POLSZCZYZNA

POLSZCZYZNA

W KONTAKTACH

W KONTAKTACH

Z JĘZYKAMI

Z JĘZYKAMI

NIESŁOWIAŃSKIMI

NIESŁOWIAŃSKIMI

ELEMENTY OBCE W JĘZYKU

ELEMENTY OBCE W JĘZYKU

Pierwsze zapożyczenia - XVI wiek, pierwsze

językoznawcze dyskusje

PURYZM

PURYZM

BEZKRYYCZNA

BEZKRYYCZNA

APROBATA

APROBATA

PODEJŚCIE

PODEJŚCIE

RACJONALNE

RACJONALNE

Z

Z

apożyczenia są koniecznym

apożyczenia są koniecznym

skutkiem wymiany dóbr materialnych

skutkiem wymiany dóbr materialnych

i duchowych między narodami

i duchowych między narodami

,

,

czemu

czemu

muszą towarzyszy

muszą towarzyszy

ć

ć

trwałe

trwałe

kontakty na płaszczyźnie językowej.

kontakty na płaszczyźnie językowej.

RODZAJE ZAPOŻYCZEŃ

RODZAJE ZAPOŻYCZEŃ

F

F

ONETYCZNE

ONETYCZNE

GRAFICZNE

GRAFICZNE

POŚREDNIE

POŚREDNIE

BEZPOŚREDNIE

BEZPOŚREDNIE

Wyrazy międzynarodowe

Wyrazy międzynarodowe

(internacjonalizmy) we

(internacjonalizmy) we

współczesnym języku

współczesnym języku

polskim

polskim

Tendencje w rozwoju języków

Tendencje w rozwoju języków

świata:

świata:

►

Tendencja do

Tendencja do

różnicowania się,

różnicowania się,

podziału

podziału

►

Powstawanie rodzin

Powstawanie rodzin

i grup języków

i grup języków

pokrewnych

pokrewnych

►

Tendencja do

Tendencja do

upodobniania

upodobniania

pewnych

pewnych

elementów

elementów

►

Powstawanie lig

Powstawanie lig

językowych

językowych

Język polski:

Język polski:

►

Grupa języków

Grupa języków

słowiańskich

słowiańskich

(zachodniosłowiańskich

(zachodniosłowiańskich

) współtworzących

) współtworzących

indoeuropejską rodzinę

indoeuropejską rodzinę

językową

językową

►

Europejska liga

Europejska liga

słownikowa

słownikowa

(obejmuje

(obejmuje

część języków

część języków

indoeuropejskich i

indoeuropejskich i

niektóre z innych rodzin,

niektóre z innych rodzin,

np. węgierski, fiński)

np. węgierski, fiński)

Międzynarodowe elementy

Międzynarodowe elementy

różnego typu

różnego typu

:

:

►

Przyrostki i przedrostki

Przyrostki i przedrostki

(

(

pol. –izm, ros. –izm, czes.

pol. –izm, ros. –izm, czes.

–ismus, niem. – ism, szw. – ism, ang. – ism, fr. – isme,

–ismus, niem. – ism, szw. – ism, ang. – ism, fr. – isme,

wł. –ismo

wł. –ismo

)

)

►

Wyrazy

Wyrazy

(

(

pol. internacjonalny, ros. internacional’nyj,

pol. internacjonalny, ros. internacional’nyj,

niem. international, ang. internacional, wł.

niem. international, ang. internacional, wł.

internazionale)

internazionale)

►

Kalki strukturalne

Kalki strukturalne

(

(

pol. wszechmogący, ros.

pol. wszechmogący, ros.

vsemoguščij, czes. všemocny, bułg. vsemogošč)

vsemoguščij, czes. všemocny, bułg. vsemogošč)

►

Kalki frazeologiczne

Kalki frazeologiczne

(

(

pol. między młotem a

pol. między młotem a

kowadłem, ros. meždu molotom a nakoval’nej

kowadłem, ros. meždu molotom a nakoval’nej

)

)

Do grupy

Do grupy

międzynarodowych

międzynarodowych

morfemów

morfemów

należą:

należą:

* takie

* takie

przyrostki

przyrostki

jak:

jak:

-acja, -ant, -ator,

-acja, -ant, -ator,

-ista, -izm;

-ista, -izm;

* takie

* takie

przedrostki

przedrostki

jak:

jak:

anty-, ekstra-,

anty-, ekstra-,

hiper-, sub-, super-, ultra-;

hiper-, sub-, super-, ultra-;

W polskim języku ogólnym jest około

W polskim języku ogólnym jest około

dziesięciu tysięcy jednostek o

dziesięciu tysięcy jednostek o

międzynarodowych rdzeniach

międzynarodowych rdzeniach

.

.

Internacjonalizmy przenikają do całego

Internacjonalizmy przenikają do całego

polskiego słownika:

polskiego słownika:

►

Zazwyczaj należą do

Zazwyczaj należą do

słownictwa

słownictwa

książkowego

książkowego

(np.

(np.

ablucja,

ablucja,

abnegacja,

abnegacja,

afirmacja, apoteoza,

afirmacja, apoteoza,

ateizm

ateizm

itp.)

itp.)

