Ćwiczenia 

gramatyczn

e

prof. nadzw. dr hab. 

Jolanta Karbowniczek

PLAN:

1. Cele  nauczania gramatyki.
2. Metody nauczania gramatyki.
3. Rodzaje ćwiczeń gramatycznych.
4. Realizacja zagadnień 

gramatycznych                    w 
powiązaniu z innymi rodzajami 
ćwiczeń.

Cele nauczania gramatyki

• dostarczenie uczniom elementarnej 

wiedzy o języku, jego budowie i 
właściwościach

Treści gramatyczne 

obejmują działy nauki o 

języku:

1) fonetykę
2) słowotwórstwo
3) naukę o częściach mowy
4) fleksję
5) składnię

 Zadania nauczania 

gramatyki:

• teoretyczno-poznawcze
• praktyczno-normatywne

Klasy I-III

wyrobienie poczucia poprawności 

językowej

utrwalona zostaje poprzez

                      

Gramatyka 

wyrobienie nawyków poprawnego 
wyrażania myśli w mowie i piśmie

Język dziecka- mówiony, żywy, 
odpowiadający potrzebom i 
zainteresowaniom

ucho

oko

Należy pamiętać!

Gramatyki nauczyciel uczy w klasach I-III za 
pomocą    języka, a nie języka za pomocą 
gramatyki.

Celem nauczania gramatyki jest rozwijanie uwagi              i 
zainteresowania słowem oraz jego budową, kształtowanie umiejętności 
porównywania przedmiotów, czynności, ich właściwości, związków          
  i stosunków, jak i wyrazów oznaczających te przedmioty.

Opanowanie gramatyki polega na:

 systematycznych ćwiczeniach

 rozumieniu, poprawnym i pewnym 

stosowaniu form i konstrukcji

Nawyki 

ortograficzne

znajomość fonetyki i budowy wyrazów.
Nawyki interpunkcyjne

   znajomość składni

Znajomość 
gramatyki

nawyki interpunkcyjne nawyki 

ortograficzne

Integracja ćwiczeń 
gramatycznych z 
ćwiczeniami:

Proces 
naturalny i 
konieczny

Ćwiczenie gramatyczne-> 

doskonalenie praktyki          językowej 

ucznia

 w mówieniu

 w czytaniu

 w pisaniu

Podstawa nauczania 

gramatyki

Organizacja, działalności uczniów, wystąpienie 
zasady aktywnego i świadomego ich udziału w 
procesie nauczania.
Zajęcia z gramatyki powinny rozpocząć się od 
wnikliwej obserwacji rzeczywistości, od obserwacji 
czynności, które uczniowie będą wykonywać,
sytuacji, w której będą uczestniczyć, gdyż 
obserwacje działania zostaną ujęte w formę 
słowną.

Wypowiedzi zostaną poddane analizie.

Mowa i zjawiska 

językowe

odzwierciedlenie działania

odzwierciedlenie uświadomionej 

sytuacji przeżywanej i zapamiętanej

Umysł dziecka

powstaje

wyobrażenie sytuacji

tworzenie wyobrażenia wyrazowego

łączenie elementów mowy wyrażeń i 
zwrotów w całość

Realizacje celów stawianych 

nauczaniu gramatyki osiąga 

się przez:

•systematyczne ćwiczenia 

wkomponowane w tok zajęć z 
edukacji polonistycznej, związane z 
tematem dnia.   

Na ćwiczenia gramatyczne nigdy nie 

przeznacza się 45 minut czasu.

Stosuje się je w połączeniu z 
ćwiczeniami:

 ortograficznymi

 interpunkcyjnymi

 słownikowymi

 frazeologicznymi

 syntaktycznymi

Dobre rezultaty w nauczaniu gramatyki

metoda indukcyjna

 indukcyjne

Szczegóły

wnioski stanowiące rezultat doświadczeń

uogólnienia

zjawiska językowe bliskie dziecku

Metody nauczania 
gramatyki

Punkt wyjścia

   dedukcyjne

Tok metodycznego postępowania według 
metody indukcyjnej.

Etapy:

I etap-

 zgromadzenie materiału językowego.

Dotyczą: znaczenia i formy wyrazów 
oraz ich roli w zdaniu.

Uczniowie: obserwują, porównują, czynią            spostrzeżenia.

Obserwacje systematycznie gromadzonego 
materiału językowego powinny trwać dość długo.

