Anna Zalewska 

Psychologia różnic 

indywidualnych - PRI 

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza – 2 godz
II. Przegląd wybranych koncepcji temperamentu

 

1. Kontrowersje wokół temperamentu, słynne typologie – 

1 godz
2. Temperament jako opis lub dyspozycje do zachowań – 

2 godz
3. Wybrane koncepcje wyjaśniające – 4 godz
4. Teorie i badania temperamentu w Polsce – 5 godz

III. Temperament a osobowość – 4 godz 
IV. Problematyka zdolności i inteligencji  

1. Wprowadzenie – 1 godz
2. Podstawowe teorie inteligencji – 2 godz 
3. Współczesne koncepcje – łączenie ujęcia różnicowego i 

ogólnego – 2 godz
4. Problemy diagnozy inteligencji – 3 godz

V. Style jako przejaw różnic indywidualnych w sposobach 

funkcjonowania – 4 godz

Anna Zalewska – PRI - W1  

 I. Przedmiot PRI i jego diagnoza

II. Przegląd … koncepcji 

temperamentu-1

I. Przedmiot PRI i jego diagnoza

1. Podstawowe podejścia w psychologii bottom-up i top-

down

2. Pojęcie różnic indywidualnych (RI)
- początki badań, rozumienie różnic, ich powszechność,

- różnice intraindywidualne – stałość: 

bezwzględna, względna, koherentna (stały profil)

3. Geneza różnic indywidualnych – 3 stadia sporu

4. Zakres zainteresowań PRI i znaczenie różnic
5. Rodzaje diagnozy

 

II. 1. Kontrowersje wokół temperamentu, słynne 

typologie

A) Kontrowersje wokół temperamentu (RI)
B) Typologia Hipokratesa-Galena – dlaczego warto o niej 

pamiętać? 

1. Podstawowe podejścia w 

psychologii bottom-up i top-

down

Natura człowieka złożona

• Uniwersalna

 

– cechy wspólne dla gatunku (liczba chromosomów)

• Unikatowa 

- każdy człowiek niepowtarzalny  (zestaw genów)

Zmienność i różnorodność - 2 podejścia:  bottom-up i top-down

Bottom-up – opis i wyjaśnianie zmienności

Badania idiograficzne, podłużne, eksperymentalne -

 np. nad 

wyuczoną bezradnością (Seligman, 75), 
huśtwaką emocjonalną (Doliński i Nawrat, 98)

Wykrywanie wspólnych mechanizmów

 zachowania (zmian zach.)

Ujęcie procesualne

 –  procesy afektywne, motywacyjne, poznawcze 

(zmiany stanów wewnętrznych wyjaśniają zmiany zachowania)

Ujęcie sytuacyjne

 – wpływ Ś: sytuacji, zdarzeń, zadań na stany 

wewn

Różnice interindywidualne pomijane

 – ludzie „z natury” tacy sami 

Psychologia: ogólna, kliniczna, społeczna, klasyczne teorie 

osobowości

1. Podstawowe podejścia w 

psychologii bottom-up i top-

down

Top-down: opis i wyjaśnianie różnorodności

Badania nomotetyczne,  stochastyczne
Wykrywanie ogólnych cech

, ważnych dla przystosowania, 

których natężenie różne u różnych jednostek

Ujęcie różnicowe

 – wykrywanie stałych różnic w natężeniu cech 

(przewidywanie różnic w uczuciach, myślach i zachowaniach)

Ujęcie dyspozycyjne

 – różnice w genach sprzyjają kształtowaniu 

się cech, wyznaczają stałe zgeneralizowane skłonności do 

zachowań

Różnice intraindywidualne pomijane

 –  różnice w cechach 

powodują względną stałość zachowań w czasie i sytuacjach 

Tradycyjnie – psychologia różnic indywidualnych w tym 

podejściu,

 Badania nad Pięcioczynnikowym Modelem 

Osobowości (PMO)

1. Podstawowe podejścia w 

psychologii bottom-up i top-

down

Obydwa krytykowane

  (Eliasz, 04; Pervin, 96; Zalewska, 04)