►

Odnaleźć je można w

Odnaleźć je można w

neutralnym

neutralnym

słownictwie

słownictwie

ogólnym

ogólnym

(np.

(np.

adres, aktor,

adres, aktor,

alfabet, auto, autor,

alfabet, auto, autor,

bank, bar, dieta,

bank, bar, dieta,

doktor, egzamin,

doktor, egzamin,

fantazja, film

fantazja, film

)

)

Europejska liga słownikowa nie

Europejska liga słownikowa nie

jest obszarem jednolitym

jest obszarem jednolitym

:

:

►

Strefa

Strefa

zachodnioeuropejs

zachodnioeuropejs

ko - amerykańska

ko - amerykańska

►

Strefa

Strefa

wschodnioeuropejs

wschodnioeuropejs

ka

ka

• Przejściowa strefa
środkowoeuropejska

•

Miejsce polszczyzny w europejskiej lidze

Miejsce polszczyzny w europejskiej lidze

słownikowej:

słownikowej:

- język pograniczny

- język pograniczny

- pogranicze obszaru zachodnio- i

- pogranicze obszaru zachodnio- i

wschodnioeuropejskiego

wschodnioeuropejskiego

- pogranicze centrum* i peryferii ligi

- pogranicze centrum* i peryferii ligi

*

*

centrum – tworzą języki ściślej ze sobą

centrum – tworzą języki ściślej ze sobą

powiązane słownikowo (czyli: języki

powiązane słownikowo (czyli: języki

zawierające najwięcej międzynarodowych

zawierające najwięcej międzynarodowych

elementów właściwych lidze)

elementów właściwych lidze)

Prawie 7% całego słownictwa w

Prawie 7% całego słownictwa w

polskim systemie słownikowym to

polskim systemie słownikowym to

internacjonalizmy.

internacjonalizmy.

ZAPOŻYCZENIA LEKSYKALNE

ZAPOŻYCZENIA LEKSYKALNE

A ZAPOŻYCZENIA

A ZAPOŻYCZENIA

MORFEMOWE

MORFEMOWE

ZAPOŻYCZENIE

ZAPOŻYCZENIE

LEKSYKALNE

LEKSYKALNE

zapożyczeniu ulega

zapożyczeniu ulega

cały wyraz

cały wyraz

ZAPOŻYCZENIE

ZAPOŻYCZENIE

MORFEMOWE

MORFEMOWE

przekształcenia

przekształcenia

formalne

formalne

przystosowujące

przystosowujące

wyraz do systemu

wyraz do systemu

gramatycznego

gramatycznego

języka

języka

Łacina w kulturze polskiej

Łacina w kulturze polskiej

Łacina w Europie

Łacina w Europie

►

496r. Chlodwig z frankońskiej dynastii

496r. Chlodwig z frankońskiej dynastii

Merowingów przyjmuje chrzest. Zacieśnienie

Merowingów przyjmuje chrzest. Zacieśnienie

więzów między łacińskim Kościołem katolickim

więzów między łacińskim Kościołem katolickim

a królestwami na Zachodzie (potrzeba nowej

a królestwami na Zachodzie (potrzeba nowej

terminologii)

terminologii)

►

Do powstania pierwszych uniwersytetów w XII

Do powstania pierwszych uniwersytetów w XII

w., głównymi depozytariuszami łacińskiego

w., głównymi depozytariuszami łacińskiego

dziedzictwa Europy pozostawali mnisi.

dziedzictwa Europy pozostawali mnisi.

►

Chrzest Mieszka I, przyjęty przezeń w 966r. w

Chrzest Mieszka I, przyjęty przezeń w 966r. w

obrządku łacińskim, to pierwszy krok do

obrządku łacińskim, to pierwszy krok do

wprowadzenia Polski w krąg zachodniego

wprowadzenia Polski w krąg zachodniego

cesarstwa.

cesarstwa.

►

Jordan – pierwszy ustanowiony w Polsce

Jordan – pierwszy ustanowiony w Polsce

biskup – budowa katedry poznańskiej – liturgia

biskup – budowa katedry poznańskiej – liturgia

łacińska.

łacińska.

►

Pierwsze księgi liturgiczne (prawdopodobnie

Pierwsze księgi liturgiczne (prawdopodobnie

tylko w katedrach)

tylko w katedrach)

►

Łacińskie poematy rycerskie w XII w.

Łacińskie poematy rycerskie w XII w.

Carmen Mauri

Carmen Mauri

oraz historia o Wisławie,

oraz historia o Wisławie,

Walcerzu i Helgundzie.

Walcerzu i Helgundzie.

►

Kronika

Kronika

Galla Anonima

Galla Anonima

►

XII w. szkoły katedralne, XIII w. szkoły

XII w. szkoły katedralne, XIII w. szkoły

parafialne i kolegiackie

parafialne i kolegiackie

►

Chronica Polonorum

Chronica Polonorum

Wincentego Kadłubka

Wincentego Kadłubka

►

1385/1386 Unia personalna z Litwą.

1385/1386 Unia personalna z Litwą.

►

Rozwój miast / parafii / instytucji/ kodyfikacja

Rozwój miast / parafii / instytucji/ kodyfikacja

praw /

praw /

Roczniki

Roczniki

Jana Długosza / poezja w j.

