Orygenes, Tertulian, św. Augustyn, spór o uniwersalia, św
Tomasz
Orygenes, Tertulian, św. Augustyn, spór o uniwersalia, św
Tomasz
Zadanie Orygenesa – wyrazić chrześcijańską myśl
kategoriami greckiej filozofii. Uzgodnić objawienie na
którym opiera się wiara z rozumem, na którym opiera
się wiedza, zgodność nauki objawionej z nauką
rozumową Greków.
Trudnym punktem jest przyjście na świat
Boga –
człowieka
, pojęcia rozumiane jako przeciwieństwa,
inaczej można było to „przełożyć „ na wzór Filona, jak
judaizm.
Logos - jako ogniwo łączące i pośrednie między Bogiem
i człowiekiem. Ponieważ
Bóg i świat
byli w tak silnej
opozycji wielu ojców Apologetów (wschodni Kościół)
przeczyło, że to Bóg stworzył ( tak marny) świat.
2
Podobnie Orygenes.
Jego Bóg jest bardzo daleki, aczkolwiek on dodał ‘
dobroć i
miłość
‘ jako jego cechy, właściwie niepoznawalny.
Chrystus
Logos
jest pośrednikiem w przejściu od Boga do świata,
twórcą i zbawcą świata.
Cały świat powstał jako dzieło Boga, także materia. Ex nihilo,
z niczego, ale odwiecznie (jak u Greków) i nie ma początku.
Ale zmienne są postacie świata. W tym świecie w którym
żyjemy Logos stał się człowiekiem.
Duchy są stworzone odwiecznie wraz z materialnym światem,
mają pre-egzystencję (jak u Platona). Ich cechą jest wolność.
Część duchów nie poszła za Bogiem, upadła, ale wszystkie
będą ostatecznie zbawione.
W drugim okresie dziejów świata wszystkie duchy będą
zbawione, bo zło jest tylko negatywne, jest brakiem,
odwróceniem się.
Apokatastaza
– końcowe zbawienie,
koniec dziejów .
3
Istnieje sprzeczność pomiędzy świecką kulturą a wiarą,
wiedzą rozumową a objawieniem.
Nie ma po co szukać i próbować poznania po Chrystusie
i Ewangelii, prawda jest już znana.
Prawda wiary jest inna niż rozumu – jest niemożliwością,
absurdem i dlatego jest prawdą. Łączy w sobie rzeczy
niemożliwe do połączenia, pewne rzeczy są dla rozumu
niemożliwe (jak ofiarowanie się, odkupienie świata i
zmartwychwstanie Chrystusa) . Wierzyć należy w to, co dla
rozumu jest niemożliwością.
Credo, quia absurdum
formuła przypisywana Tertulianowi,
wierzę gdyż jest to absurdem.
Natura ludzka jest marna, skażona, nie umie czynić dobra,
nie widzi prawdy, wszystko co dobre pochodzi od Boga.
4
Tertulian jest materialistą (rzadki pogląd w myśleniu
religijnym ale możliwy). Materia jest dziełem Boga, jak
wszystko, co istnieje . Nie ma powodu odrzucać jej i
deprecjonować. Dusza, sama substancjalna, potrzebuje
ciała, aby rozwinąć swoje możliwości.
Ciała także zmartwychwstaną.
5
Wpływy - Plotyn, sceptycyzm, manicheizm. (sceptycyzm, manicheizm)
Bóg jest sprawcą wszelkich rzeczy i wszelkiej wiedzy o świecie.
„Uwierzyć, aby poznać
.” Ale poznać najpewniej jest od wewnątrz, od
duszy, introspekcyjnie. „Własna myśl to fakt najpewniejszy”.
W umyśle znajdujemy prawdy wieczne, dane wprost, bez
pośrednictwa zmysłów ( jak idee Platona). Te prawdy to idee Boga.
Bóg
udziela duszom swoich prawd.
Bez pomocy Boga, bez
łaski
poznanie nie jest możliwe.
Iluminizm
- Bóg udziela wiedzy w akcie iluminacji, w akcie łaski, i
tylko wybranym.
Dusza jest doskonalsza od ciała, bo bliższa Bogu, niezniszczalna,
nieśmiertelna, poznająca.
