Orygenes, Tertulian, św. Augustyn, spór o uniwersalia, św
Tomasz



Zadanie Orygenesa – wyrazić chrześcijańską myśl
kategoriami greckiej filozofii. Uzgodnić objawienie na
którym opiera się wiara z rozumem, na którym opiera
się wiedza, zgodność nauki objawionej z nauką
rozumową Greków.



Trudnym punktem jest przyjście na świat

Boga –

człowieka

, pojęcia rozumiane jako przeciwieństwa,

inaczej można było to „przełożyć „ na wzór Filona, jak
judaizm.



Logos - jako ogniwo łączące i pośrednie między Bogiem
i człowiekiem. Ponieważ

Bóg i świat

byli w tak silnej

opozycji wielu ojców Apologetów (wschodni Kościół)
przeczyło, że to Bóg stworzył ( tak marny) świat.

2



Podobnie Orygenes.



Jego Bóg jest bardzo daleki, aczkolwiek on dodał ‘

dobroć i

miłość

‘ jako jego cechy, właściwie niepoznawalny.

Chrystus

Logos

jest pośrednikiem w przejściu od Boga do świata,

twórcą i zbawcą świata.



Cały świat powstał jako dzieło Boga, także materia. Ex nihilo,

z niczego, ale odwiecznie (jak u Greków) i nie ma początku.

Ale zmienne są postacie świata. W tym świecie w którym

żyjemy Logos stał się człowiekiem.



Duchy są stworzone odwiecznie wraz z materialnym światem,

mają pre-egzystencję (jak u Platona). Ich cechą jest wolność.

Część duchów nie poszła za Bogiem, upadła, ale wszystkie

będą ostatecznie zbawione.



W drugim okresie dziejów świata wszystkie duchy będą

zbawione, bo zło jest tylko negatywne, jest brakiem,

odwróceniem się.

Apokatastaza

– końcowe zbawienie,

koniec dziejów .

3



Istnieje sprzeczność pomiędzy świecką kulturą a wiarą,
wiedzą rozumową a objawieniem.



Nie ma po co szukać i próbować poznania po Chrystusie
i Ewangelii, prawda jest już znana.



Prawda wiary jest inna niż rozumu – jest niemożliwością,
absurdem i dlatego jest prawdą. Łączy w sobie rzeczy
niemożliwe do połączenia, pewne rzeczy są dla rozumu
niemożliwe (jak ofiarowanie się, odkupienie świata i
zmartwychwstanie Chrystusa) . Wierzyć należy w to, co dla
rozumu jest niemożliwością.



Credo, quia absurdum

formuła przypisywana Tertulianowi,

wierzę gdyż jest to absurdem.



Natura ludzka jest marna, skażona, nie umie czynić dobra,
nie widzi prawdy, wszystko co dobre pochodzi od Boga.

4



Tertulian jest materialistą (rzadki pogląd w myśleniu

religijnym ale możliwy). Materia jest dziełem Boga, jak
wszystko, co istnieje . Nie ma powodu odrzucać jej i
deprecjonować. Dusza, sama substancjalna, potrzebuje
ciała, aby rozwinąć swoje możliwości.



Ciała także zmartwychwstaną.

5



Wpływy - Plotyn, sceptycyzm, manicheizm. (sceptycyzm, manicheizm)



Bóg jest sprawcą wszelkich rzeczy i wszelkiej wiedzy o świecie.

„Uwierzyć, aby poznać

.” Ale poznać najpewniej jest od wewnątrz, od

duszy, introspekcyjnie. „Własna myśl to fakt najpewniejszy”.



W umyśle znajdujemy prawdy wieczne, dane wprost, bez

pośrednictwa zmysłów ( jak idee Platona). Te prawdy to idee Boga.

Bóg

udziela duszom swoich prawd.



Bez pomocy Boga, bez

łaski

poznanie nie jest możliwe.



Iluminizm

- Bóg udziela wiedzy w akcie iluminacji, w akcie łaski, i

tylko wybranym.



Dusza jest doskonalsza od ciała, bo bliższa Bogu, niezniszczalna,
nieśmiertelna, poznająca.