Jana Długosza / poezja w j.

łacińskim

łacińskim

►

Akademia Krakowska (XV w.)

Akademia Krakowska (XV w.)

►

Renesans: Łacińskojęzyczna Europa – Stary

Renesans: Łacińskojęzyczna Europa – Stary

Kontynent od Hiszpanii po Litwę i od Szwecji po

Kontynent od Hiszpanii po Litwę i od Szwecji po

Chorwację

Chorwację

►

Klemens Janicki / Andrzej Frycz Modrzewski

Klemens Janicki / Andrzej Frycz Modrzewski

/ Jan Kochanowski

/ Jan Kochanowski

►

XVI w. masowe przenikanie latynizmów do

XVI w. masowe przenikanie latynizmów do

języka polskiego

języka polskiego

►

Szkoły jezuickie (na wzór Collegium

Szkoły jezuickie (na wzór Collegium

Romanum)

Romanum)

►

Oświecenie – potrzeba uzdrowienia codziennej

Oświecenie – potrzeba uzdrowienia codziennej

łaciny (rozprawa Stanisława Konarskiego)

łaciny (rozprawa Stanisława Konarskiego)

►

Krytyka szkolnictwa jezuickiego (XVIII w.);

Krytyka szkolnictwa jezuickiego (XVIII w.);

ostatni w dziejach wiek żywej twórczości

ostatni w dziejach wiek żywej twórczości

łacińskiej

łacińskiej

►

Romantycy i pozytywiści – antyk jako źródło

Romantycy i pozytywiści – antyk jako źródło

tematyki i maska dla poglądów politycznych

tematyki i maska dla poglądów politycznych

►

XIX/XX w. likwidacja gimnazjów klasycznych, w

XIX/XX w. likwidacja gimnazjów klasycznych, w

szkołach realnych nie ma już miejsca dla greki

szkołach realnych nie ma już miejsca dla greki

►

Rozkwit przekładów / filologia klasyczna

Rozkwit przekładów / filologia klasyczna

pozostała na głównych uniwersytetach

pozostała na głównych uniwersytetach

►

Reforma z 1967 r. zniosła łacinę do

Reforma z 1967 r. zniosła łacinę do

przedmiotów nadobowiązkowych, ale

przedmiotów nadobowiązkowych, ale

powróciła jako przedmiot obowiązkowy dla klas

powróciła jako przedmiot obowiązkowy dla klas

humanistycznych w r. 1987.

humanistycznych w r. 1987.

Wpływ łaciński na system

Wpływ łaciński na system

gramatyczny polszczyzny

gramatyczny polszczyzny

Akcent

Akcent

wpływ łaciny na polski system

wpływ łaciny na polski system

akcentowy

akcentowy

►

Łacińskie wyrazy

Łacińskie wyrazy





zapożyczone do j.

zapożyczone do j.

polskiego

polskiego





zmiana akcentu na sylabę

zmiana akcentu na sylabę

przedostatnią

przedostatnią

(np.

(np.

abn’egat

abn’egat

choć po łacinie

choć po łacinie

byłoby

byłoby

neg’atus

neg’atus

)

)

►

Łacińskie wyrazy mające akcent na trzeciej

Łacińskie wyrazy mające akcent na trzeciej

sylabie od końca

sylabie od końca





częściowo zachowały

częściowo zachowały

dawne miejsce akcentu (np.

dawne miejsce akcentu (np.

f’abrĭca, f’abŭla

f’abrĭca, f’abŭla

,

,

po polsku

po polsku

f’abryka, f’abuła

f’abryka, f’abuła

)

)

Podsumowanie:

Podsumowanie:

Akcent nie przesuwa się na dalsze

Akcent nie przesuwa się na dalsze

miejsce niż trzecie od końca, tj.

miejsce niż trzecie od końca, tj.

otrzymuje ograniczenie łacińskie.

otrzymuje ograniczenie łacińskie.

Przesunięcia akcentu z drugiej

Przesunięcia akcentu z drugiej

sylaby na trzecią są właściwe

sylaby na trzecią są właściwe

zapożyczeniom z łaciny

zapożyczeniom z łaciny

.

.

Słowotwórstwo

Słowotwórstwo

Przejęcie sufiksów

Przejęcie sufiksów

:

:

►

-

-

ika, -ik, (technika, grafik)

ika, -ik, (technika, grafik)

►

-cja, (perturbacja, prowokacja)

-cja, (perturbacja, prowokacja)

►

-ent, -ant, (abstynent, elegant)

-ent, -ant, (abstynent, elegant)

►

-jusz, (nuncjusz, kuracjusz)

-jusz, (nuncjusz, kuracjusz)

►

-tor, (lektor, rektor)

-tor, (lektor, rektor)

Fleksja

Fleksja

►

Wytworzenie się nowego typu odmiany

Wytworzenie się nowego typu odmiany

zapożyczonych rzeczowników łacińskich na

zapożyczonych rzeczowników łacińskich na

–um

–um

,

,

►

W większości przypadków rzeczowniki te

W większości przypadków rzeczowniki te

zachowały rodzaj nijaki i stały się w l. poj.

zachowały rodzaj nijaki i stały się w l. poj.

nieodmienne

nieodmienne

(np.