Wola
– ona stanowi o naturze , nie rozum,
Nie wystarczy poznać dobro, aby je czynić ( Sokrates) trzeba je kochać
Bóg jest osobą
, jego istotę stanowi wola. Jest panem i sędzią świata,
6
Państwo Boże ( Civitas Dei) – dzieje ludzkości –
obdarzeni wolną wolą, żyli w raju, dopóki nie użyli
wolnej woli w złym celu, stąd grzech i zło, skażenie
grzechem pierworodnym. Lecz Bóg postanowił odkupić
tych, którzy skorzystają z ofiarowanego im zbawienia, i
byli to wtedy Żydzi. Jednak ludzie nadal byli występni i
Bóg ukarał ich potopem. Noe, jego potomkowie i
prorocy Izraela, starali się nawoływać do Boga, ale
ludzie nie słuchali. Gdy przyszedł Chrystus jego
wyznawcy z kolei stanowią Państwo Boże. Dzieje są
walką miedzy Civitas Dei a państwem doczesności,
szatana.
Teoria predestynacji .
Skoro Bóg jest wszechwiedzący i zna całe dzieje świata,
musi wiedzieć, którzy ludzie będą zbawieni, a którzy
nie. Jedni są przeznaczeni do zbawienia inni nie.
7
Ale skoro tak, to powstaje zagadnienie wolnej
woli człowieka.
Łaska jest konieczna, a predestynacja nie
zwalnia nas z zabiegania o nią.
Prymat woli
– wola Boga stoi ponad rozumem i
innymi zasadami ( to znaczy to co jest dobre jest
dobre, bo Bóg tak chce, a nie dla tego, że jest
dobre, nie ma zasady wyższej niż wola. Niemniej
chce on dobrego, bo jest dobre).
8
Pelagiusz , mnich z wysp brytyjskich.
Zwalczany przez Augustyna, uznany za heretyka.
Utrzymywał, że nie ma grzechu pierworodnego,
wszyscy są
niewinni, nieochrzczone dzieci wcale nie będą
potępione,
śmierć jest zjawiskiem naturalnym, a człowiek może
zachować
czystość i bez łaski Boga. Przed Chrystusem też żyli
ludzie,
którzy są zbawieni.
Jego poglądy zostały potępione przez kościół jako herezja
pelagiańska , Augustyn zwalczał go zawzięcie.
9
10
Przedmiot sporu – w jaki sposób istnieją pojęcia ogólne?
Początek sporu jest grecki, wywodzi się od Platona i
Arystotelesa, stoików.
Jaki jest stosunek tego co indywidualne, do tego co
ogólne? Jestem bardziej mną czy „człowiekiem”?
Czy pojęcia ogólne istnieją w przyrodzie? czy istnieją w
umysłach? Czy są obecne w indywiduach? Jeśli w
przyrodzie, to czy są cielesne czy nie? Czy istnieją
oddzielnie od rzeczy zmysłowych czy też w nich ?
(Porfiriusz)
Czy to jest rzecz czy wyraz/słowo/pojęcie?
Realizm
(ma dwa znaczenia) – 1. istnieją tylko
przedmioty fizyczne
2.skrajny realizm
: pojęciom ogólnym
odpowiadają „realnie” przedmioty ogólne, gatunkowe.
11
Skrajny realizm
jest swoiście średniowieczny; wzorem są idee
Platona, bardziej realne niż rzeczy fizyczne. To stanowisko
Anzelma
, biskupa Canterbury, pojęcia ogólne jak idee istnieją
niezależnie od naszych umysłów, mają wieczną esencję. Istnieje
„ludzkość”, „trójkątność”, „biel”, etc, niezależnie od rzeczy
indywidualnych.
Umiarkowany realizm
– pojęcia samodzielnie nie istnieją , ale
istnieją jako forma ogólna w rzeczach - tu wzorem jest myśl
Arystotelesa.
Nominalizm
– od IX wieku, dyskusja w XII wieku, w Paryżu.
Roscelin
(1050-1120) uważa, że nie istnieje nic poza
jednostkowymi rzeczami, ( jak u Arystotelesa) uniwersalia,
formy, są tylko „glosami” słowami ( skoro nie ma nic poza
jednostkami, to są też akty jednostek, wypowiadanie słów jest
takim aktem, jest konkretem) , np. nie ma „barw” poza barwnym
ciałem, nie ma „mądrości” czy „głupoty „ poza mądrymi lub
głupimi ludźmi. Pojęcia ogólne to tyle co wypowiedzenie
słowa, akt jednostkowy.
