Biologia molekularna 7
Translacja
Egbert
Piasecki
27-03-2014
Kod genetyczny
Kodon złożony z 3 nukleotydów – kodony dla 20 aminokwasów
Poznanie kodu genetycznego
Syntetyczne mRNA (mRNA komórkowy był niszczony rybonukleazą)
Ustalono w ten sposób (Nirenberg i Matthaei):
UUU Phe
CCC Pro
AAA Lys GGG ??? (potrójna helisa, nie ulega
translacji)
Kod genetyczny
Khorama – mieszane polinukleotydy –
interpretacja niejednoznaczna
Nirenberg i Leder – trinukleotydy RNA
(pojedyncze kodony)
rozszyfrowanie wszystkich kodonów
Kodony:
konwencja 5’3’
Kod genetyczny jest
zdegenerowany
(nadmiarowy). Kodony
synonimiczne – więcej niż 1 kodon
dla 1 aminokwasu
Kod ewoluował w sposób
minimalizujący efekty mutacji
Kod genetyczny
Kodony
STOP
:
UAA
– Ochre,
UAG
– Amber,
UGA
- Opal
Kod genetyczny
Kod jest
uniwersalny
= jednakowy dla wszystkich organizmów
Wskazuje to na wspólnego przodka. Być może istniały formy życia z
innym kodem, ale nie przetrwały
Niewielkie odstępstwa od uniwersalności kodu dotyczą DNA
mitochondrialnego i niektórych mikroorganizmów
Kod genetyczny
Ramka odczytu
Trzy możliwości odczytu
tRNA
Cząsteczka adaptorowa rozpoznająca kodon (struktura antykodonu) i
odpowiedni aminokwas
tRNA
– transportujący RNA, transferowy RNA; wielkość 60-95 nt, zwykle
76 nt
Kształt liścia koniczyny
tRNA
tRNA zawiera wiele
modyfikowanych
zasad
(do
20% wszystkich), 50 typów modyfikacji, np. I
– inozyna, – pseudourydyna, D –
dihydrourydyna
Modyfikacje
potranskrypcyjne
, np. deaminaza
antykodonowa zamienia A na I
tRNA
Dojrzewanie prokariotycznego tRNA
1. Przyjęcie struktury ramion i pętli przez transkrypt
2. Odcinanie sekwencji z końców 5’ i 3’ przez
RNazy D, E, F i P
3. Modyfikacja zasad
Dojrzewanie eukariotycznego tRNA
1. Przyjęcie struktury ramion i pętli
przez transkrypt
2. Odcinanie sekwencji z końców 5’ i 3’
przez RNazy
3. Dodanie sekwencji CCA do końca 3’
przez tRNA nukleotydylotransferazę
4. Usunięcie intronu
5. Modyfikacja zasad
RNaza P – rybozym (RNA + białko) katalizujący formowanie
końca 5’ tRNA u prokariontów i eukariontów
tRNA
Przyłączanie aminokwasów do tRNA (
aminoacylacja tRNA
) przez
syntetazy aminoacylo-tRNA
odrębne dla każdego aminokwasu (istnieje
20 syntetaz). Enzymy rozpoznają elementy identyfikujące w tRNA
Niektóre syntetazy mają mechanizmy
korekcyjne
07.4-
tRNA.mov
tRNA
Działanie tRNA:
1. Aminoacylacja tRNA (charging)
2. Aminoacylo-tRNA (charged tRNA, naładowany) wiąże się z kodonem
w mRNA
Błędy w działaniu syntetazy lub wiązania kodon-antykodon
przyłączanie niewłaściwego aminokwasu
tRNA
Interakcja kodon-antykodon – antyrównoległe
ułożenie nici RNA
Kod jest
zdegenerowany
dwie możliwości:
1. Dla 1 aminokwasu istnieje więcej niż 1 rodzaj tRNA
2. Jeden tRNA rozpoznaje więcej niż 1 kodon
Obie możliwości są prawdziwe. U ludzi tRNA prezentują 48 antykodonów
Reguła
tolerancji
(chwiejności, ang. wobble) – dwie pierwsze pozycje
kodonu-antykodonu są ściśle dopasowane, trzecia pozycja zmienna.