Top-down zbyt ogólne

: 

różnice w „abstrakcyjnych cechach” nie pozwalają 

przewidywać zachowań w sytuacjach - np. E+ u ekstra- i 

introwertyków 

Bottom-up zbyt szczególowe

: 

„ogólne mechanizmy” ujawniają się tylko u pewnych jednostek 
– w eksp. Seligmana 1/3 psów nie ujawniała bezradności
-  w eksp. nad huśtawką 24-61% osób nie wykazywało uległości 

Próby łączenia obu podejść:

- W społeczno-poznawczej teorii osobowości (Mischel, i 

Shoda,99) ale pomijane różnice uwarunkowane genetycznie 

(efekt uczenia)

- W poznawczych teoriach inteligencji (Sternberg, Nęcka)

- W koncepcjach temperamentu nawiązujących do pojęcia 

aktywacji, zwłaszcza w Transakcyjnym Modelu 

Temperamentu Eliasza (81-04)

2. Pojęcie RÓŻNIC 

INDYWIDUALNYCH (RI) – 

początki badań nad różnicami 

EMPEDOKLES (V pne) – 4 ŻYWIOŁY
HIPOKRATES (V pne)

OGIEŃ-K

POWIETRZE-Ż

   ZIEMIA-czŻ

WODA-F

Zdrowie – choroby; skłonności do chorób
GALEN (II) - TEMPERAMENTY (S, F, M, Ch)
CYCERON (I pne) - INTELIGENCJA
BADANIA: 

•

HEYMANS I WIERSMA 1905, PAWŁOW 

1910

•

GALTON XIXw., BINET 1905

•

GARDNER 1953 

WITKIN 1968

2. Pojęcie RÓŻNIC 

INDYWIDUALNYCH (RI) – 

rozumienie różnic, ich 

powszechność

Różnice w obrębie jednostek tego samego gatunku: 

• INTERINDYWIDUALNE 

= MIĘDZYOSOBNICZE - pomiędzy 

jednostkami tego samego gatunku

 

• INTRAINDYWIDUALNE 

= WEWNĄTRZOSOBNICZE – u tej 

samej jednostki w czasie, w sytuacjach

Różnice indywidualne (RI) 

- charakterystyki, którymi jednostki różnią się między sobą

Powszechność RI:

- 

U wszystkich gatunków zwierząt 

- Budowa i wszystkie poziomy funkcjonowania  

• Procesy fizjologiczne i biochemiczne (tętno, poziom 

hormonów)

• Procesy i czynności psychiczne (np. myślenie, emocje)

• Zachowania (szybkość reakcji, ekspresja emocji)

• Cechy i postawy (towarzyskość, dominacja)

Psychologia RI – charakterystyki, dla których 

różnice stałe

2. Pojęcie RI – różnice 

intraindywidualne, stałość 

bezwzględna, względna, 

koherentna

CZY MOŻLIWA JEST STAŁOŚĆ BEZWZGLĘDNA 

ZACHOWANIA

 (brak zmian w czasie i 

sytuacjach)?

RÓŻNICE „CZASOWE” (SYTUACJE –CONST. , ZMIANY: t1 – 

t2)

RÓŻNICE „SYTUACYJNE” (CZAS- CONST. ZMIANY : s1 – s2)

STAŁOŚĆ WZGLĘDNA-BARDZIEJ STAŁE NIŻ INNE

• ZMIANY POWOLNE 

• ZMIANY CYKLICZNE (Krótkie okresy gwałtownych 

zmian, długie okresy zmian powolnych)

• WZGLĘDNIE STAŁA POZYCJA NA TLE GRUPY 
(W CZASIE I SYTUACJACH)

STAŁOŚĆ KOHERENTNA

 - 

WZGLĘDNIE STAŁY PROFIL, 

WZORZEC ZACHOWANIA (PODPIS BEHAWIORALNY):

 

zmiany „przestrzenne” = sytuacyjne (zmiany pozycji w 

sytuacjach), ale powtarzalne w czasie

a) Profile zdolności 

b) Reaktywność

 