(np.

to muzeum, tego muzeum

to muzeum, tego muzeum

;

;

tak samo

tak samo

lektorium, liceum, mauzoleum

lektorium, liceum, mauzoleum

)

)

►

W l. mn. zakończone na

W l. mn. zakończone na

–a

–a

(

(

muzea, lektoria,

muzea, lektoria,

licea

licea

)

)

Składnia

Składnia

►

Ulegała wpływom łacińskim zwłaszcza w XVI w.

Ulegała wpływom łacińskim zwłaszcza w XVI w.

►

Składnię traktowano jako wzór doskonały

Składnię traktowano jako wzór doskonały

►

W literaturze: np.

W literaturze: np.

bezokolicznik + biernik

bezokolicznik + biernik

(ACI)

(ACI)

►

Np.

Np.

Dworzanin polski

Dworzanin polski

Łukasza Górnickiego:

Łukasza Górnickiego:

„

„

A coś w. m. M. panie, mową łacińską

A coś w. m. M. panie, mową łacińską

wspomniał,

wspomniał,

widzę być ten obyczaj

widzę być ten obyczaj

, iż

, iż

niektórzy naszy, chcąc pokazać, iż wiele

niektórzy naszy, chcąc pokazać, iż wiele

umieją, co trzecie słowo po łacinie mówią.”

umieją, co trzecie słowo po łacinie mówią.”

Składnia – zjawisko drugie

Składnia – zjawisko drugie

►

Rozpoczynanie zdania zaimkiem

Rozpoczynanie zdania zaimkiem

który

który

w

w

funkcji nawiązującej

funkcji nawiązującej

►

Po łacinie jest to zjawisko normalne, po polsku

Po łacinie jest to zjawisko normalne, po polsku

możliwe tylko po uprzednim wymienieniu

możliwe tylko po uprzednim wymienieniu

wyrazu, do którego zaimek się odsyła

wyrazu, do którego zaimek się odsyła

►

Np.: u Orzechowskiego: „

Np.: u Orzechowskiego: „

które

które

dobrodziejstwo

dobrodziejstwo

ażebyś tym wdzięczniej ode

ażebyś tym wdzięczniej ode

mnie przyjął, obacz niedostatki swoje, a wielkie

mnie przyjął, obacz niedostatki swoje, a wielkie

dostatki moje.”

dostatki moje.”

GALICYZMY

GALICYZMY

W POLSZCZYŹNIE

W POLSZCZYŹNIE

►

XV w. – za pośrednictwem czeskiego lub

XV w. – za pośrednictwem czeskiego lub

niemieckiego

niemieckiego

►

XVI w. -

XVI w. -

realia francuskie:

realia francuskie:

hugonot/ugonot, kont

hugonot/ugonot, kont

‘

‘

hrabia

hrabia

’

’

,

,

monsuor

monsuor

‘

‘

pan

pan

’

’

,

,

parlament,

parlament,

prezydent

prezydent

hand

hand

el

el

i turystyk

i turystyk

a

a

, np.

, np.

buf i bufik

buf i bufik

‘

‘

pas

pas

marszczonej tkaniny

marszczonej tkaniny

’

’

, dublet

, dublet

‘

‘

gatunek

gatunek

błyszczącej tkaniny jedwabnej, galijon

błyszczącej tkaniny jedwabnej, galijon

‘

‘

rodzaj

rodzaj

statku

statku

’

’

, kamizelka i kamizela, kurer

, kamizelka i kamizela, kurer

‘

‘

posłaniec, goniec

posłaniec, goniec

’

’

, perfumy, prezent, pilot

, perfumy, prezent, pilot

wojskowoś

wojskowoś

ć

ć

:

:

garda

garda

‘

‘

straż przyboczna

straż przyboczna

’

’

,

,

muszkiet, soldat

muszkiet, soldat

‘

‘

żołnierz

żołnierz

’

’

►

XVII w. –

XVII w. –

życie dworskie, rozrywka, gry

życie dworskie, rozrywka, gry

:

:

dama, galant,

dama, galant,

komplement, serweta i serwetka),

komplement, serweta i serwetka),

stroje i

stroje i

toaleta, zwłaszcza kobieca (

toaleta, zwłaszcza kobieca (

gorset, kweft,

gorset, kweft,

peruka)

peruka)

, wojskowość (

, wojskowość (

artyleryja, batalia,

artyleryja, batalia,

brygada, dragon, flanki, fort, kordegarda,

brygada, dragon, flanki, fort, kordegarda,

maruder, mina, parol, parować, pistolet,

maruder, mina, parol, parować, pistolet,

reduta

reduta

►

XVIII w. –

XVIII w. –

rozrywk

rozrywk

a

a

i życie dworskie

i życie dworskie

:

:

plezyjer

plezyjer

‘

‘

uciecha

uciecha

’

’

stroje damskie i toaleta

stroje damskie i toaleta

:

:

frak, fryzjer, róż/ruż

frak, fryzjer, róż/ruż

w

w

ojskowość

ojskowość

:

:

awangarda, garnizon, kadet

awangarda, garnizon, kadet

►

II poł. XVIII w. –

II poł. XVIII w. –

życie dworskie

życie dworskie

:

:

bal, bilet, bukiet, kabriolet,

bal, bilet, bukiet, kabriolet,

kaprys, metr, promenada, rywal, wizyta

kaprys, metr, promenada, rywal, wizyta

stroje, wyposażenie wnętrz, ogrody

stroje, wyposażenie wnętrz, ogrody

:

:

aleja,

aleja,

apartament, butonierka, krawat, krepa, pawilon

apartament, butonierka, krawat, krepa, pawilon

k

k

uchni

uchni

a:

a:

bulion, gofry, konfitury, szampan

bulion, gofry, konfitury, szampan

w

w

ojskowość

ojskowość

:

:

atak, batalion, bombardier, dezerter,

atak, batalion, bombardier, dezerter,

furgon, grenadyjer, parada, patrol, pikieta,

furgon, grenadyjer, parada, patrol, pikieta,

pluton

pluton

literatur

literatur

a

a

i teatr

i teatr

:

:

a

a

mant, kulisy, romans

mant, kulisy, romans

Wolnomularstw

Wolnomularstw

o:

o:

farmazon, loża, mason

farmazon, loża, mason

►

XIX

w.

–

XIX

w.

–

danser,

etykieta,

galanteria,

danser,

etykieta,

galanteria,

impertynencja,

konwenans,

kurtuazja,

impertynencja,

konwenans,

kurtuazja,

nonszalancja,

polonez,

rewizyta,

suwenir,

nonszalancja,

polonez,

rewizyta,

suwenir,

werwa, agrafa, gaza, kostium, krynolina,

werwa, agrafa, gaza, kostium, krynolina,

lampas,

muślin,

negliż,

pasmanteria,

lampas,

muślin,

negliż,

pasmanteria,

perfumeria, peleryna, beza, deser, koniak,

perfumeria, peleryna, beza, deser, koniak,

korniszon, krem, likier, lemoniada, menu, omlet,

korniszon, krem, likier, lemoniada, menu, omlet,

armia, biwak, defilada, eskorta, saper, szwoleżer

armia, biwak, defilada, eskorta, saper, szwoleżer

sztuk

sztuk

a

a

:

:

atelier, gobelin, pejzaż, makieta, antresola,

atelier, gobelin, pejzaż, makieta, antresola,

balkon, fsada, fryz, suterena

balkon, fsada, fryz, suterena

literatur

literatur

a

a

, teatr i film:

, teatr i film:

ballada, beletrystyka,

ballada, beletrystyka,

dekadencja, felieton, ekran, estrada, festiwal,

dekadencja, felieton, ekran, estrada, festiwal,

gaża, kurtyna, premiera, trupa

gaża, kurtyna, premiera, trupa

muzyk

muzyk

a

a

:

:

akord, etiuda, wokaliza, refren

akord, etiuda, wokaliza, refren

administracj

administracj

a

a

,

życi

,

życi

e

e

polityczn

polityczn

e

e

,

środk

,

środk

i

i

masowego przekazu informacji:

masowego przekazu informacji:

afera,

afera,

ankieta, biuro, broszura, etat, komuna,

ankieta, biuro, broszura, etat, komuna,

premier, trybuna

premier, trybuna

gospodar

gospodar

ka

ka

:

:

bankrut, finanse, kapitał, renta

bankrut, finanse, kapitał, renta

nau

nau

ka

ka

i techni

i techni

ka

ka

:

:

busola, grypa, inżynier,

busola, grypa, inżynier,

plomba, sonda

plomba, sonda

►

II poł. XIX w. –

II poł. XIX w. –

awionetka, desant, dywizjon

awionetka, desant, dywizjon

►

liczba zapożyczeń z

liczba zapożyczeń z

ję

ję

zyka

zyka

francuskiego -

francuskiego -

ponad

ponad

3 tysi

3 tysi

ące

ące

►

we wszystkich odmianach współczesnego

we wszystkich odmianach współczesnego

języka polskiego, także w jego odmianach

języka polskiego, także w jego odmianach

stylowych

stylowych

i gwarach

i gwarach

ZAPOŻYCZENIA LEKSYKALNE

ZAPOŻYCZENIA LEKSYKALNE

Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO

Z JĘZYKA NIEMIECKIEGO

W

W

POLSZCZYŹNIE XIX WIEKU

POLSZCZYŹNIE XIX WIEKU

Polsko-niemieckie kontakty językowe:

Polsko-niemieckie kontakty językowe:

►

związki polityczne, gospodarcze i kulturalne

związki polityczne, gospodarcze i kulturalne

mające wielowiekowe tradycje

mające wielowiekowe tradycje

►

Prasłowianie, językowi przodkowie Polaków -

Prasłowianie, językowi przodkowie Polaków -

okres wspólnot językowych i najstarsze

okres wspólnot językowych i najstarsze

niemieckie zapożyczenia wyrazowe:

niemieckie zapożyczenia wyrazowe:

-

-

chwila (stwniem. <h>wil<a>)

chwila (stwniem. <h>wil<a>)

- izba (stwniem. stuba)

- izba (stwniem. stuba)

- ksiądz (stwniem. kuning)

- ksiądz (stwniem. kuning)

- ług (stwniem. louga)

- ług (stwniem. louga)

- panew (stwniem. p<f>anna)

- panew (stwniem. p<f>anna)

- stodoła (swniem. stadal)

- stodoła (swniem. stadal)

- węborek (stwniem. ambar, eimbar)

- węborek (stwniem. ambar, eimbar)

►

Średniowiecze (XIII-XIV w.) –

Średniowiecze (XIII-XIV w.) –

organizacja miast i wsi, handlu i rzemiosła:

organizacja miast i wsi, handlu i rzemiosła:

burmistrz (śrwniem. burgmeister), rynek

burmistrz (śrwniem. burgmeister), rynek

(śrwniem. rinc), gmina (śrwniem.

