PRZEGLĄD
WAŻNIEJSZYCH TEORII
FINANSÓW
PUBLICZNYCH
PRZEGLĄD
WAŻNIEJSZYCH TEORII
FINANSÓW
PUBLICZNYCH
2
Przegląd ważniejszych teorii finansów publicznych
podyktowany jest tym,że odgrywały one znaczącą rolę w
praktycznym posługiwaniu się finansami publicznymi.
Teorie finansów publicznych były i są podstawą
polityki państwa w zakresie nakładania ciężarów
podatkowych i w zakresie wydatkowania
publicznego.
Na podkreślenie zasługuje związek finansów publicznych z
funkcjonowaniem całej gospodarki narodowej. Skutkiem
tego teorie finansów publicznych są elementem
ogólnej teorii ekonomicznej i rozpatrywane są w
ramach różnych doktryn ekonomicznych i
społecznych
3
1. Okres przedkapitalistyczny
□
Finanse publiczne mają ścisły związek z instytucją państwa. Z tego
związku wynika istotna zależność między pojmowaniem roli
państwa w kształtowaniu procesów gospodarczych i społecznych,
a poglądami na rolę spełnianą przez finanse publiczne.
□
W starożytności (Egipt,Grecja,Cesarstwo Rzymskie) charakterystyczne
było to,że państwo miało wiele dochodów z własności, a główne wydatki
ponosiło na utrzymywanie armii i prowadzenie wojen. Jednoczesne
starożytne państwa korzystały w szerokim zakresie z naturalnych danin na
rzecz państwa.
□
W średniowieczu oceny posługiwania się przez władców daninami
dokonywano przede wszystkim z punktu widzenia moralnego. Chodziło o
sprawiedliwe rozłożenie ciężarów, przy czym rozumiano to jako
ekwiwalentność ponoszenia daniny i otrzymywanego świadczenia. Poglądy
takie można sformułować opierając się na koncepcji sprawiedliwej
(słusznej ) ceny, która pojawiła się w poglądach społecznych św.
Tomasza z Akwinu (1225-1274). Poglądy te są jednym ze źródeł
współczesnych teorii finansów publicznych, zwłaszcza tych, które głoszą,iż
ciężary publiczne powinny być nakładane odpowiednio do osiąganych
korzyści.
4
Kameraliści , główny reprezentant J.H.G. Justi (1705-1771) przypisywali
duże znaczenie gospodarce państwa. Sprowadzało się to nie tylko do
polityki protekcjonistycznej, realizowanej za pomocą instrumentów
finansowych, lecz także do wykorzystywania podatków w funkcji
interwencyjnej.
Kameraliści dostrzegali wyraźny związek między fiskalną aktywnością
państwa a dobrobytem społecznym. Inny przedstawiciel kameralistów
J.F. Pfeiffer twierdził,że „Jakość i wielkość potrzeb państwowych oraz
wypływających z nich wydatków są rezultatem działalności państwa,które ma
na celu podniesienie dobrobytu całego narodu. Znaczenie i wielkość potrzeby
państwowej mierzy się korzyścią, wzrostem dochodów jaki wynika z podatków
państwowych”.
Kameraliści zalecali pobieranie podatków nie tam gdzie można lecz tam gdzie
trzeba. Ich zasługą jest także to,że postawili kwestię granic
wydatków publicznych, a więc pośrednio i granic opodatkowania.
Podstawowym kryterium oceny wydatków publicznych musi być ich
pozytywny lub negatywny wpływ na gospodarkę Ich zdaniem budowanie
budżetu państwa powinno się rozpoczynać od potrzeb państwa, czyli od
wydatków, do których należy dostosować dochody. Kameraliści sformułowali
również zasadę rocznego budżetu.