2. Stałość koherentna - profile 

zdolności

Profile A i B ilustrują stałość koherentną - 

zmiany pozycji stałe w czasie (zdolności: 
werbalne - A>B, niewerbalne – A<B)

2. Stałość koherentna - 

reaktywność

Stałość koherentna - profile dynamiki zachowania 

osób WR i NR  (zmiany pozycji w klasach sytuacji, 
stałe w czasie)

3. GENEZA RI  – 3 stadia sporu

1. NATURA CZY WYCHOWANIE? 

– złe pytanie 

(nie ma zachowań zależnych tylko od G albo 

tylko od Ś)  

2. 

NATURA + WYCHOWANIE

 – W JAKIM 

STOPNIU G LUB Ś? (SUMA)

3. 

INTERAKCJA GxŚ

 (100% G i 100% Ś – 

HEBB, PERVIN, ANASTAZI); 

2. NATURA + WYCHOWANIE
A/ ILUSTRUJE TO UJĘCIE 
„MODEL PROSTOKĄTA”
Rozwój Filo-, Ontogenetyczny - ??

Złożoność funkcji - 

G

Ś

3. 2. Natura + Wychowanie: 

Genetyka zachowania

B/ 

GENETYKA a GENETYKA ZACHOWANIA

GENETYKA:
DZIEDZICZENIE – odtwarzanie w kolejnych 

pokoleniach struktury, funkcji i cech u osobników 

danego gatunku

DZIEDZICZNOŚĆ - Mechanizmy genetyczne, 

warunkujące następstwo organizmów w kolejnych 

pokoleniach (właściwość organizmu). 

Np.

 

jakie geny odpowiedzialne za schizofrenię?

GENETYKA ZACHOWANIA: 
ODZIEDZICZALNOŚĆ – opis populacji, miara 

statystycz-na, w jakim stopniu zróżnicowanie 

genotypów determi-nuje (wyjaśnia) zróżnicowanie 

fenotypowe. Np. 

jak często schizofrenia u obu 

bliźniaków MZ (60%-6 na 10)?

 

3. 2. Genetyka zachowania

C/  s

2

F = s

2

G

 + s

2

Ś

 

h

2

 = s

2

G

 / s

2

F    

s

2 

- wariancja (zróżnicowanie): F- fenotypowe, 

G – 

genotypowe

, 

Ś –środowiskowe

; h

2

 = 

odziedziczalność

G

 

= 

A

 + 

D; 

A

 

– cz. ADDYTYWNE, WPŁYW OD RODZICÓW 

D

 – cz. NIEADDYTYWNE, WPŁYW DOMINACJI I 

EPISTAZY (wpływ interakcji genów)

Ś = C + E
C

 – 

ŚRODOWISKO WSPÓLNE

 (np. SES - status 

ekon.-społ., system edukacyjny, wartości i 

postawy rodziców) 

E

 - 

ŚRODOWISKO SPECYFICZNE

 (np. 

faworyzowanie, przyjaźnie, wypadki, kolejność 

urodzenia)

3. 2. Genetyka zachowania – 

podstawowe modele badań:

1. BAD. BLIŹNIĄT MONO- I DYZYGOTYCZNYCH 

(MZ i DZ)

 wychowywanych razem

• ZAŁOŻENIA 

– u MZ – 100% G wspólne 
– u DZ – 50% G wspólne
– Środowisko E - różnice u MZ; G+C-podobieństwo; 
– C- takie samo u MZ i DZ; dobór rodziców losowy)   

• Współczynnik FALCONERA   

h

2

 = 2(r MZ – r DZ)

• ZASTRZEŻENIA (C

MZ

 = C

DZ

?; dobór) 

• OGRANICZENIA h

2 

 (tylko opis danej populacji w 

danym czasie i warunkach!)