(śrwniem. rinc), gmina (śrwniem.

geimen<d>e), cło (śrwniem. zol), kiermasz

geimen<d>e), cło (śrwniem. zol), kiermasz

(śrwniem. kir<ch>messe), obcęgi (śrwniem.

(śrwniem. kir<ch>messe), obcęgi (śrwniem.

hebzange)

hebzange)

►

Zabory –

Zabory –

niemieckie konstrukcje słowotwórcze:

niemieckie konstrukcje słowotwórcze:

czasopismo, krajobraz, światopogląd,

czasopismo, krajobraz, światopogląd,

równocześnie, przedłożyć, stawiać pytanie, w

równocześnie, przedłożyć, stawiać pytanie, w

nawiązaniu

nawiązaniu

WPŁYWY NIEMIECKIE W

WPŁYWY NIEMIECKIE W

GWARZE MIEJSKIEJ POZNANIA

GWARZE MIEJSKIEJ POZNANIA

►

Poznań pod władzą pruską: 1793 (przerwa w

Poznań pod władzą pruską: 1793 (przerwa w

latach 1807-1814, Księstwo Warszawskie) -

latach 1807-1814, Księstwo Warszawskie) -

powstanie wielkopolskie, grudzień 1918

powstanie wielkopolskie, grudzień 1918

►

lata 60. XIX wieku – zwrot ku repolonizacji

lata 60. XIX wieku – zwrot ku repolonizacji

miasta

miasta

►

brak polskiej inteligencji humanistycznej

brak polskiej inteligencji humanistycznej

►

1890 – 1897: usuwanie ze szkół

1890 – 1897: usuwanie ze szkół

wielkopolskich języka polskiego

wielkopolskich języka polskiego

►

od 1900 – zakaz nauczania religii w języku

od 1900 – zakaz nauczania religii w języku

polskim

polskim

►

brak poprawnej polszczyzny ogólnej

brak poprawnej polszczyzny ogólnej

►

przemienne używanie gwary poznańskiej i

przemienne używanie gwary poznańskiej i

języka niemieckiego - obustronna

języka niemieckiego - obustronna

interferencja językowa

interferencja językowa

odchylenia od reguł danego systemu

odchylenia od reguł danego systemu

językowego lub normy językowej, który

językowego lub normy językowej, który

rodzimy użytkownik języka lub mówiący

rodzimy użytkownik języka lub mówiący

językiem obcym popełnia,

językiem obcym popełnia,

przyporządkowując określone reguły do

przyporządkowując określone reguły do

reguł innego systemu językowego

reguł innego systemu językowego

Wynik interferencji języka niemieckiego - płaszczyzna

fonetyczna:

►

niemiecka wymowa niektórych spółgłosek:

przydechowa w wypadku t, gardłowa w wypadku ch i

języczkowa w wypadku r

►

zleksykalizowany charakter innych germanizmów -

refleksy wymowy niemieckich dyftongów w

zapożyczeniach - internacjonalizmach, typu Ajropa/

Ojropa zamiast Europa; farmacajtyczny/

farmacojtyczny zamiast farmaceutyczny, idejalny

zamiast idealny

►

Y zamiast I (fyrma, Bysmark)

►

Sz zamiast s w grupach spółgłoskowych sp-, st-, sk-

(szport)

►

wymowa z zamiast s w wyrazach obcego

pochodzenia typu intensywny, konzul, sensacja,

ofensywa

Wynik interferencji języka niemieckiego –

Wynik interferencji języka niemieckiego –

płaszczyzna składniowa:

płaszczyzna składniowa:

►

nadużywanie wyrażającej czas przeszły

nadużywanie wyrażającej czas przeszły

konstrukcji „mieć”+ imiesłów bierny np.

konstrukcji „mieć”+ imiesłów bierny np.

„mieszkanie mam już posprzątane”

„mieszkanie mam już posprzątane”

►

nadużywanie form strony biernej, zwłaszcza w

nadużywanie form strony biernej, zwłaszcza w

zdaniach nieosobowych np. „u będzie obuwie

zdaniach nieosobowych np. „u będzie obuwie

szybko naprawione”

szybko naprawione”

►

konstrukcja

konstrukcja

accusativus cum infinitivo

accusativus cum infinitivo

np.

np.

„widziałam go jechać tramwajem”

„widziałam go jechać tramwajem”

►

konstrukcje z przyimkiem

konstrukcje z przyimkiem

z

z

w miejsce czysto

w miejsce czysto

polskiego narzędnika bezprzyimkowego np.

polskiego narzędnika bezprzyimkowego np.