5
□
Poglądy kameralistów miały zwolenników w Polsce. Do
najwybitniejszych należał J.F. Nax (1736-1810),
który dostrzegał wyraźne różnice między fiskalnymi i
interwencjonistycznymi celami działalności państwa, do
których wykorzystywało ono podatki. Wyróżniał trzy
główne podatki:
- podatek gruntowy, najbardziej sprawiedliwy,ale
powinien być oparty na katastrze,
- podatek od osób (pogłówne), który uważał za
wielce niesprawiedliwy gdyż nie jest uzależniony
ani od majątku, ani od dochodu,
- podatek od rzeczy, przez który rozumiał akcyzę i
czopowe oraz podatek od dóbr luksusowych .
6
Merkantyliści (XVI-XVII wiek) preferowali gospodarkę krajową i uważali,że należy ją
chronić za pomocą systemu podatków i ceł. Głównym przedstawicielem tego nurtu był
J.B Colbert (1619-1683) doradca Ludwika XIV. Wśród licznych jego zasług dla Francji
należy wymienić standaryzację prawa regulującego system podatkowy, celny i
administracyjny. Przyczynił do rozbudowy armii lądowej i floty, zdobywania kolonii i
zakładania kompanii handlowych, rozbudowy manufaktur królewskich i ochrony
rodzimej produkcji przez elastyczny system ceł importowych.
W okresie fizjokratyzmu , którego głównym przedstawicielem był Francois Quesnay
(1694-1740) dominował pogląd,że jedynym źródłem bogactwa i dochodu czystego
jest rolnictwo, a ściślej ziemia; jedynie praca w rolnictwie ma charakter
produkcyjny. Konsekwencją takiego rozumienia gospodarki była koncepcja podatku
jedynego, który powinni płacić wyłącznie właściciele ziemscy. Opodatkowanie
przemysłowców, kupców czy rzemieślników powodowałoby wliczenie ciężarów
podatkowych w ceny, co oznaczałoby ciągnięcie przez państwo fikcyjnych dochodów.
Quesnay jest twórcą hasła leseferyzmu, którego sens sprowadza się do tego,że
w gospodarce panuje naturalny porządek rzeczy, wobec tego powinna się ona
opierać na wolnej konkurencji. Zamykanie granic jest przyczyną ubożenia
społeczeństwa.
A więc fizjokraci stworzyli podwaliny klasycznej ekonomii politycznej, której filozofią były:
wolność gospodarcza, konkurencja, wolny handel itd.
7
2. Finanse publiczne
w okresie powstawania
kapitalizmu
□
Przejście od gospodarki feudalnej do gospodarki kapitalistycznej wymagało
zgromadzenia niezbędnych kapitałów. W historii gospodarki ten okres nazywany
jest pierwotną akumulacją kapitału. Miał on miejsce w krajach zachodnich w
wiekach XVI-XVIII. W procesie tym aktywna rolę odgrywało państwo zwłaszcza w
Hiszpanii, Portugalii,Holandii,Francji i Anglii. Państwo było aktywnym podmiotem
systemu kolonialnego. Akumulacja pierwotna miała charakter brutalny; uciekano się do
przemocy, grabieży, wywłaszczeń przy czynnej pomocy państwa.
□
Państwo wspierało akumulację pierwotna m.in. przez wydzierżawianie
zasobów i majątków królewskich (np. żup solnych, floty) a nawet
wydzierżawianie podatków,dokonywanie zamówień inwestycyjnych i
kontraktowanie dostaw dla wojska, Środki uzyskiwane przez państwo z podatków
były kierowane do firm prywatnych co umożliwiało im kumulację kapitału i dalszą
ekspansję.
□
S. Kuznets (1901-1985) w swym dziele na temat wzrostu gospodarczego narodów
stwierdza,że „ nowoczesny wzrost gospodarczy wymaga w dużym stopniu
udoskonalonej infrastruktury, w zakresie której trudności osiągnięcia
przychodów mogą zniechęcać do podejmowania decyzji prywatnych. Państwo
reprezentujące społeczność musi samo budować transport,łączność i
energetykę i przyjąć odpowiedzialność za infrastrukturę w zakresie oświaty
albo co najmniej wspomagać prywatną przedsiębiorczość w tych
dziedzinach”.