 

2. STUDIA RODZINNE

 – Galton, Goddard

3. BADANIA ADOPCYJNE

 

Udział czynników 

genetycznych (G),

 

środowiska wspólnego (C)

 i 

specyficznego 

(E)

 w wyjaśnianiu RI

 

3. 3. INTERAKCJA - 100%G i 

100%Ś

 

Zawsze G i Ś: G1-S1=Z1; G1-S2=Z2; G2-S1=Z3
SZUKANIE ZASAD i MECHANIZMÓW:

A/ G wyznacza ‘NORMY REAKCJI’ – Gottesman

 
 
 

Teraz: Środowisko może zmieniać nawet „normy 

reakcji”

B/ 3 formy KORELACJI 

(Scarr i McCartney, Plomin, 

Pervin): 

BIERNA

 (zdolności muzyczne – G i Ś od 

R), 

REAKTYWNA

 (prowokowanie Ś - szkoła 

muzyczna), 

AKTYWNA 

(selekcja, szukanie Ś – 

zespół, chór akad.)

Podobieństwo do rodziców Ad: u dzieci > u 

młodzieży

C/ INTERAKCJA

 (np. fenyloketonuria i dieta)

0

5

10

15

20

25

30

35

40

UBOGIE

BOGATE

A
B
C

4. ZAKRES ZAINTERESOWAŃ 

PRI (termin -Stern, 1910) I 

ZNACZENIE RI

WZGLĘDNIE LUB KOHERENTNIE STAŁE
SILNIE UWARUNKOWANE BIOLOGICZNIE

 

(IQ: h

2

 

=0,50; Temperament: h

2

 =0,35)

RÓŻNICE INDYWIDUALNE > RÓŻNICE 

MIĘDZYKULTUROWE

• TEMPERAMENT

 

• ZDOLNOŚCI i INTELIGENCJA 

• STYLE – preferowane sposoby funkcjonowania (np. 

style poznawcze, style radzenia sobie ze stresem)

DLACZEGO WAŻNE: 

kształtowanie nie jest dowolne
wartość zależy od Ś, 
konsekwencje ich istnienia (to samo Ś – inne 

znaczenie) 
konsekwencje pomijania (efekty, stres, 

zaburzenia)

5. RODZAJE DIAGNOZY 

OPISOWA 

(tylko opis: jest aktywny, bo wysokie natę-

żenie cechy aktywność) – koncepcja Thomasa i 

Chess 

WYJAŚNIAJĄCA

 (uwzględnia mechanizmy) – Pawłow, 

Eysenck, Strelau, Eliasz

STATYCZNA

 – 

ujęcie dyspozycyjne

- pomija różnice wynikające z oddziaływań klas 

sytuacji, 

- uwzględnia tylko ogólny wskaźnik i zakłada, że jest 

determinowany właściwościami podmiotu  

DYNAMICZNA

 – 

ujęcie interakcyjne

, uwzględnia: 

- interakcje cech podmiotu z klasami sytuacji 
- trwałe w czasie transsytuacyjne zróżnicowanie 

zachowań (ujmuje właściwości nie w kategoriach 

ogólnych dyspozycji, a wskazuje na mechanizmy - 

konstrukt) 

II. Przegląd … 1.A) Kontrowersje 

– Pojęcia wykorzystywane do 

opisu RI i T - 1

STYL – TYPOWY SPOSÓB PRZEBIEGU CZYNNOŚCI
CECHA – WŁAŚCIWOŚĆ (atrybut) KOGOŚ, CZEGOŚ;

Inne określenia cechy

WYMIAR – DWUBIEGUNOWE KONTINUUM

, na 

którym można uporządkować ludzi pod względem 

natężenia właściwości, może oznaczać: 

• CECHĘ b. szczegółową (np. AKTYWNOŚĆ)

• UKŁAD CECH (np. E-I – aktywność, dominacja) 

CZYNNIK szeroko: ZMIENNA WYJAŚNIAJĄCA 

(np. G) 

wąsko: EFEKT ANALIZY CZYNNIKOWEJ

 (wspólna 

część zmienności zachowań) - interpretacja: 

OGÓLNA CECHA WARUNKUJĄCA 

PODOBIEŃSTWO ZACHOWAŃ (leżąca u podłoża 

zbioru zachowań)