II etap-

 podsumowanie obserwacji, 

wysnucie wniosków, ustalenie 
uogólnień.

Rodzaje ćwiczeń 

gramatycznych:

III

 

etap- samodzielne zastosowanie 

zdobytych wiadomości i utrwalenie 
poprawnych nawyków językowych.

 wprowadzające

 utrwalające

 sprawdzające

Ćwiczenia wprowadzające- indukcyjny 
tok rozumowania -metoda tworzenia 
uogólnień    na podstawie 
doświadczeń i obserwacji zdarzeń, nie 
zawsze daje poprawne rozwiązania. 
Ćwiczenia poświęcone są opracowaniu 
nowych zagadnień językowych.

Zawierają

: zjawiska językowe, 

mające być przedmiotem obserwacji, 
wnikliwej analizy          i podstawą 
uogólnienia.

Przystępując do analizy 

zjawiska językowego 

nauczyciel musi:

 wiedzieć, jakie cechy zjawiska językowego są uczniom znane, a jakie mają poznać
 przypomnieć znane zjawiska w połączeniu z aktualnym tematem
 wykryć nowe zjawiska i określić je

Własne, samodzielne, sformułowane 
przez uczniów uogólnienie- 
wypływające z obserwacji i 
indukcyjnego wnioskowania, to 
najważniejszy moment zajęć (od 
niego zależy wynik).

Uogólnienie sprawdza się 
do:

• stwierdzenia istnienia pewnych zjawisk          i ustalenia ich cech
• dokonania klasyfikacji
• próby sformułowania definicji

Zredagowane i sprawdzone uogólnienie 
konfrontuje się z wiadomościami zawartymi 
w podręczniku.                                              
           Budzi to zainteresowanie uczniów i 
podnosi
efektywność pracy.
Ćwiczenia utrwalające (dedukcyjny tok 
rozumowania)

Dedukcja- 

rodzaj rozumowania, 

mającego na celu dojście do 
określonego wniosku   na 
podstawie założonego wcześniej 
zbioru przesłanek. Nie wymaga 
tworzenia nowych twierdzeń czy 
pojęć, jest prostym wyciąganiem 
wniosków.

Ćwiczenia utrwalające mają na 

celu:

 łatwość wyróżniania spośród 

innych poznanego zjawiska 
językowego

 potwierdzenie słuszności 

uogólnienia ujmującego dane 
zjawisko

 umiejętność wiązania nowej 

wiedzy ze zdobytą uprzednio i 
włączanie jej w system gramatyczny

 wyrabianie umiejętności i nawyków 

podnoszących sprawność językową

Przykłady do ćwiczeń utrwalających należy czerpać:

 z tekstów w 

podręczniku

 z żywej mowy 

dziecka

    Uczniowie:

 pracują samodzielnie
 ich tok rozumowania przyjmuje 

charakter dedukcyjny

 znają reguły
 szukają, potwierdzenia wysnutych 

uogólnień

Ćwiczenia utrwalające 
należy:

 powtarzać
 rozszerzać
 pogłębiać
 systematyzować

 

 Ćwiczenia sprawdzające

      Sprawdziany

 bieżące, doraźne, dotyczące materiału opracowanego na zajęciach

 okresowe, obejmujące większą partię materiału, określony dział programowy

z wiedzą ucznia

Sprawdziany 

badają:

  umiejętność samodzielnego 

myślenia i wnioskowania

  sprawność językową

Działy programowe z zakresu 

edukacji polonistycznej-> 

ścisłe związki z:

• ćwiczeniami w mówieniu      i pisaniu
• słownikowo- frazeologicznymi
• ortograficznymi
• interpunkcyjnymi

normami językowymi        z zakresu:
•fonetyki
•słowotwórstwa
•fleksji
•składni

Nowe pojęcia gramatyczne 
wprowadzamy          z 
wykorzystaniem różnych form 
wypowiedzi ustnych i pisemnych.

Ćwiczenia gramatyczne w połączeniu   
                z ćwiczeniami fonetycznymi, 
interpunkcyjnymi.