Wola

– ona stanowi o naturze , nie rozum,



Nie wystarczy poznać dobro, aby je czynić ( Sokrates) trzeba je kochać



Bóg jest osobą

, jego istotę stanowi wola. Jest panem i sędzią świata,

6



Państwo Boże ( Civitas Dei) – dzieje ludzkości –

obdarzeni wolną wolą, żyli w raju, dopóki nie użyli

wolnej woli w złym celu, stąd grzech i zło, skażenie

grzechem pierworodnym. Lecz Bóg postanowił odkupić

tych, którzy skorzystają z ofiarowanego im zbawienia, i

byli to wtedy Żydzi. Jednak ludzie nadal byli występni i

Bóg ukarał ich potopem. Noe, jego potomkowie i

prorocy Izraela, starali się nawoływać do Boga, ale

ludzie nie słuchali. Gdy przyszedł Chrystus jego

wyznawcy z kolei stanowią Państwo Boże. Dzieje są

walką miedzy Civitas Dei a państwem doczesności,

szatana.



Teoria predestynacji .

Skoro Bóg jest wszechwiedzący i zna całe dzieje świata,

musi wiedzieć, którzy ludzie będą zbawieni, a którzy

nie. Jedni są przeznaczeni do zbawienia inni nie.



7



Ale skoro tak, to powstaje zagadnienie wolnej
woli człowieka.

Łaska jest konieczna, a predestynacja nie

zwalnia nas z zabiegania o nią.

Prymat woli

– wola Boga stoi ponad rozumem i

innymi zasadami ( to znaczy to co jest dobre jest
dobre, bo Bóg tak chce, a nie dla tego, że jest
dobre, nie ma zasady wyższej niż wola. Niemniej
chce on dobrego, bo jest dobre).

8



Pelagiusz , mnich z wysp brytyjskich.



Zwalczany przez Augustyna, uznany za heretyka.



Utrzymywał, że nie ma grzechu pierworodnego,
wszyscy są



niewinni, nieochrzczone dzieci wcale nie będą
potępione,

śmierć jest zjawiskiem naturalnym, a człowiek może

zachować

czystość i bez łaski Boga. Przed Chrystusem też żyli

ludzie,

którzy są zbawieni.

Jego poglądy zostały potępione przez kościół jako herezja
pelagiańska , Augustyn zwalczał go zawzięcie.

9

10



Przedmiot sporu – w jaki sposób istnieją pojęcia ogólne?



Początek sporu jest grecki, wywodzi się od Platona i

Arystotelesa, stoików.



Jaki jest stosunek tego co indywidualne, do tego co

ogólne? Jestem bardziej mną czy „człowiekiem”?



Czy pojęcia ogólne istnieją w przyrodzie? czy istnieją w

umysłach? Czy są obecne w indywiduach? Jeśli w

przyrodzie, to czy są cielesne czy nie? Czy istnieją

oddzielnie od rzeczy zmysłowych czy też w nich ?

(Porfiriusz)



Czy to jest rzecz czy wyraz/słowo/pojęcie?



Realizm

(ma dwa znaczenia) – 1. istnieją tylko

przedmioty fizyczne

2.skrajny realizm

: pojęciom ogólnym

odpowiadają „realnie” przedmioty ogólne, gatunkowe.

11



Skrajny realizm

jest swoiście średniowieczny; wzorem są idee

Platona, bardziej realne niż rzeczy fizyczne. To stanowisko

Anzelma

, biskupa Canterbury, pojęcia ogólne jak idee istnieją

niezależnie od naszych umysłów, mają wieczną esencję. Istnieje

„ludzkość”, „trójkątność”, „biel”, etc, niezależnie od rzeczy

indywidualnych.



Umiarkowany realizm

– pojęcia samodzielnie nie istnieją , ale

istnieją jako forma ogólna w rzeczach - tu wzorem jest myśl

Arystotelesa.



Nominalizm

– od IX wieku, dyskusja w XII wieku, w Paryżu.

Roscelin

(1050-1120) uważa, że nie istnieje nic poza

jednostkowymi rzeczami, ( jak u Arystotelesa) uniwersalia,

formy, są tylko „glosami” słowami ( skoro nie ma nic poza

jednostkami, to są też akty jednostek, wypowiadanie słów jest

takim aktem, jest konkretem) , np. nie ma „barw” poza barwnym

ciałem, nie ma „mądrości” czy „głupoty „ poza mądrymi lub

głupimi ludźmi. Pojęcia ogólne to tyle co wypowiedzenie

słowa, akt jednostkowy.