8
3. Liberalna myśl finansowa
□
Teoretyczne i ideologiczne podstawy liberalizmu gospodarczego stworzył
A. Smith (1723-1790), twórca klasycznej ekonomii.Kamieniem
węgielnym liberalizmu jest wolność gospodarcza, wolna
konkurencja, silny indywidualizm gospodarczy, od którego zależy
pomyśleć całego społeczeństwa.
□
Prywatna własność jest warunkiem rozwoju przedsiębiorczości.
Rola państwa powinna ograniczać się do tworzenia warunków do
swobodnego działania praw rynku.
□
Państwo i finanse publiczne muszą być ograniczone do minimum,
gdyż w innym przypadku podważało by to logikę działania
mechanizmu rynkowego.
□
Wkład Smitha w powstanie nie tylko klasycznej ekonomii ale także finansów
publicznych (skarbowości) i teorii podatku jest ogromny. W swym
fundamentalnym dziele pt. Badania nad naturą i przyczynami
bogactwa narodów ostatnią piątą księgę poświęcił kwestiom skarbowym.
W rozważaniach tych ograniczył role państwa w gospodarce do klasycznych
funkcji publicznych, był zwolennikiem stosowania opłat za usługi publiczne
w dziedzinie oświaty, a nawet wymiaru sprawiedliwości aby w jak
najmniejszym stopniu działalność państwa obciążała podatników.
9
□
Podatki traktował jako zło konieczne Jest uważany za twórcę 4 klasycznych zasad
podatkowych (równość,pewność,dogodność,taniość).
□
Smith przewidywał dla państwa następujące obszary działalności: obrona
zewnętrzna, ochrona własności i wymiar sprawiedliwości, organizacja robót
publicznych
□
Teorię Smitha rozwijali Dawid Ricardo (1772-1823) i Jean Baptiste Say (1767-1832)
według którego „Najlepszy plan finansowy polega na tym,żeby wydawać mało, a najlepszy
ze wszystkich podatków jest podatek najbardziej umiarkowany”.
□
Doktryna liberalna w sprawach podatkowych opiera się na 3 założeniach:
-polityka
podatkowa powinna być neutralna, tzn. w jej wyniku nie mogą
następować
zmiany w podziale dochodów (ukształtowanych w warunkach
produkcji),
□
-ciężary podatkowe powinny być niewysokie, aby nie hamowały aktywności
gospodarczej oraz nie ograniczały zdolności gospodarstw domowych do
gromadzenia
oszczędności,
□
-system podatkowy powinien zawierać także podatki pośrednie, aby ciężary
podatkowe ponosili w istotnym stopniu także pracownicy najemni co pozwoliłoby
zwiększać możliwości oszczędzania i inwestowania przedsiębiorców.
10
4. Ortodoksyjna teoria finansów publicznych
□
Ortodoksyjna teoria finansów publicznych podporządkowana
skarbowemu punktowi widzenia dominowała przez cały wiek XIX do I
wojny światowej i przez okres powojennej odbudowy aż do wielkiego
kryzysu lat 1929-1935. Według tej doktryny:
□
- budżet państwa powinien być jak najmniejszy,
□
- budżet państwa powinien być bezwzględnie zrównoważony i co
godnie podkreślenia stale zrównoważony,
□
- jeżeli budżet nie jest zrównoważony to pożyczki powinny być
przeznaczone na finansowanie rozwoju gospodarczego,
□
- wykluczona jest możliwość wykorzystania podatków do innych celów
niż fiskalne,
□
- brak odpowiedzialności państwa za pełne wykorzystanie zdolności
wytwórczych w tym także odpowiedzialności za bezrobocie.
11
□
Koncepcje liberalne w tym w szczególności odnoszące się do wolnego handlu
międzynarodowego, zaczęto kwestionować pod koniec XIX wieku. Podstawą to tego
były znaczące różnice w poziomie rozwoju gospodarczego szczególnie między Anglia
i Niemcami. Dla Niemiec polityka wolnego handlu była zagrożeniem,stad pojawiły się
silne tendencje protekcjonistyczne, które znalazły teoretyczną podbudowę.