II.1.A) KONTROWERSJE – 

Pojęcia wykorzystywane do opisu 

RI - 2

TYP

DOMINUJĄCA DYSPOZYCJA PSYCHOFIZYCZNA, 

która przysługuje grupie, grupy tej nie można 

jednoznacznie i wszechstronnie oddzielić od 

innych grup (Stern)

CZĘŚĆ POPULACJI wyodrębniona ze względu na 

posiadanie cechy, natężenie cechy, układu cech

KATEGORIA OPISU RI

• Jednostka nie ma typu, a należy do typu 

• TYP pogranicze tego, co ogólne i  indywidualne 

• Granice między typami są płynne - zależą od 

kryteriów 

• TYP obejmuje względnie stałe cechy

II.1.A) KONTROWERSJE – 

Pojęcia … 

Rodzaje i zalety typologii

RODZAJE TYPOLOGII:  

• BIEGUNOWE 

  Leń ------------ Pracowity

• SZUFLADKOWE 

(jakościowe) 

typologia H-G: Ch, S, F, M

• MODALNE

 – Typy UN Pawłowa (najczęstsze)

• WYMIAROWE

 (ilościowe)- 

N

kombinacje wymiarów (np.,

M

     CH

Neurotyzmu i Ekstrawersji)

E

ZALETY:  F

      S

• PRAWIDŁOWOŚCI DLA TYPÓW 

• INTEGRACJA INFORMACJI 

II.1.A) KONTROWERSJE – Trzy 

rozumienia cechy

3 rozumienia cechy – Eliasz:

OPISOWE – CECHA ZACHOWANIA:

 Ujmowana w 

języku obserwacji, jak ktoś się zachowuje, np. 

agresywnie)

(opis cech zachowania - koncepcja Thomasa i Chess)

DYSPOZYCYJNE – CECHA OSOBY:

 

Na podstawie 

obserwacji wnioskuje się jaka jest osoba (np. jest 

agresywna) i wnioskuje o jej skłonności do 

określonych zachowań bez względu na sytuację 

(stałość sytuacyjna) 

(dyspozycje do zach – koncepcja Bussa i Plomina)

ZŁOŻONY MECHANIZM WYJAŚNIAJĄCY 

ZACHOWANIE – KONSTRUKT HIPOTETYCZNY:

 

Warunkuje stałość koherentną zachowania, określaną 

jako podpis behawioralny  (TMT - Eliasza)

II.1.A) KONTROWERSJE wokół T 

i RI – stałość, uwarunkowanie

STAŁOŚĆ ZACHOWAŃ

• Bezwzględna: szybkość warunkowania - Pawłow
• Względna: EAS (Buss i Plomin), RTT 

zmodyfikowana;

• Koherentna: intensywność reakcji (Pawłow); 

TMT – dynamika zachowania

UWARUNKOWANIE BIOLOGICZNE

 

• Hipotetyczne mechanizmy fizjologiczne 

(Pawłow, Eysenck, RTT)

• Odziedziczalność (Buss  i Plomin)
• Genetyczne (geny odpowiedzialne za IQ, T)
• Ujawniane wcześnie i względnie stałe w czasie

II.1.A) KONTROWERSJE WOKÓŁ 

TEMPERAMENTU – zakres, 

liczba

ZAKRES – ASPEKTY ZACHOWANIA:

• Formalne

 (jak, w jaki sposób) – np., Pawłow, 

Thomas i Chess

• Formalne i treściowe

 (forma i treść – co i 

dlaczego, po co) – np., Eysenck, Buss i Plomin

• Emocjonalne

 

– np., Wundt, Gray, Goldsmith i 

Campos

LICZBA podstawowych WŁAŚCIWOŚCI - od 1 do 

…

• 13 (T – Guilford i Martin)
• 150 (zdolności – Guilford)

Przegląd różnych koncepcji 

temperamentu 

• Historyczne słynne typologie 

– Hipokratesa-Galena; Kretschmera oraz Sheldona

• Opisowe lub dyspozycyjne koncepcje T

 (zakres zach)

– Formalne (Thomas i Chess) (zmiany w czasie i sytuacjach)