Inozyna w pozycji 5’ antykodonu umożliwia rozpoznanie różnych
kodonów
tRNA rozpoznają 1, 2 albo
3 kodony
Pozycja 5’
antykodonu
Zasada w kodonie
C
G
G
C, U
I
A, C, U
Rybosomy
Rybosom
– aparat do wytwarzania białek, kompleks złożony z ok. 80 białek
(białka rybosomowe) i 4 cząsteczek rybosomowego RNA (rRNA)
Podjednostki rybosomowe powstają w jądrze,
transportowane są do cytoplazmy
Wielkość rybosomów: w jednostkach Svedberga
(S) – szybkość sedymentacji w roztworze
Rybosomy
Podjednostka mała
– dopasowuje tRNA do kodonów mRNA (dekodowanie
informacji genetycznej), ma mechanizm korektorski
Podjednostka duża
– katalizuje powstawanie wiązań peptydowych
(aktywność peptydylotransferazy)
120 2904 1542 121 4718 158
1874 nt
31
białek
Rybosomy
Synteza białka w rybosomach:
1. Podjednostki rybosomowe łączą się ze sobą obejmując mRNA w pobliżu
końca 5’.
U prokariontów 8-13 nt powyżej kodonu inicjatorowego,
sekwencja bogata w puryny (sekwencja Shine-Dalgarno)
2. Rybosom przesuwa się wzdłuż mRNA w kierunku 5’3’
3. Dołączane są kolejne aminokwasy do peptydu (eukarionty 2 aa/s;
prokarionty 20 aa/s), synteza od końca N do końca C białka
4. Dysocjacja rybosomów po zakończeniu syntezy
Rybosom zawiera
jedno
miejsce wiązania mRNA i
trzy
miejsca wiązania
tRNA:
Miejsce A (od: aminoacylo-tRNA)
Miejsce P (od: peptydylo-tRNA)
Miejsce E (od: exit)
Rybosomy
Translacja
Etapy
syntezy
łańcucha peptydowego
Dołączanie kolejnych aminokwasów – enzym
peptydylotransferaza (część rybosomu)
Przesunięcia małej podjednostki rybosomu
względem dużej
O strukturze rybosomu decyduje
rRNA
rRNA – pofałdowane w
bardzo zwarte
struktury
tworzące rdzeń
rybosomu
Białka – na
powierzchni,
w zagłębieniach RNA,
stabilizują rdzeń RNA
Translacja
23S RNA dużej podjednostki formuje miejsca wiązania tRNA (A, P, E) oraz
miejsce katalityczne peptydylotransferazy RNA ma działanie
enzymatyczne
RNA
RNA o aktywności katalitycznej = RYBOZYM
Hipoteza: RNA były pierwszymi enzymami. Rybosomy byłyby reliktami
wczesnego etapu rozwoju życia
Kodon inicjujący AUG
rozpoznawany przez specjalny tRNA (inicjatorowy
tRNA)
związany z
metioniną
(u bakterii
N-formylometionina
) wszystkie nowo
powstałe
polipeptydy mają na początku metioninę (najczęściej później odcinaną)
Prokarionty: tylko fMet-tRNA może zająć miejsce P na rybosomie
Początek odczytu
wyznacza ramkę
odczytu
Translacja
U bakterii:
Sekwencja wiążąca rybosom (RBS, do 6 nt) przed kodonami AUG
mRNA często policistronowe – musi być inny system startu translacji niż
u eukariontów
07.9-
ribosome_ratchet.mov
07.5-translation_I.mov
Translacja
Inicjacja
(organizowanie kompleksu
rybosom-mRNA)
u prokariontów:
Organizacja kompleksu: mała i duża
podjednostka rybosomu, mRNA,
inicjatorowy aminoacylo-tRNA,
IF1, IF2, IF3, GTP
1. IF1 i IF3 wiąże się z podjednostką
30S uniemożliwiając wiązanie
dużej podjednostki (zapobieganie
formowaniu nieaktywnych
rybosomów)
2. IF2+GTP wiąże się do małej
podjednostki, co pozwala na
wiązanie inicjatorowego tRNA
Translacja
3. Podjednostka 30S przyłącza się
do mRNA w miejscu wiążącym
rybosom (RBS)