12



Zatem dla Roscelina Trójca św. oznacza trzech

bogów. Na synodzie w 1092 roku Roscelin odwołał

swoje poglądy jako herezję.



Abelard – natura substancji jest indywidualna i

konkretna.

Poszczególne przedmioty nie są

przykładami typów uniwersalnych form

, którym

miałyby zawdzięczać swoja realność ( Arystoteles).

Idee ogólne istnieją w naszych umysłach, jako

efekt abstrahowania, ale nie poza nim i nie same w

sobie. Konsekwencja teologiczna : jedno bóstwo

Trójcy i jej jedna substancja miałaby istnieć tylko

w naszych umysłach? Byłaby trzema substancjami

– bo istnieją tylko rzeczy jednostkowe - a jej

wspólne cechy byłyby abstraktem.

13

Nazwy ogólne odnoszą się do mowy, do znaczeń

,

nie do rzeczy i nie do słów. Nie są tylko
dźwiękami, bo n.p. Piotr i Asia nie byliby ludźmi
gdyby nie istniał rodzaj ludzki.

Sermonizm

(sermo

– znaczenie), to nie sam dźwięk, to znaczenie.

Uniwersalia istnieją

ante res

(przed rzeczami) jak

idee i wzory,

in rebus

( w rzeczach) jako to, co

przysługuje wielu naturom indywidualnym i

post

res

(po rzeczach, ponad nimi) jako pojęcia ogólne

tworzone przez umysły ludzi.

Uniwersalia to znaczenia pojęć

ogólnych( konceptualizm lub sermonizm).

14

15



Konceptualizm – pojęcia ogólne są konceptami,
pojęciami (stanami umysłu) i istnieją tylko w
umysłach

.



Teoria stanu i względu – każdy przedmiot jest
zarówno jednostką jak gatunkiem i rodzajem –
Platon był człowiekiem i Grekiem. Jednostka i
ogół to różne stany przedmiotów.



Indyferentyzm – wszystko co istnieje jest
jednostkowe, ale w jednostkowym istnieniu obok
własności indywidualnych, odrębnych (differens)
są także gatunkowe, wspólne ( indifferens).

16



Teoria zbioru – Joscelin z Soissons, rzeczy sa
tylko jednostkowe, ale są wśród nich rzeczy
podobne, zbiór podobnych rzeczy jest podstawą
pojęcia ogólnego.



Konformizm – Gilbert de la Porree. Istnieją
tylko jednostkowe substancje , każda inna, ale są
też między nimi podobne, o wspólnej formie, i to
jest przedmiot pojęć ogólnych. Forma jest
immanentna rzeczy, a traktowana jako samoistny
byt staje się fikcją umysłu.

17



Podsumował dotychczasową teologię,

uporządkował dogmaty i dowody.

Bóg –

jego atrybuty :jest samoistny, bo nie ma

przyczyny, niezmienny, bo nic nie może być

przyczyną jego zmiany, wieczny – bo powstanie i

koniec byłyby zmianami, niezłożonym bo

podstawą złożoności jest materia, jest bytem

jednorodnym. Dobry, inteligentny, sprawiedliwy,

etc.

Świat

został stworzony

z niczego

, nie z odwiecznej

materii bo wtedy materia miałaby cechę boga

- wieczność. Stworzony

bezpośrednio,

a nie

przez idee jak uważali platonicy. Bóg stworzył

świat z aktu woli, kieruje nim, jego struktura

oparta jest na ideach bożych.

18



Nie może być sprzeczności między wiedzą a wiarą. Prawdy
objawione nie mogą być sprzeczne z rozumem.



Na tej podstawie rozdzielenie teologii i filozofii, w
sprawach wiary wypowiada się teologia.



Byt i uniwersalia – umysł ludzki nie zna bezpośrednio ani
Boga (nie można mieć skończonej idei o czymś
nieskończonym), ani duszy, ani prawd ogólnych ani istoty
rzeczy poszczególnych –dane są tylko jednostkowe rzeczy.
Są one substancjami, samoistnymi bytami ( jak u
Arystotelesa)



Arystoteles dowiódł istnienia Boga z pojęcia całkowitej
aktualizacji – stałe kształtowanie się materii i stała
aktualizacja wskazują na całkowicie zaktualizowaną formę
bytu. Zaktualizowany, nieruchomy, samoistny, niestworzony
= Bóg.