□
W Niemczech, odrzucających zasady ekonomii klasycznej,podkreślono rolę
państwa, które między innymi przez politykę protekcjonistyczną powinno
zapewnić krajowi do akumulacji kapitału i osiągania zysków.
□
Niemcy uważa się za kraj w którym stworzono system nauki o finansach. Jego
twórcami są L.von Stein, A. Wagner i A. Schaffle. Inspiracją dla nich był system
narodowej ekonomii politycznej Georga Lista (1789-1846) w poglądach którego
charakterystyczne było uznanie wytwórczego charakteru działalności państwa
(działalność państwa nie tylko przyczynia się do odtworzenia funduszy publicznych,
lecz także prowadzi do powstania nadwyżki,która powracając do gospodarki
powoduje akumulację kapitałów).
□
Główny przedstawiciel tego nurtu to niemiecki ekonomista Adolf Wagner (1835-
1917)który sformułował konieczność szerszej ingerencji państwa w mechanizm
rynkowy -koncepcję tę rozwinęli szwedzki ekonomista K.J. Wicksell (1851-1926)
oraz J.M. Keynes (1883-1946).
12
□
Wagner sformułował prawo wzrastających wydatków publicznych, które
stało się podstawą koncepcji państwa dobrobytu, w którym na szeroką
skalę realizowano wydatki socjalne ( w tym także na ubezpieczenia
społeczne).
□
Było ono podstawą zaangażowania państwa w rozwiązywanie problemów
społecznych, co na szeroką skalę rozpoczął kanclerz Niemiec Otto von Bismarck
(1815-1898). W 1884 roku i 1887 roku uchwalono w Niemczech pakiet ustaw
gwarantujących społeczne ubezpieczenia emerytalne, ubezpieczenia od wypadków,
choroby, starości , niezdolności do pracy. W 1911 roku podobne decyzje podjęto w
W. Brytanii.
□
Następnym etapem angażowania się państwa w sprawy wykraczające poza
tradycyjne funkcje państwa było organizowanie i finansowanie robót
publicznych (Włochy-1925 rok, Niemcy i Japonia-1933 rok). W
początkowym okresie roboty publiczne były związane z zadaniami o
wysokiej użyteczności ( np. budowa autostrad) a potem nastąpiło
finansowanie produkcji zbrojeniowej poprzez zwiększanie deficytu
budżetowego i zatrudnianie przy niej rzesz bezrobotnych.
□
W Niemczech także inny ekonomista Wilhelm von Gerloff (1880-1954)
sformułował prawo narastającego oporu wobec podatków. Istota tego prawa
polega na tym,że wzrost wydatków publicznych nieuchronnie prowadzi do wzrostu
podatków, a to z kolei staje się podstawą do indywidualnego i zorganizowanego
oporu podatników przed rosnącymi podatkami
13
6. Złota reguła finansów publicznych
Według złotej reguły finansów publicznych strona dochodowa budżetu powinna być
dostosowana do strony wydatkowej.
Była ona oparta na założeniu,że
wszystkie ponoszone wydatki publiczne są ważne i konieczne dla dobra ogółu. W takiej
sytuacji należało dokonać poboru danin niezbędnych do ich pokrycia.
Przy
dochodowej metodzie budowy budżetu państwa (budżet jest planem finansowym a
więc jest funduszem konstruowanym ex ante ) zastosowanie tej metody oznacza
dostosowanie wydatków do możliwych do zebrania dochodów (podatków). Jeżeli dochody są
niewystarczające do pokrycia wydatków to zakres zadań państwa musi być ograniczony.
Przy metodzie wydatkowej budowania budżetu państwa, puntem wyjścia do
sporządzenia planu finansowania państwa są niezbędne zadania publiczne. To one
wyznaczają wielkość potrzeb finansowych państwa (podatków). Jeżeli potrzeby te nie mogą
być zaspokojone przy istniejących dochodach (podatkach) to zgodnie ze złota regułą
finansów publicznych należy podnieść stawki podatkowe albo wprowadzić nowe podatki.