4. Wiązanie tRNA z AUG w mRNA.
Uwolnienie IF3
= Kompleks inicjujący 30S
5. Wiązanie podjednostki 50S.
Uwolnienie IF1 i IF2
= Kompleks inicjujący 70S
Efekt końcowy inicjacji;
umieszczenie inicjatorowego tRNA
w miejscu P (tylko ten tRNA może
być włączony do kompleksu w
miejscu P)
07.6-
translation_II.mov
Translacja
Elongacja u prokariontów:
1. Dostarczenie aminoacylo-tRNA
2. Tworzenie wiązań peptydowych (transpeptydacja)
3. Translokacja
Czynniki elongacyjne: EF-Tu, EF-Ts, EF-G
Terminacja
(uwolnienie łańcucha peptydowego)
u prokariontów:
Czynniki uwalniające – RF: RF1 rozpoznaje UAA i UAG, RF2 rozpoznaje UAA
i UGA, RF3 pomaga RF1 i RF2
RF powodują, że peptydylotransferaza przenosi polipeptyd na cząsteczkę
wody
Dysocjacja rybosomu na podjednostki
07.8-
ribosome_elongation.mov
Translacja
Eukarionty – różnice w stosunku do prokariontów:
1. Więcej czynników białkowych eIF, ale tylko 1 czynnik uwalniający eRF
2. Kodon Start odnajdywany jest na drodze skanowania mRNA. Kodon AUG
musi być w odpowiednim kontekście sekwencyjnym: 5’-CCRCCAUGG-3’
3. Kodon inicjatorowy rozpoznawany przez Met-tRNA
Translacja
U eukariontów:
1. Inicjatorowy tRNA wiąże się z małą podjednostką
rybosomu (miejsce P) z udziałem czynników
inicjujących translację
2. Mała podjednostka rybosomu wiąże koniec 5’ mRNA
(rozpoznawany jest kap RNA)
3. Przesuwanie (5’3’) małej podjednostki rybosomu
w poszukiwaniu AUG
4. Odłączenie czynników inicjujących umożliwia
przyłączenie dużej podjednostki rybosomu.
Uformowanie kompleksu inicjującego 80S
5. Wiązanie aminoacylo-tRNA do miejsca A
6. Utworzenie wiązania peptydowego
7. Wydłużanie łańcucha peptydowego
Translacja
Koniec translacji
– kodon terminacyjny (Stop): UAA, UAG,
UGA
1. Z kodonami Stop w miejscu A wiążą się białkowy
czynnik uwalniający zmieniający aktywność
peptydylotransferazy
2. Uwolnienie gotowego białka
3. Uwolnienie mRNA i dysocjacja rybosomu
Zsyntetyzowane białko ulega spontanicznemu
pofałdowaniu. Niektóre białka wymagają chaperonów
(białek opiekuńczych)
Synteza białka trwa od 20 s do kilku minut
W komórce eukariotycznej wszystkie rybosomy tworzą
około 1 mln wiązań peptydowych na sekundę
Translacja
Jeden mRNA – wiele rybosomów (w odległości min. 80 nt) =
polirybosomy
(polisomy)
Równoczesna synteza wielu kopii
białka z jednego mRNA szybsza
synteza wielu cząsteczek białka
U bakterii mRNA nie wymaga
dojrzewania translacja zaczyna
się jeszcze w trakcie transkrypcji,
rybosomy podążają za polimerazą
RNA
07.7-
polyribosome.mov
Translacja
Różnice w translacji między prokariontami a eukariontami podstawa
stosowania inhibitorów syntezy białka jako antybiotyków
Wiele antybiotyków to produkty eukariontów (grzybów) zajmujących te
same nisze ekologiczne co bakterie
Antybiotyki
21. i 22. aminokwas
Selenocysteina (Sec, SeCys) i pyrrolizyna (Pyl)
Aminokw
as
Kodon
Sekwencja swoista
Sec
UGA
SECIS
Pyl
UAG
PYLIS
Regulacja translacji
Kontrola translacji u prokariontów
1. Zmiana struktury mRNA zasłaniająca RBS
2. Utworzenie struktury spinki do włosów hamującej egzonukleazy
(dłuższy okres półtrwania)
3. Wytwarzanie antysensowych cząsteczek RNA hamujących translację
Kontrola translacji u eukariontów
1. Obecność wielu powtórzeń sekwencji 5’-AUUUA-3’ w rejonie
niekodującym naznacza mRNA do szybkiej degradacji
2. Białka wiążące się do mRNA hamują translację (ukryty mRNA)
Regulacja translacji
Sekrecja białek
Sekwencja sygnałowa (13-36 aa), u eukariontów rozpoznawana przez SRP
(cząstki rozpoznające sygnał)
Różne sekwencje N-końcowe wymuszają
transport białek do mitochondriów,
chloroplastów, jądra (NLS – sygnał