„bawić się z zabawkami”

„bawić się z zabawkami”

►

konstrukcje z przyimkiem

konstrukcje z przyimkiem

za

za

w miejsce czysto

w miejsce czysto

polskiego narzędnika bezprzyimkowego typu

polskiego narzędnika bezprzyimkowego typu

„czuć za czymś”, „pachnieć za czymś”,

„czuć za czymś”, „pachnieć za czymś”,

„smakować za czymś”

„smakować za czymś”

►

konstrukcje z

konstrukcje z

w

w

zamiast

zamiast

do

do

np. wsiąść w

np. wsiąść w

tramwaj, iść kolejkę itp.

tramwaj, iść kolejkę itp.

►

orzeczenie lub zaimek

orzeczenie lub zaimek

się

się

na końcu zdania:

na końcu zdania:

„Jak już z listu dowiedzieliście się”

„Jak już z listu dowiedzieliście się”

►

przydawka dopełniaczowa przed

przydawka dopełniaczowa przed

rzeczownikiem odsłownym: „maszyna do

rzeczownikiem odsłownym: „maszyna do

cegieł prasowania”, „młynek do kawy

cegieł prasowania”, „młynek do kawy

mielenia”

mielenia”

►

Partykuła wzmacniająca

Partykuła wzmacniająca

ale

ale

bezpośrednio

bezpośrednio

przed orzeczeniem lub orzecznikiem zamiast

przed orzeczeniem lub orzecznikiem zamiast

pozycji inicjalnej: „To jest ale źle!”, „Ten to się

pozycji inicjalnej: „To jest ale źle!”, „Ten to się

ale stara o ten samochód!”

ale stara o ten samochód!”

►

Germanizmy leksykalne, XIX/XX wiek:

Germanizmy leksykalne, XIX/XX wiek:

kalki: kij, macoszka (bratek), odkluczyć,

kalki: kij, macoszka (bratek), odkluczyć,

skrzydło (fortepian), szkolnica (uczennica),

skrzydło (fortepian), szkolnica (uczennica),

wyciągać (wyprowadzać się), zielone śledzie

wyciągać (wyprowadzać się), zielone śledzie

(nieosolone śledzie)

(nieosolone śledzie)

zapożyczenia właściwe:

zapożyczenia właściwe:

antrejka (przedpokój),

antrejka (przedpokój),

badejki (kąpielówki), blajba (lokum), kwartał

badejki (kąpielówki), blajba (lokum), kwartał

(dzielnica, zakątek), garować (spać), glanc

(dzielnica, zakątek), garować (spać), glanc

(połysk), kalafa (twarz), knyp (nóż), laczek

(połysk), kalafa (twarz), knyp (nóż), laczek

(pantofel domowy), lofrować (włóczyć się),

(pantofel domowy), lofrować (włóczyć się),

rojber (łobuz), sznupa (twarz), tytka (torebka

rojber (łobuz), sznupa (twarz), tytka (torebka

papierowa), winkiel (róg, narożnik), wuchta

papierowa), winkiel (róg, narożnik), wuchta

(dużo, wiele)

(dużo, wiele)

►

niemieckie wyrazy regionalne i gwarowe:

niemieckie wyrazy regionalne i gwarowe:

bejmy (pieniądze), plendz/plyndz (placek

bejmy (pieniądze), plendz/plyndz (placek

ziemniaczany)

ziemniaczany)

ZAPOŻYCZENIA

ZAPOŻYCZENIA

LEKSYKALNE Z JĘZYKA

LEKSYKALNE Z JĘZYKA

ANGIELSKIEGO

ANGIELSKIEGO

Kontakty polsko – angielskie:

Kontakty polsko – angielskie:

►

misje dyplomatyczne

misje dyplomatyczne

►

Polacy studiujący w Anglii

Polacy studiujący w Anglii

►

szkoccy uchodźcy

szkoccy uchodźcy

►

angielskie trupy aktorskie w Polsce

angielskie trupy aktorskie w Polsce

►

XVIII w. – zawiązanie kontaktów

XVIII w. – zawiązanie kontaktów

politycznych z Anglią

politycznych z Anglią

►

rząd narodowy w Londynie po upadku

rząd narodowy w Londynie po upadku

powstania listopadowego

powstania listopadowego

►

„

„

Pustelnik londyński z ulicy Pikadili”

Pustelnik londyński z ulicy Pikadili”

►

Pierwsze anglicyzmy:

Pierwsze anglicyzmy:

cutter

cutter

,

,

ket(c)h

ket(c)h

,

,

sloop

sloop

i

i

yacht

yacht

oraz efemeryda

oraz efemeryda

bord

bord

.

.