Dzisiaj złotą regułę należałoby interpretować inaczej. Chodzi o to, aby
przewidywane w planie wydatki znalazły źródło finansowania.
Wzrastające
wydatki publiczne niekoniecznie muszą być pokryte ze wzrastających ciężarów
podatkowych. Możliwe jest zaciąganie pożyczek, przy czym państwo nie może tak jak przy
podatkach korzystać przy zaciąganiu pożyczek z atrybutów władzy (np. z przymusu) lecz
musi zabiegać o pożyczki u różnych podmiotów, oferując atrakcyjne warunki na jakich
będzie je zaciągać.
14
7.Rewolucja keynesowska
□
Wielki kryzys lat 1929-1933 obalił przekonanie klasycznej myśli
finansowej,że gospodarkę może kształtować samoczynny mechanizm
rynkowy. Przeciwnie mechanizm ten prowadzi gospodarkę do kryzysów, a
przebieg procesów gospodarczych ma charakter cykliczny.
□
Konieczna jest zatem ingerencja w ten mechanizm, a to wymaga
interwencji państwa.
□
Wraz z wielkim kryzysem zakwestionowano i definitywnie odrzucono
pogląd,ze państwo może „stać z boku” jeśli chodzi o gospodarkę. To co się
dzieje w gospodarce, jest tak istotne dla obywateli,dla ich standardu życia,
bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, w tym socjalnego,że
państwo nie może się dystansować od gospodarki.
□
Teoretyczne podstawy interwencjonizmu państwowego stworzył
wybitny ekonomista angielski John Maynard Keynes (1883-1946).
Według poglądów Keynesa gospodarka kapitalistyczna nie może
funkcjonować, bez zakłóceń, które wyrażają się zwłaszcza w postaci: braku
równowagi, niepełnego wykorzystania zdolności wytwórczych, bezrobocia.
Główną przyczyną tego jest niedostateczna skłonność do inwestowania
prywatnych przedsiębiorców
15
W koncepcji interwencjonizmu państwowego w sposób zasadniczy zmieniła się rola finansów
publicznych.
To właśnie finanse publiczne, zarówno jeśli chodzi o instrumenty dochodowe
(podatki, pożyczki) jak i instrumenty wydatkowe stały się głównymi narzędziami
interwencji państwa w gospodarkę. Ich celem było:
- pobudzenie efektywnego
popytu w gospodarce (popytu warunkującego rozwój inwestycji a przez to wzrost
produkcji i spadek bezrobocia, - łagodzenie wahań cyklu koniunkturalnego m.in.
przez stosowanie automatycznych stabilizatorów koniunktury takich jak podatki
progresywne w okresie boomu i podatki degresywne w czasie słabszego tempa wzrostu , a
także zasiłki dla bezrobotnych.Znaczenie teorii Keynesa dla finansów publicznych polega
także na zerwaniu z ortodoksyjna doktryna fiskalną .
Odrzucił on bowiem
zasadę,że wydatki państwa muszą się mieścić w granicach zgromadzonych
dochodów. Teoria Keynesa wyjaśnia też paradoks niezrównoważenia budżetu. W
warunkach kryzysu spadają dochody przedsiębiorców i gospodarstw domowych tym samym
spadają wpływy podatkowe. Jednocześnie rosną wydatki budżetowe ze względu choćby na
dodatkowe wydatki socjalne.
Zgodnie z tą teorią w czasie kryzysu niezbędne jest
nie równoważenie budżetu, lecz nawet zwiększanie deficytu, aby kreować
dodatkowy popyt w gospodarce i umożliwić wejście na drogę wzrostu. Dług publiczny, który
jest konsekwencja kolejnych deficytów budżetowych nie jest więc zły zjawiskiem oznacza
tylko redystrybucję dochodów.