19



Jak przejść od doskonałego, dobrego, nieskończonego,
niestworzonego, niezmiennego Boga do świata
zmiennego, stworzonego, niedoskonałego? Przez idee
platońskie - są one w umyśle Boga planem świata,
wzorcem stworzenia, projektem.



Niedoskonałość świata? Cokolwiek nie jest Bogiem jest
mniej doskonałe, istnieje drabina bytów, obniżających
się kolejno szczebli doskonałości. Od Boga przez
aniołów (Serafiny, Cherubiny, Trony / Potęgi, Mocy,
Panowania/ Księstwa, Archaniołowie, Stróże) które nie
maja materii ani potencjalności i są gatunkami same
dla siebie, bo materia czyni indywidualność, nie forma,
po dusze ludzkie i materię.

20



Różnica i indywidualność wynika z nieokreślonej
natury materii, która może być różnie
kształtowana przez tę samą formę. Po stronie
materii jest wielorakość, zmiana, rozciągłość
(wymiary).

Aktualizacją formy w człowieku jest

dusza.



Uniwersalia – za Arystotelesem, nie można idei
oderwać od ich nośników, od rzeczy.

Istnieją – w

umyśle Boga, w umyśle człowieka, w rzeczy, ale nie
jako samoistne byty.



Formy są ideami Boga, strukturą wszechświata
poznawalnego zmysłami i pojęciami tworzonymi
przez umysł i nawzajem go tworzącymi.

21



Czynny intelekt

powoduje, że człowiek stoi

niewiele niżej od

aniołów.

Światło iluminacji

pozwala człowiekowi poznać ten system form,
jaki tworzy naturę wszechświata i zespolić się
z nim. Ale człowiek nie poznaje prawdy
twarzą w twarz, jego poznanie jest procesem
nie aktem, zapośredniczone przez zmysły, czas,
materię. Intelekt bierny, potencjalny i
czynny, który operuje na bazie danych
zmysłowych, tworząc kategorie, pojęcia
ogólne. Ta część intelektu wraz z wolą

22

i osobowością jest nieśmiertelna ( u Arystotelesa tylko

bezosobowy intelekt czynny, jak by Windows, system ,
tu i system i pliki osobiste)



Etyka – wiedza o Bogu jest najwyższym dobrem. Prawa
moralne pochodzą od Boga - własność, rodzina
monogamiczna, hierarchia władzy –odpowiada
hierarchii bytów i hierarchii aniołów. Dusza zaznaje
szczęścia dopiero po śmierci, to życie jest
przygotowaniem.



Wolna wola jest cechą Boga i ludzi. Jednak
wybieramy dobro, Bóg z natury, ludzie z powodu duszy
i źródła jej pochodzenia. Bóg nie może chcieć czegoś
innego niż dobro, jego wola to nie samowola
( Augustyn - inaczej)

23



Natura Boga poprzedza jego wolę

. Bóg czyni to,

czym jest, dobro, bo jest dobrem. Podobnie

robiłby człowiek, ale nie może, bo określa go

świat, materia, brak wiedzy o najlepszym celu,

przypadkowość działań. Nasz wybór jest wolny,

może jednak być mylny, kiedy jest trafny jednak,

kierowany rozumem, zasługuje na nagrodę, jak

mylny na karę.



„Człowiek jest koroną stworzenia”,

szczytem

ruchu od potencji ku aktualności w sferze ziemskiej,

podobnie jak rozwija się ludzki embrion by w

jakimś momencie móc przyjąć duszę. Człowiek jest

po to, żeby sławić i kochać Boga, podobnie jak

wszelkie inne formy bytu afirmują stwórcę.

24



Zatem człowiek może u św. Tomasz mieć
poczucie pewności zbawienia, ponieważ Bóg
kieruje się rozumem, intelektem, zasadą dobra,
którą człowiek może poznać.



Opozycja – przeciwników poruszało kilka
punktów, m.in. zasada nie-jednostkowości
aniołów, osobowej nieśmiertelności.



Boska Komedia Dantego – świat według wizji
Tomasza, hierarchie, kręgi piekieł i niebios,
podobnie jak świat feudalny ułożony w stałe
hierarchie.

25

26