12
Zatem dla Roscelina Trójca św. oznacza trzech
bogów. Na synodzie w 1092 roku Roscelin odwołał
swoje poglądy jako herezję.
Abelard – natura substancji jest indywidualna i
konkretna.
Poszczególne przedmioty nie są
przykładami typów uniwersalnych form
, którym
miałyby zawdzięczać swoja realność ( Arystoteles).
Idee ogólne istnieją w naszych umysłach, jako
efekt abstrahowania, ale nie poza nim i nie same w
sobie. Konsekwencja teologiczna : jedno bóstwo
Trójcy i jej jedna substancja miałaby istnieć tylko
w naszych umysłach? Byłaby trzema substancjami
– bo istnieją tylko rzeczy jednostkowe - a jej
wspólne cechy byłyby abstraktem.
13
Nazwy ogólne odnoszą się do mowy, do znaczeń
,
nie do rzeczy i nie do słów. Nie są tylko
dźwiękami, bo n.p. Piotr i Asia nie byliby ludźmi
gdyby nie istniał rodzaj ludzki.
Sermonizm
(sermo
– znaczenie), to nie sam dźwięk, to znaczenie.
Uniwersalia istnieją
ante res
(przed rzeczami) jak
idee i wzory,
in rebus
( w rzeczach) jako to, co
przysługuje wielu naturom indywidualnym i
post
res
(po rzeczach, ponad nimi) jako pojęcia ogólne
tworzone przez umysły ludzi.
Uniwersalia to znaczenia pojęć
ogólnych( konceptualizm lub sermonizm).
14
15
Konceptualizm – pojęcia ogólne są konceptami,
pojęciami (stanami umysłu) i istnieją tylko w
umysłach
.
Teoria stanu i względu – każdy przedmiot jest
zarówno jednostką jak gatunkiem i rodzajem –
Platon był człowiekiem i Grekiem. Jednostka i
ogół to różne stany przedmiotów.
Indyferentyzm – wszystko co istnieje jest
jednostkowe, ale w jednostkowym istnieniu obok
własności indywidualnych, odrębnych (differens)
są także gatunkowe, wspólne ( indifferens).
16
Teoria zbioru – Joscelin z Soissons, rzeczy sa
tylko jednostkowe, ale są wśród nich rzeczy
podobne, zbiór podobnych rzeczy jest podstawą
pojęcia ogólnego.
Konformizm – Gilbert de la Porree. Istnieją
tylko jednostkowe substancje , każda inna, ale są
też między nimi podobne, o wspólnej formie, i to
jest przedmiot pojęć ogólnych. Forma jest
immanentna rzeczy, a traktowana jako samoistny
byt staje się fikcją umysłu.
17
Podsumował dotychczasową teologię,
uporządkował dogmaty i dowody.
Bóg –
jego atrybuty :jest samoistny, bo nie ma
przyczyny, niezmienny, bo nic nie może być
przyczyną jego zmiany, wieczny – bo powstanie i
koniec byłyby zmianami, niezłożonym bo
podstawą złożoności jest materia, jest bytem
jednorodnym. Dobry, inteligentny, sprawiedliwy,
etc.
Świat
został stworzony
z niczego
, nie z odwiecznej
materii bo wtedy materia miałaby cechę boga
- wieczność. Stworzony
bezpośrednio,
a nie
przez idee jak uważali platonicy. Bóg stworzył
świat z aktu woli, kieruje nim, jego struktura
oparta jest na ideach bożych.
18
Nie może być sprzeczności między wiedzą a wiarą. Prawdy
objawione nie mogą być sprzeczne z rozumem.
Na tej podstawie rozdzielenie teologii i filozofii, w
sprawach wiary wypowiada się teologia.
Byt i uniwersalia – umysł ludzki nie zna bezpośrednio ani
Boga (nie można mieć skończonej idei o czymś
nieskończonym), ani duszy, ani prawd ogólnych ani istoty
rzeczy poszczególnych –dane są tylko jednostkowe rzeczy.
Są one substancjami, samoistnymi bytami ( jak u
Arystotelesa)
Arystoteles dowiódł istnienia Boga z pojęcia całkowitej
aktualizacji – stałe kształtowanie się materii i stała
aktualizacja wskazują na całkowicie zaktualizowaną formę
bytu. Zaktualizowany, nieruchomy, samoistny, niestworzony
= Bóg.