lokalizacji jądrowej, np. Lys-Lys-Lys-Arg-Lys)
Modyfikacja białek
Rozcinanie białka na pojedyncze łańcuchy
Glikozylacja, acetylacja, hydroksylacja, fosforylacja, metylacja
Stabilność białek
Rola reszty N-końcowej:
• stabilizacja (t
1/2
>20 godz.) – Ala, Cys, Gly, Met, Pro, Ser, Thr, Val
• krótki okres półtrwania (2-3 min) – Arg, His, Ile, Leu, Lys, Phe, Trp, Tyr
• destabilizacja po uprzedniej modyfikacji chemicznej – Asn, Asp, Gln, Glu
Rola proteolizy:
1. Degradacja białek o krótkim czasie trwania (pod koniec założonego
czasu trwania)
2. Usuwanie białek uszkodzonych, nieprawidłowo zmodyfikowanych lub
pofałdowanych
Agregaty nieprawidłowo pofałdowanych białek amyloid w
chorobach
neurodegeneracyjnych jak CJD, AD, ch. Huntingtona
agregaty
uszkadzają komórki
Proteoliza – w lizosomach i w cytozolu (kompleksy enzymów
proteolitycznych – proteosomy)
Degradacja
Proteosom:
W centrum cylinder złożony z proteaz,
miejsca aktywne wewnątrz
Końce proteosomu – kompleks białkowy
(min. 10 różnych białek) rozpoznający
białka przeznaczone do degradacji
miejsca
aktywne proteaz
Rozpoznawanie białek przez proteosom – kowalencyjne związanie białek z
ubikwityną
– ubikwitynowanie przez specjalne enzymy
Ubikwitynowaniu podlegają:
• białka o krótkim czasie trwania, mające specjalne krótkie sekwencje
aminokwasów, destabilizującą resztę N-końcową
• białka zdenaturowane
• białka źle sfałdowane
• białka zawierające zmienione aminokwasy, np. utlenione
Enzymy ubikwitynujące
prawdopodobnie rozpoznają sekwencje
aminokwasów i/lub motywy konformacyjne normalnie znajdowane
wewnątrz białek
Regulacja
Wytwarzanie białka – wydajność
kolejnych etapów decyduje o
zawartości białka w komórce –
najczęściej regulacja ekspresji na
etapie inicjacji transkrypcji
RNA a początki życia
Hipoteza: ŚWIAT RNA
Hipoteza: ŚWIAT RNA
ŚWIAT RNA – przechowywanie informacji genetycznej
Centralna
rola
– katalizowanie reakcji chemicznych
w powstaniu życia
ŚWIAT DNA – DNA oraz białka
Pozostałości po świecie RNA – katalityczne RNA, rybosomy, maszyneria
splicingu (hipoteza świata RNA najlepiej tłumaczy istnienie tych
procesów)
RNA a początki życia
RNA mógłby kierować syntezą swojej kopii
1982 – odkrycie katalizujących właściwości RNA (rybozymy)
Rybozymy tego typu są w genomie wiroidów
RNA a początki życia
Rybozymy
Katalizatory RNA są mniej wydajne od białkowych. Białko przeprowadza
reakcje szybciej i lepiej. Skład białka (20 aa) wobec składu RNA (4 nt)
sprawia, że białka mają większy potencjał jako enzymy
RNA a początki życia
Hipotetyczna budowa pierwotnej komórki:
Prosta błona otaczająca zestaw cząsteczek zdolnych do
autokatalitycznej replikacji (np. RNA) oraz składniki będące źródłem
materiałów i energii
Na rzecz hipotezy, że RNA jest starszy ewolucyjnie od DNA wskazują
różnice chemiczne:
• ryboza łatwo powstaje z aldehydu mrówkowego (wg symulacji
podstawowy składnik w warunkach pierwotnej Ziemi)
• deoksyryboza powstaje obecnie w komórkach z rybozy w reakcji
katalizowanej przez enzym białkowy
Prawdopodobnie DNA pojawił się później i przejął rolę przechowywania
informacji genetycznej (z wyjątkiem części wirusów i wiroidów)
RNA a początki życia
Obecność deoksyrybozy sprawia, że
łańcuchy DNA są chemicznie bardziej
stabilne niż RNA DNA może tworzyć
łańcuchy dłuższe i mniej narażone na
uszkodzenia
Dwuniciowa helikalna struktura i
zastąpienie uracylu tyminą ułatwia
(umożliwia) procesy naprawcze np. w
razie deaminacji cytozyny, zwiększa
stabilność DNA
Hipoteza (Nature 2006, 439, 130): wirusy
wynalazły DNA, aby
uniknąć zniszczenia
przez zakażane
komórki