– Formalne i treściowe (Guilford, Thurstone, Buss i Plomin)

– Emocjonalne (Goldsmith i Campos)

• Wyjaśniające koncepcje

 – (zakres zach i złożoność mech)

– Formalne (Pawłow -kora) 

– Formalne i treściowe (Eysenck – kora-ARAS, U. Limbiczny) 

– Emocjonalne (Gray – 2 lub 3 systemy)

• Koncepcje polskie – złożoność procesu regulacji:

(aspekt formalny, indywidualność neurohormonalna) 

RTT – klasyczna, RTT - zmodyfikowana, TMT

II.1.B) Typologia HIPOKRATESA-

GALENA – 

dlaczego warto o niej 

pamiętać?

PIERWSZA TYPOLOGIA – szufladkowa 

(jakościowa)

1. CZTERY TYPY podstawowe

• MELANCHOLIK – CZARNA ŻÓŁĆ

• CHOLERYK – ŻÓŁĆ 

• FLEGMATYK – FLEGMA

• SANGWINIK – KREW

2. Inspiracja dla szukania ŹRÓDEŁ RÓŻNIC

• „HUMORY”, „CHEMIZM KRWI”  (Kretschmer, Furukawa) 

• UKŁAD HORMONALNY – JEDNO ZE ŹRÓDEŁ RÓŻNIC 

• CZYNNIKI WEWNĘTRZNE – fizjologiczne i biochemiczne

3. DOMINUJĄCA do XXw

. 

–rozszerzanie zakresu opisu

4. TYPY H-G – punkt ODNIESIENIA wielu 

współczesnych koncepcji (wyjaśnianie)

II.1.B) TYPOLOGIA H-G - 

dominująca do XX wieku 

(rozszerzanie zakresu opisu)

A/ WUNDT: 

Smutny

     

CO

/

CP

 

Wybuchowy

• SIŁA 

          

 Siła

• ZMIENNOŚĆ UCZUĆ (ZU)

B/ FALKIEWICZ:

 

 

M

            CH

 

• CECHY ODBIORU (CO)            CR

• i CECHY REAKCJI (CR)

ZU

C/ REMPLAIN:             CR

• CECHY PRZEŻYĆ (CP)

F

S

• CECHY REAKCJI  (CR)

• NASTRÓJ

 

   

Zrównoważony

Wesoły

II.1.B) Typy H-G – punkt 

odniesienia wielu współczesnych 

koncepcji (wyjaśnianie) 

W WIELU KONCEPCJACH ODWOŁYWANIE 

SIĘ DO 4 TYPÓW:

• PAWŁOW – 4 TYPY UN – odpowiadają 4 

typom T

 

N

; 

RE

• EYSENCK

 (N, I-E)

    

     

• ZAWADZKI I STRELAU

  M

Ch

(RE, WT, AK)

 

I

   

    E

; 

AK

 

  F S

     

WT

Przykładowe pytania -1

Stałość koherentna zachowania oznacza, że zachowanie:

 

a)  zmienia się w sytuacjach i w czasie, ale pozycja 

jednostki na tle grupy jest względnie stała

b)  nie zmienia się w różnych sytuacjach ani w czasie 
c)  zmienia się w różnych sytuacjach, ale profil 

zachowania jest względnie stały w czasie

d)  istotnie zmienia się w różnych sytuacjach i w czasie 

Z badań nad wpływem czynników genetycznych i 

środowiskowych wynika że:

  

a) Wariancja temperamentu jest wyjaśniana głównie 

przez czynniki genetyczne i środowisko specyficzne

b) Wariancja inteligencji jest wyjaśniana głównie przez 

czynniki genetyczne i środowisko specyficzne

c) Udział czynników genetycznych w wyjaśnianiu 

temperamentu i inteligencji jest podobny 

d) Udział środowiska wspólnego w wyjaśnianiu 

temperamentu i inteligencji jest podobny

Jeśli podstawą typologii są najczęściej występujące 

charakterystyki to jest to typologia: 

a) biegunowa 

b) szufladkowa 

c) wymiarowa 

d) modalna