19
Jak przejść od doskonałego, dobrego, nieskończonego,
niestworzonego, niezmiennego Boga do świata
zmiennego, stworzonego, niedoskonałego? Przez idee
platońskie - są one w umyśle Boga planem świata,
wzorcem stworzenia, projektem.
Niedoskonałość świata? Cokolwiek nie jest Bogiem jest
mniej doskonałe, istnieje drabina bytów, obniżających
się kolejno szczebli doskonałości. Od Boga przez
aniołów (Serafiny, Cherubiny, Trony / Potęgi, Mocy,
Panowania/ Księstwa, Archaniołowie, Stróże) które nie
maja materii ani potencjalności i są gatunkami same
dla siebie, bo materia czyni indywidualność, nie forma,
po dusze ludzkie i materię.
20
Różnica i indywidualność wynika z nieokreślonej
natury materii, która może być różnie
kształtowana przez tę samą formę. Po stronie
materii jest wielorakość, zmiana, rozciągłość
(wymiary).
Aktualizacją formy w człowieku jest
dusza.
Uniwersalia – za Arystotelesem, nie można idei
oderwać od ich nośników, od rzeczy.
Istnieją – w
umyśle Boga, w umyśle człowieka, w rzeczy, ale nie
jako samoistne byty.
Formy są ideami Boga, strukturą wszechświata
poznawalnego zmysłami i pojęciami tworzonymi
przez umysł i nawzajem go tworzącymi.
21
Czynny intelekt
powoduje, że człowiek stoi
niewiele niżej od
aniołów.
Światło iluminacji
pozwala człowiekowi poznać ten system form,
jaki tworzy naturę wszechświata i zespolić się
z nim. Ale człowiek nie poznaje prawdy
twarzą w twarz, jego poznanie jest procesem
nie aktem, zapośredniczone przez zmysły, czas,
materię. Intelekt bierny, potencjalny i
czynny, który operuje na bazie danych
zmysłowych, tworząc kategorie, pojęcia
ogólne. Ta część intelektu wraz z wolą
22
i osobowością jest nieśmiertelna ( u Arystotelesa tylko
bezosobowy intelekt czynny, jak by Windows, system ,
tu i system i pliki osobiste)
Etyka – wiedza o Bogu jest najwyższym dobrem. Prawa
moralne pochodzą od Boga - własność, rodzina
monogamiczna, hierarchia władzy –odpowiada
hierarchii bytów i hierarchii aniołów. Dusza zaznaje
szczęścia dopiero po śmierci, to życie jest
przygotowaniem.
Wolna wola jest cechą Boga i ludzi. Jednak
wybieramy dobro, Bóg z natury, ludzie z powodu duszy
i źródła jej pochodzenia. Bóg nie może chcieć czegoś
innego niż dobro, jego wola to nie samowola
( Augustyn - inaczej)
23
Natura Boga poprzedza jego wolę
. Bóg czyni to,
czym jest, dobro, bo jest dobrem. Podobnie
robiłby człowiek, ale nie może, bo określa go
świat, materia, brak wiedzy o najlepszym celu,
przypadkowość działań. Nasz wybór jest wolny,
może jednak być mylny, kiedy jest trafny jednak,
kierowany rozumem, zasługuje na nagrodę, jak
mylny na karę.
„Człowiek jest koroną stworzenia”,
szczytem
ruchu od potencji ku aktualności w sferze ziemskiej,
podobnie jak rozwija się ludzki embrion by w
jakimś momencie móc przyjąć duszę. Człowiek jest
po to, żeby sławić i kochać Boga, podobnie jak
wszelkie inne formy bytu afirmują stwórcę.
24
Zatem człowiek może u św. Tomasz mieć
poczucie pewności zbawienia, ponieważ Bóg
kieruje się rozumem, intelektem, zasadą dobra,
którą człowiek może poznać.
Opozycja – przeciwników poruszało kilka
punktów, m.in. zasada nie-jednostkowości
aniołów, osobowej nieśmiertelności.
Boska Komedia Dantego – świat według wizji
Tomasza, hierarchie, kręgi piekieł i niebios,
podobnie jak świat feudalny ułożony w stałe
hierarchie.
25
26