonizmu hitlerowskiego była teza, iż Niemcy są 
narodem panów (Herrenvolk) i z tego faktu są powołani do 
panowania nad innymi narodami. Należy im się przestrzeń życiowa 
(Lebensraum), która umożliwi im swobodny rozwój przez następne 
tysiąc lat (idea Tysiącletniej Rzeszy). Przestrzeni tej Niemcy mieli 
szukać przede wszystkim na Wschodzie, gdzie znajdowały się 
zarówno duże złoża surowców mineralnych, jak i wielkie obszary 
słabo zaludnionej ziemi, nadającej się do intensywnego 
wykorzystania rolniczego. 

Grupy narodowe i społeczne uznane za wrogie interesom Rzeszy i 
narodu niemieckiego narodowy socjalizm skazał na eksterminację. 
Taki los spotkał Żydów w ramach tzw. ostatecznego rozwiązania, 
opracowanego przez Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy w 
styczniu 1942 roku. Eksterminacja objęła także Romów oraz niektóre 
grupy wyznaniowe (na przykład Świadków Jehowy). Dokonany przez 
nazistów Holocaust stał się ekstremalnym przejawem zbrodniczości 
hitlerowskiego systemu politycznego. 

Narodowy socjalizm 

Skrajnie szowinistyczny charakter narodowego socjalizmu, 
traktującego wszystkie inne narody jako gorsze od niemieckiego, 
spowodował, że ta ideologia nie znalazła szerszego oddźwięku poza 
Trzecią Rzeszą. 

Poza Niemcami i Włochami faszyzm jako zorganizowana formacja 
pojawił się w 1933 w Hiszpanii (Falanga), gdzie po zwycięstwie 
rebeliantów wojskowych pod dowództwem generała F. Franco, 
doszedł do władzy. 

Partie i ruchy faszyzujące pojawiły się w tym czasie także i w innych 
krajach Europy: w Rumunii (Żelazna Gwardia), na Węgrzech (Złamane 
Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści), Wielkiej Brytanii 
(Czarne Koszule), Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny), Chorwacji 
(Ustasze). 

Ruch faszystowski w innych krajach 

António de Oliveira Salazar

Grupy katolicko-totalitarne określa się jako 
klerykofaszyzm (np. Front Ojczyźniany w 
Austrii, 
1934–1938), pokrewne mu cechy 
wykazywał reżim 
A. Salazara w Portugalii od 1932. 

Ruchy faszystowskie były stosunkowo silne 
także w Ameryce Łacińskiej.

Falanga była to hiszpańska partia faszystowska, założona 29 IX 
1933 przez J.A. Primo de Riverę, syna byłego dyktatora M. Primo de 
Rivery. W 1934 objęła także członków drugiej organizacji 
faszystowskiej Juntas de la Ofensiva Nacional Sindicalista (JONS), 
założonej w 1931 przez R.L. Ramosa. Występując przeciw ruchowi 
robotniczemu i burżuazyjnej demokracji parlamentarnej głosiła 
hasła korporacjonizmu.

Wzorowała się na doświadczeniach 
faszyzmu włoskiego i niemieckiego. W 
wojnie domowej przeciw rządowi 
republikańskiemu w 1936 Falanga nie 
odegrała większej roli. 

Po zlikwidowaniu partii politycznych tzw. 
Dekretem Zjednoczeniowym 1937 i 
określeniem prawnych podstaw ustroju 
faszystowskiego na czele Falangi stanął 
generał F. Franco, jednocząc w jej 
szeregach wszystkie popierające go 
ugrupowania polityczne.

Ruch faszystowski w innych krajach 

Francisco Franco

Żelazna Gwardia była to faszyzująca i terrorystyczna organizacja 
polityczna działająca w Rumunii w latach 1930-1941. Założona przez 
C.Z. Codreanu, początkowo jako bojówka prawicowego Legionu Michała 
Archanioła.

Na program Żelaznej Gwardii składały się elementy nacjonalistyczne, 
antysemickie i religijny fanatyzm. Organizacja utrzymywała żywe 
kontakty z NSDAP i faszystami włoskimi. 

Ruch faszystowski w innych krajach 

Wyróżnikiem jej były zielone koszule. 1938 
zdelegalizowana przez króla Karola II. Po 
abdykacji Karola II, 1940-1941 członkowie 
Żelaznej Gwardii weszli w skład rządu I. 
Antonescu. 1941 partia została rozwiązana, 
a jej członkowie internowani w III Rzeszy 
Niemieckiej.

Po II wojnie światowej działacze Gwardii 
wyemigrowali do USA. Po 1989 niektóre 
prawicowo-nacjonalistyczne partie 
rumuńskie nawiązują do programu Żelaznej 
Gwardii.

Corneliu Codreanu

Ustasze (z serbsko-chorwackiego ustaše - "powstańcy", 
“buntownicy"), potoczna nazwa członków chorwackiej tajnej 
organizacji, utworzonej we Włoszech 7 stycznia 1929 przez A. 
Pavelicia, mającej na celu secesję Chorwacji ze zdominowanej przez 
Serbów Jugosławii. Ustasze przeprowadzali liczne akcje terrorystyczne, 
m.in. w 1934 dokonali zabójstwa króla Jugosławii Aleksandra I w 
Marsylii.

W okresie II wojny światowej współpracowali z III Rzeszą i 
faszystowskimi Włochami. 1941 Pavelić proklamował powstanie 
Niezależnego Państwa Chorwackiego. Ustasze brali czynny udział w 
eksterminacji mniejszości narodowych i komunistów. 

Ruch faszystowski w innych krajach 

Represjonowani po 1945 w Jugosławii, 
odtworzyli swoją organizację na emigracji. 
W latach 60. i 70. dokonali kilku zamachów 
na dyplomatów jugosłowiańskich, m.in. w 
marcu 1971 w Sztokholmie zamordowali 
ambasadora Jugosławii

„Szczerbiec” symbol 

Obozu Narodowego w Polsce

Faszyzm w Polsce 

W Polsce faszyzm nigdy nie był zbyt popularny, głosiły go tylko 
marginalne grupy.

W latach 20 – tych idee głoszone przez Mussoliniego zostały życzliwie 
przyjęte przez część obozu narodowego oraz przez obóz 
monarchistów. Jej sympatycy trafiali się również po lewej stronie sceny 
politycznej, a nawet w obozie sanacyjnym.

Pierwszą większą organizacją, która częściowo nawiązywała do 
ideologii faszyzmu włoskiego, był założony w 1926 roku Obóz Wielkiej 
Polski. Jednak środowiska te nigdy nie zaakceptowały typowej dla 
faszyzmu konieczności podporządkowania jednostki ogółowi.

Liczącą się organizacją, która przyjęła w większości ideologię 
faszystowską, był powstały w 1934 roku Obóz Narodowo – Radykalny 
„Falanga”. Jednak w przeciwieństwie do faszyzmu europejskiego w 
programie „Falangi” podkreślano nadrzędność katolicyzmu i jego zasad 
nad sferą polityki.

Obecnie do faszyzmu odwołują się bardzo nieliczne radykalne grupy. W 
Polsce głoszenie i propagowanie tej ideologii jest zakazane.