16
8. Neokeynesowskie teorie finansów publicznych
a) Zalecenia A.H.Hansena
Amerykański ekonomista A.H.Hansen (1887-1975) odrzucił wręcz
zasadę równoważenia budżetu. Równowaga budżetowa nie może
być celem samym w sobie,ze powinna być traktowana jako jeden z
elementów ogólnego mechanizmu gospodarki rynkowej.
Hansen zalecał takie finansowanie wydatków rządowych,
aby gospodarka wróciła do równowagi, aby nastąpił powrót do pełnego
wykorzystania zdolności wytwórczych i likwidacja (ograniczenie)
bezrobocia.
17
Cele te jego zdaniem można osiągnąć stosując jedną z 4 metod
finansowania wydatków rządowych:
1.Podczas depresji rząd powinien zaciągać kredyty w bankach handlowych
(komercyjnych)
2.Zaciągnięte kredyty dają gospodarce silny impuls rozwojowy ale impuls ten
nie jest na tyle silny,żeby zlikwidować bezrobocie. Dalszy rozwój gospodarki jest
możliwy przez finansowanie wydatków publicznych i zwiększanie popytu.
Źródłem finansowania wydatków tej fazie powinny być oszczędności.
3. W chwili przywrócenia równowagi w gospodarce wydatki publiczne powinny
być finansowane z progresywnych podatków dochodowych.
4.W przypadku pełnego zatrudnienia i wzrostu płac możliwe jest pojawienie się
presji inflacyjnej, wtedy hamowanie inflacji powinno się odbywać przez
stosowanie podatków od konsumpcji.
18
□
Hansen odrzucił także pogląd,że dług publiczny jest szkodliwy dla
sytuacji finansowej państwa. Według niego zaciąganie w latach
depresji długu publicznego na finansowanie niezbędnych
wydatków gospodarce narodowej jest wręcz przejawem
zdrowej polityki finansowej.
□
Konsekwencją poglądów Hansena na kwestie równowagi
budżetowej jest jego koncepcja sporządzania dwóch rodzajów
budżetów:
□
- budżetu operacyjnego ( związanego z realizacja bieżących
zadań publicznych),
□
- budżetu kapitałowego (planu długoterminowych wydatków tak
aby zapewnić środki finansowe na realizowane przez państwo
inwestycje).
19
b) Koncepcja finansów funkcjonalnych A.Lernera
Jeszcze bardziej zdecydowane poglądy co do wykorzystywania finansów
publicznych miał wybitny amerykański ekonomista A. Lerner(1905-
1982). Jego zdaniem zasadniczym kryterium stosowania
instrumentów fiskalnych jest skuteczność działania w celu
zapewnienia pełnego zatrudnienia oraz zapobiegania inflacji.
Lerner zaleca wzrost wydatków publicznych wtedy,gdy wydatki
prywatne są niewystarczające do zapewnienia pełnego zatrudnienia,
oraz zastosowanie progresywnych podatków wtedy gdy nadmierny
wzrost wydatków globalnych grozi wywołaniem zjawisk inflacyjnych.
Lerner zaleca stosowanie wszelkich środków polityki finansowej
państwa byleby tylko były skuteczne, stąd właśnie nazwa „finanse
funkcjonalne”.Do środków tych zalicza on nie tylko podatki i wydatki
publiczne lecz także zaciąganie i spłatę długów oraz emisję pieniądza i
wycofywanie go z obiegu.
20
c) Teorie finansów publicznych wg J.M.Buchanana
Istotny wkład w systematykę i opis teorii finansów publicznych wniósł
amerykański ekonomista J.M.Buchanan(ur.1919 r). Teorie finansów
publicznych wiąże on z teorią państwa , a w konsekwencji różnicuje je na
koncepcje organiczne i koncepcje indywidualistyczne.
W teorii organicznej instytucja państwa jest integralnym elementem
społeczeństwa. Podstawowym kryterium wydatków publicznych powinno być
maksymalizowanie społecznej użyteczności lub ogólnego dobrobytu..
Kluczowym elementem teorii finansów publicznych opartej na teorii
organicznej państwa jest przekonanie, że przez finanse publiczne rząd
może zwiększyć użyteczność pieniężnych środków publicznych.