►

XVIII/XIX w.:

XVIII/XIX w.:

budżet

budżet

/

/

budget

budget

i

i

bill

bill

►

Słownik Lindego – 14 zarejestrowanych

Słownik Lindego – 14 zarejestrowanych

anglicyzmów:

anglicyzmów:

galon, klub

galon, klub

,

,

poncz

poncz

,

,

rum

rum

i dwie efemerydy:

i dwie efemerydy:

mora

mora

i

i

pikier

pikier

Anglicyzmy problematyczne:

Anglicyzmy problematyczne:

►

zapożyczenia gwarowe:

zapożyczenia gwarowe:

bokietek/bakietek

bokietek/bakietek

–

–

bucket,

bucket,

noktajza - necktie

noktajza - necktie

►

leksemy etymologicznie ludowe:

leksemy etymologicznie ludowe:

lijrozli

lijrozli

j -

j -

Early Rose

Early Rose

►

anglicyzmy, które nie przetrwały do naszych

anglicyzmy, które nie przetrwały do naszych

czasów:

czasów:

balderdasz,

balderdasz,

bumbo,

bumbo,

bording

bording

►

hybrydy:

hybrydy:

pizza party

pizza party

,

,

spaghetti western

spaghetti western

,

,

Sanepidgae

Sanepidgae

,

,

Społemgate

Społemgate

►

Kalki:

Kalki:

łamistrajk

łamistrajk

-

-

strike-breaker

strike-breaker

,

,

nastolatek

nastolatek

-

-

teenager

teenager

,

,

strategia pokoju

strategia pokoju

-

-

peace

peace

strategy

strategy

,

,

pranie

pranie

mózgu

mózgu

-

-

brainwashing

brainwashing

BIBLIOGRAFIA

BIBLIOGRAFIA

1. H. Rybicka,

1. H. Rybicka,

Losy wyrazów obcych w języku

Losy wyrazów obcych w języku

polskim

polskim

, Warszawa 1976.

, Warszawa 1976.

2. A. Mikołajczak,

2. A. Mikołajczak,

Łacina w kulturze polskiej,

Łacina w kulturze polskiej,

Wrocław 2005.

Wrocław 2005.

3. J. Safarewicz,

3. J. Safarewicz,

Wpływ łaciński na system

Wpływ łaciński na system

gramatyczny polszczyzny

gramatyczny polszczyzny

[w:]

[w:]

Symbolae

Symbolae

Polonicae in honorum Stanislai Jodlowski

Polonicae in honorum Stanislai Jodlowski

,

,

Wrocław 1972, s. 145-150.

Wrocław 1972, s. 145-150.

4. B. Nowowiejski

4. B. Nowowiejski

, Zapożyczenia leksykalne z

, Zapożyczenia leksykalne z

języka niemieckiego w polszczyźnie XIX

języka niemieckiego w polszczyźnie XIX

wieku,

wieku,

Białystok 1996, s. 9-16, 237-250.

Białystok 1996, s. 9-16, 237-250.

5. B. Walczak, M. Witaszek-Samborska,

5. B. Walczak, M. Witaszek-Samborska,

Wpływy niemieckie w gwarze miejskiej

Wpływy niemieckie w gwarze miejskiej

Poznania

Poznania

,

,

“

“

Rozprawy Slawistyczne

Rozprawy Slawistyczne

”

”

4, 1989,

4, 1989,

s. 283-295.

s. 283-295.

6. B. Walczak,

6. B. Walczak,

Galicyzmy w polszczyźnie na tle

Galicyzmy w polszczyźnie na tle

historii związków polsko-francuskich

historii związków polsko-francuskich

,

,

“

“

Rozprawy

Rozprawy

Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa

Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa

Naukowego

Naukowego

”

”

32, 1986, s. 291-298.

32, 1986, s. 291-298.

7. E. Mańczak-Wohlfeld,

7. E. Mańczak-Wohlfeld,

Angielskie elementy

Angielskie elementy

leksykalne w języku polskim

leksykalne w języku polskim

, Kraków 1994.

, Kraków 1994.

8. B. Walczak,

8. B. Walczak,

Kontakty polszczyzny z językami

Kontakty polszczyzny z językami

niesłowiańskimi

niesłowiańskimi

, [w:]

, [w:]

Encyklopedia kultury

Encyklopedia kultury

polskiej XX wieku,

polskiej XX wieku,

t.2

t.2

: Współczesny język

: Współczesny język

polski,

polski,

red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 499-

red. J. Bartmiński, Wrocław 1993, s. 499-

510.

510.

9. J. Maćkiewicz,

9. J. Maćkiewicz,

Wyrazy międzynarodowe

Wyrazy międzynarodowe

(internacjonalizmy) we współczesnym języku

(internacjonalizmy) we współczesnym języku

polskim

polskim

[w:]

[w:]

Encyklopedia kultury polskiej XX

Encyklopedia kultury polskiej XX

wieku, t.2. Współczesny język polski,

wieku, t.2. Współczesny język polski,

red. J.

red. J.

Bartmiński, Wrocław 1993, s. 525-534.

Bartmiński, Wrocław 1993, s. 525-534.

10. J. Maćkiewicz,

10. J. Maćkiewicz,

Wyrazy międzynarodowe a

Wyrazy międzynarodowe a

kształtowanie się europejskiej ligi

kształtowanie się europejskiej ligi

słownikowej

słownikowej

[w:]

[w:]

Język a kultura,

Język a kultura,

t.7:

t.7:

Kontakty języka polskiego z innymi językami

Kontakty języka polskiego z innymi językami

na tle kontaktów kulturowych,

na tle kontaktów kulturowych,

red. J.

red. J.

Maćkiewicz, J. Siatkowski, Wrocław 1992, s.

Maćkiewicz, J. Siatkowski, Wrocław 1992, s.

145-153.

145-153.