Klasa I

 podział wyrazów mówionych na 
głoski              i pisanych litery

 wyróżnianie samogłosek na 
podstawie        ich wyliczenia i 
spółgłosek (jako reszty głosek)

• sylaba jako część wyrazu zawierająca 

samogłoskę

• dwuznaki
• litery ze znakami diakrytycznymi- kropka, 

przecinek, ogonek

• pisanie wyrazów ze spółgłoskami miękkimi 

w różnych pozycjach

• rozpoznawanie zdań oznajmujących, 

pytających i rozkazujących

• wielka litera na początku zdania

• kropka, pytajnik, 

wykrzyknik na końcu 
zdania

• przecinek przy wyliczaniu
• pauza w tekstach 

drukowanych

• wielka litera w pisowni imion i 

nazwisk, znanych dzieciom nazw 
miast, ulic  miejscowości, rzek, 
gór itp.

• wielka litera w korespondencji

• rzeczowniki jako wyrazy 

oznaczające: ludzi, zwierzęta, 
rośliny i rzeczy

• liczba rzeczownika (II półrocze)
• czasowniki jako wyrazy 

oznaczające czynności

• liczba pojedyncza i mnoga 

czasowników   (II półrocze)

• zgodność form czasownika i 

rzeczownika   w liczbie (II 
półrocze)

• ćwiczenia w poprawnym 

stosowaniu form gramatycznych, 
przy użyciu przyimków: do, przy, 
od, z, na, w, koło (bez 
wprowadzania terminu)

Klasa II

 rozpoznawanie w zdaniu wyrazów,        

      w wyrazach sylab, w sylabach 
głosek (samogłoski i spółgłoski)

    -ćwiczenia utrwalające
 utrwalanie i rozpoznawanie zdań: 

oznajmujących, pytających i 
rozkazujących

 rozpoznawanie zdań wykrzyknikowych
 wspólne i indywidualne układanie 

zdań oznajmujących

ukazywanie w zdaniu (za pomocą 
pytań)     podmiotu i orzeczenia (bez 
wprowadzania terminów) w związku z 
rozwijaniem zdań lub ograniczeniem 
liczby ich składników

ćwiczenia utrwalające rozpoznawanie 
rzeczownika i czasownika oraz ich liczby

 ćwiczenia utrwalające zastosowanie 
rzeczownika z czasownikiem we właściwej 
liczbie

 rozpoznawanie przymiotnika jako 
określenia rzeczownika

 liczba pojedyncza i mnoga 
przymiotnika

 uświadamianie zależności form 
przymiotnika          od form rzeczownika

  określenie rodzaju rzeczownika w liczbie 

pojedynczej według zakończenia 

towarzyszącego mu przymiotnika 

 ćwiczenia utrwalające pisownię wyrazów ze 

spółgłoskami miękkimi

  wielka litera w korespondencji

  kropka, pytajnik, wykrzyknik na końcu zdania

  przecinek przy wyliczaniu

Klasa III

 rozpoznawanie zdań oznajmujących, 

pytających, rozkazujących                      
     i wykrzyknikowych

 ustalanie (za pomocą pytań) związków 

między wyrazami w zdaniu

 ćwiczenia utrwalające rozpoznawanie 

rzeczownika, czasownika i przymiotnika

 stopniowanie przymiotnika

 pisownia przymiotnika w stopniu 
wyższym                   i najwyższym

 czasownik- ćwiczenia w rozpoznawaniu 
czasów: teraźniejszego, przeszłego i 
przyszłego, osoby, liczby

 odmiana czasownika przez osoby, liczby, 
czasy

 rodzaj czasownika w liczbie pojedynczej i 
mnogiej        w czasie przeszłym i przeszłym 
złożonym

 ćwiczenia w łączeniu czasownika z 
rzeczownikiem w liczbie pojedynczej i 
mnogiej w czasie przeszłym i przyszłym

 związek między rzeczownikiem, 
przymiotnikiem i czasownikiem w 
zakresie liczby i rodzaju w liczbie 
pojedynczej

 rozpoznawanie przysłówka jako 
określenia czasownika

 łączna pisownia nie z 
przysłówkiem odprzymiotnikowym

 liczebnik jako część mowy 
oznaczająca liczbę i kolejność

 ćwiczenia w łączeniu liczebników     
               z rzeczownikami

 wielka litera w tytułach utworów, 

książek, czasopism dla dzieci

 stosowanie znaków 

interpunkcyjnych         na końcu 
zdania oraz przecinka przy 
wyliczaniu

Uczeń klas I-III w zakresie gramatyki powinien umieć:

 rzeczownik
 czasownik
 przymiotnik
 przysłówek
 liczebnik

• oznajmujące
• pytające
• rozkazujące
• wykrzyknikowe

1.Rozpoznawać zdania:

w wypowiedziach 
ustnych i 
pisemnych

2. Rozpoznawać części 
mowy:

3. Określać poznane formy:

 rzeczownika- liczba, rodzaj
 czasownika- liczba, osoba, czas
 przymiotnika-liczba , rodzaj       w liczbie pojedynczej, 

stopień

Przykłady realizacji ćwiczeń gramatycznych.      
Wprowadzenie pojęcia przymiotnika w klasie III 
w powiązaniu z wypowiedzią w formie opisu.        
        Ćwiczenia gramatyczne stanowią niewielką 
część zajęć zintegrowaną do 25 minut, ale w 
połączeniu z ćwiczeniami  w mówieniu i pisaniu 
planujemy zajęcia 45-minutowe.

Temat dnia: Szalik chroni nasze gardło przed chłodami 
jesiennymi.

Cele ogólne:

1.Utrwalenie umiejętności 

dokonywania opisu.

2.Wprowadzenie pojęcia 

przymiotnika jako wyrazu 
określającego cechy 
przedmiotów, rzeczy, zjawisk.

3.Odpowiednie ubieranie się w 

okresie późnej jesieni.

Cele operacyjne. 

Uczeń:

• swobodnie wypowie się na temat zmian zachodzących w 

przyrodzie jesienią oraz odpowiedniego ubierania się w tej 
porze roku

• dokona opisu szalika według ustalonego planu
• dopisze trafne określenia do podanego wzoru            na 

tablicy

• poda przykłady wyrazów określających cechy przedmiotów, 

rzeczy, zjawisk, ludzi, zwierząt, roślin

• wspólnie z nauczycielem sformułuje regułę dotyczącą 

określenia przymiotnika

• odpowiednio ubierze się w okresie późnej jesieni

Metody pracy:

Formy pracy:

• indywidualna (opis własnego szalika)
• grupowa (opis szalika z kolekcji jesienno- 

zimowej)

• zbiorowa (pogadanka, swobodne 

wypowiedzi, ustalanie schematu opisu, 
wysnucie wniosków, ustalenie uogólnień)

 aktywizujące

 oglądowe- obserwacja, pokaz

 słowne- pogadanka

Środki dydaktyczne: szalik 

własny, ubiory z kolekcji 

jesienno- zimowej

Przebieg zajęć (fragment)

1. Pogadanka na temat chłodów jesiennych i potrzeby właściwego ubierania się.
2. Oglądanie kolekcji ubiorów jesienno-zimowych, swobodne wypowiedzi na 

temat potrzeby noszenia ciepłej odzieży, skarpet, czapki, rękawiczek i szalika  
       (zapobieganie chorobom).

3. Demonstrowanie przez dzieci własnych szalików i innych elementów ubioru 

jesienno- zimowego.

I Część wstępna- 10 minut

II Część główna zajęć- 25 

minut

1. Wybór szalika z kolekcji odzieży            

   jesienno- zimowej do opisu, 
ustalenie schematu opisu na tablicy i 
w zeszytach:

 materiał (jaki?)
 kształt (jaki?)
 wielkość (jaka?)
 barwa (jaka?)
 przeznaczenie (jakie?)
 wrażenie (jakie?)

2. Opis szalika z kolekcji według ustalonego planu, schematu, 
praca           w zespołach.
3.Referowanie wyników przez przedstawicieli zespołów, 
dopisywanie trafnych określeń według wzoru podanego na 
tablicy.
4.Podawanie wyrazów określających cechy różnych przedmiotów, 
rzeczy, zjawisk, ludzi, zwierząt, roślin.

5. Wysnucie wniosków, próba 
sformułowania reguły:

przymiotniki

 to wyrazy określające cechy 

przedmiotów, zjawisk, ludzi, zwierząt, 
odpowiadają na pytania: jaki, jaka, jakie?

III Część końcowa zajęć 45 
minutowych- 10 minut

1. Samodzielna próba opisu własnego 

szalika według ustalonego schematu, 
wspólna poprawa, zamiana podanych 
określeń na trafniejsze.

2. Praca domowa. Wypisać z wiersza pt ,, 

Listopad” przymiotniki.

Dziękuję za 

uwagę!