Ma się to odbywać przez takie kształtowanie dochodów publicznych oraz takie
alokowanie środków budżetowych aby korzyści odniesione przez społeczeństwo z
wydatkowania publicznego były większe od negatywnych skutków ciężarów
podatkowych.
21
W koncepcjach indywidualistycznych państwo i obywatele są stronami
antagonistycznymi. Stąd też działalność państwa prowadzi, w wyniku ingerencji
podatkowej do zmiany użyteczności dochodów osiągniętych przez obywateli w
ramach gospodarki rynkowej. Jeżeli tak, to aby nie deformować tych proporcji
państwo powinno rozkładać ciężary podatkowe adekwatnie do ich użyteczności.
Na tej podstawie Buchanan wyróżnia 3 systemy fiskalne:
- system pogłębiający nierównomierny podział dochodów w społeczeństwie
(osoby o niskich dochodach po dokonaniu operacji podatkowo-wydatkowych przez
Skarb Państwa mają saldo dodatnie gdyż wpłacają do budżetu więcej niż
otrzymują w postaci świadczeń, odwrotnie osoby o wysokich dochodach mają saldo
ujemne),
- system neutralny,
- system redystrybucyjny.
Ta klasyfikacja systemów fiskalnych pokrywa się ze stosowanym podziałem
systemów podatkowych na regresywne,proporcjonalne i progresywne.
22
d. Kryzys państwa podatkowego według J.A. Schumpetera
Poglądy J.A. Schumpetera (1883-1950) zasługują na uwagę między innymi
dlatego,że pozostają w opozycji do prawa Wagnera. W 1918 roku wydał on dzieło
pt. „Kryzys państwa podatkowego”.
Wprawdzie potwierdził w nim
tezę Wagnera o nieuchronności wzrostu wydatków publicznych, a w
konsekwencji wzrostu obciążeń podatkowych ale zdecydowanie się
temu wzrostowi sprzeciwił.
Ponadto o ile Wagner widział w zjawisku wzrostu państwa podatkowego szansę
rozwoju cywilizacyjnego, o tyle Schumpeter kreślił pesymistyczną wizję
kapitalistycznego państwa podatkowego nie wykluczając jego upadku.
Zagrożeniem dla państwa kapitalistycznego jest paradoksalnie rozwój
stosunków demokratycznych,który będzie skłaniał obywateli do coraz
większych roszczeń względem państwa,skoro płacą podatki.
23
Skutkiem ubocznym rozwoju systemu demokratycznego jest powstanie
mechanizmu konkurencji politycznej (m.in. konkurencji partii politycznych), która
będzie osłabiać mechanizm konkurencji ekonomicznej.
Roszczeniom tym
państwo może sprostać albo przez nakładanie nowych podatków w tym
progresywnych,ale też przez zaciąganie pożyczek. Te pierwsze
prowadzą do spadku motywacji przedsiębiorców i obywateli do pracy, te
drugie prowadzą do nakręcenia spirali długu publicznego i kosztów jego
obsługi co musi doprowadzić do krachu fiskalnego.
Schumpeter także trafnie zauważył związek pomiędzy wzrastającymi ciężarami
podatkowymi, a ekspansją biurokracji. Nadmierny wzrost podatków
wywołuje nie tylko skutki ekonomiczne lecz także powoduje wzrost
regulacyjnej roli państwa wobec gospodarki.
Poglądy Schumpetera można uznać za jedną z intelektualnych i ideowych
przesłanek rewolucji konserwatywnej i doktryny wdrażanej przez R. Regana i M.
Thatcher.
24
9. Neoliberalizm i nowy konserwatyzm fiskalny
Obserwacja funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej w wysoko
rozwiniętych krajach zachodnich po okresie wielkiego kryzysu, a zwłaszcza
po II wojnie światowej,do początku lat 70-tych poprzedniego stulecia
potwierdzała skuteczność interwencjonizmu państwowego.
Skuteczność interwencjonizmu państwowego, realizowanego przez
politykę fiskalną, została znacznie osłabiona w latach 70-tych,
kiedy to gospodarki przodujących krajów zachodnich popadły w
stagnację, wyrażającą się minimalną stopą wzrostu
gospodarczego, wzrostem bezrobocia, wysoką inflacją itp.
Trudności gospodarcze krajów kapitalistycznych stały się podstawą ataku
na teorię keynesowską i cały dorobek neokeynesizmu. Krytycy oskarżyli
państwo,że przez interwencjonizm narusza filozofię mechanizmu
rynkowego, podważa prawa rządzące rynkiem,dewastuje zasoby
gospodarki itd.
25
□
Atak ten nie oznaczał naturalnie rezygnacji z
oddziaływania na gospodarkę w ogóle, ciężar tego
oddziaływania przeniósł się jednak z instrumentów
fiskalnych na instrumenty monetarne.
□
Ponieważ państwo zostało oskarżone o wywołanie
inflacji przez kreowanie deficytu budżetowego oraz
powiększanie długu publicznego, monetaryści za
kluczową kwestię uznali regulację podaży
pieniądza, głównie za pomocą instrumentów
pośrednich takich jak stopy procentowe, kursy
walutowe, stopy rezerw obowiązkowych itp.
26
□
Główne założenia nowego konserwatyzmu fiskalnego to:
□
- bezwzględnie zrównoważony budżet i to w okresie roku fiskalnego a nie jak
proponowała szkoła neokeynesowska w okresie cyklu koniunkturalnego,
□
- zdecydowanie ograniczenie skali redystrybucji PKB przez system finansów
publicznych (gdyż nadmierna redystrybucja powoduje tzw. efekt wypychania
prywatnych zasobów gospodarczych poza obieg stricte gospodarczy),
□
- konsekwencją powyższego jest powrót do koncepcji jak najmniejszego
budżetu państwa poprzez cięcia w nie tylko w wydatkach gospodarczych lecz
także socjalnych,
□
- skutkiem tego będzie zmniejszenie ciężarów podatkowych co oznacz powrót
do koncepcji jak najniższych podatków,
□
- z kolei zmniejszenie podatków zbliży politykę podatkową do podatku
neutralnego względem gospodarki, wszystkie te działania powinny
doprowadzić do radykalnego zmniejszenia długu publicznego,który wg
konserwatyzmu fiskalnego stal się uosobieniem wszelkiego zła w wymiarze
ekonomicznym ale i etycznym.
27
□
Nowy konserwatyzm fiskalny wraz z monetarystycznym
podejściem do gospodarki zaczął być wykorzystywany w latach 80-
tych poprzedniego stulecia głównie przez W. Brytanię (M.
Thatcher) i Stany Zjednoczone (R. Reagan).
□
Ale po początkowym okresie pewnych sukcesów nie przyniósł on
jednak ostatecznie spodziewanych rezultatów.
□
Wyrazem pewnej antyfiskalnej postawy są tzw. kryteria z
Maastricht (deficyt finansów publicznych niższy niż 3% PKB, dług
publiczny nie przekraczający 60% PKB).
28
Przegląd teorii finansów publicznych prowadzi do następujących wniosków:
1)Wielowiekowe doświadczenia w posługiwaniu się instrumentami
fiskalnymi skłaniają do tezy, że nie można w jednoznaczny sposób
określić uniwersalnych standardów polityki fiskalnej. Narzędzia
fiskalne muszą być dobrane do panujących warunków
gospodarczych,społecznych, politycznych, historycznych a nawet religijnych.
2) Mimo licznych zaleceń oraz bogatych doświadczeń wielu krajów
polityka fiskalna dalej jest prowadzona metodą „prób i błędów”.
3) Rozwój instytucji państwa, rozwój cywilizacyjny zmusza do
wykorzystywania narzędzi fiskalnych takich jak podatki i wydatki
publiczne. Ich stosowanie nie pozostaje bez wpływu na procesy
gospodarcze a więc koncepcja neutralności podatkowej względem
gospodarki jest jednak utopijna.