Systematyczne

wprowadzenie do etyki

Wykład XI

etyka Kanta - A

pojęcie imperatywu

„Każda rzecz w przyrodzie działa według praw. Tylko

istota rozumna posiada władzę działania według

przedstawienia praw, tj. według zasad, czyli posiada

wolę. Ponieważ do wyprowadzenia czynów z praw

potrzebny jest rozum, przeto wola nie jest niczym

innym jak praktycznym rozumem. Jeżeli rozum skłania

wolę nieodparcie, to czyny takiej istoty, poznane jako

obiektywnie konieczne, są także konieczne

subiektywnie... Jeżeli zaś rozum sam przez się skłania

wolę w niedostatecznej mierze (...), to czyny, poznane

obiektywnie jako konieczne, są subiektywnie

przypadkowe, a skłanianie takiej woli według praw

obiektywnych jest przymusem.

Przedstawienie obiektywnej zasady, o ile ona wolę

zmusza, nazywa się nakazem (rozumu), a formuła

nakazu zwie się imperatywem.“ [Umm, 413-414]

pojęcie imperatywu

język

imperatywy

świado-

mość

zasady (Principien) ↑

dla woli doskonałej dla woli
niedoskonałej

= sądy o dobru = nakazy

świat

↑

obiektywne prawa dobra

imperatywy kategoryczne i

hipotetyczne

• „Ponieważ każde prawo praktyczne przedstawia

możliwy czyn jako dobry i dlatego jako konieczny

dla podmiotu dającego się praktycznie kierować

rozumem, przeto wszystkie imperatywy są

formułami określającymi czyn, który jest

konieczny według zasady dobrej woli

jakiegokolwiek rodzaju. Gdyby czyn był dobry

tylko jako środek do czegoś innego, w takim razie

imperatyw jest hipotetyczny; jeżeli

przedstawiamy sobie czyn jako dobry sam w

sobie, a więc jako koniecznie [występujący] w woli

zgodnej samej przez się z rozumem jako jej

zasadą, to imperatyw jest kategoryczny.”

imperatywy kategoryczne i

hipotetyczne

imperatyw:

czyn:

kategoryczny dobry sam w sobie
hipotetyczny

dobry jako

środek do

czegoś

innego

dwa typy imperatywów

hipotetycznych

• I. problematyczne – prawidła zręczności

(Regeln der Geschicklichkeit) – wskazujące
środki do możliwych celów (np.: „przepisy
dla lekarza, jak pacjenta w gruntowny
sposób uzdrowić, i dla truciciela, jak
człowieka na pewno zabić”)

• II. asertoryczne – rady mądrości

(Ratschläge der Klugheit) – wskazujące
środki do faktycznego celu, jakim dla
każdego jest jego własna szczęśliwość

charakterystyka

imperatywów

imperaty

wy

modalnoś

ć

sposób

zmuszani

a woli

praktyczn

a

dyspozycj

a

hipotetycz

ne I

problema-

tyczne

prawidła

(reguły)

zręczności

hipotetycz

ne II

aserto-

ryczne

rady mądrości

kategoryczn
e

apodyk-

tyczne

nakazy moralnośc

i

imperatywy zasady i

imperatywy szczegółowe

najogólniejsze

zasady:

ogólny

imperatyw

kategoryczny
(w kilku

różnych

formułach)

[ogólny

imperatyw

hipotetyczny]

normy

bardziej

szczegółowe:

imperatywy

obowiązków

szczegółowe

imperatywy

hipotetyczne

ogólny imperatyw

hipotetyczny

"Jeżeli pewna osoba chce jakiegoś

celu, a pewien środek jest konieczny
do osiągnięcia tego celu i możliwy do
zdobycia dla danej osoby, wówczas
ta osoba powinna chcieć tego
środka."

Thomas E. Hill, Jr. The Hypothetical

Imperative (s. 429)

imperatyw kategoryczny –

główne formuły

• formuła powszechnego prawa: "postępuj

tylko według takiej maksymy, dzięki której

możesz zarazem chcieć, żeby stała się

powszechnym prawem"

• formuła ogólnego prawa przyrody:

„postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego

postępowania przez wolę twą miała się stać

ogólnym prawem przyrody”

• formuła człowieczeństwa: "Postępuj tak, byś

człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też

w osobie każdego innego używał zawsze

zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka"

[zachowanie niezgodne z

formułą powszechnego prawa]

• „Zwracając przy każdym przekroczeniu obowiązku uwagę na

siebie samych, spostrzegamy, że rzeczywiście nie chcemy,

żeby maksyma nasza miała stać się ogólnym prawem, gdyż

to jest dla nas niemożliwe, raczej jej przeciwieństwo ma

pozostać prawem ogólnym; pozwalamy sobie tylko robić z

tego dla nas lub (na ten raz tylko) gwoli naszej skłonności,

wyjątek. A zatem gdybyśmy rozważali wszystko z jednego i

tego samego punktu widzenia (...), natrafilibyśmy na

sprzeczność w naszej własnej woli (...). Ponieważ jednak

rozważamy nasze postępowanie raz z punktu widzenia woli

zupełnie zgodnej z rozumem, potem zaś to samo

postępowanie z punktu widzenia woli pozostającej pod

wpływem skłonności, dlatego w istocie nie ma tutaj żadnej

sprzeczności, ale raczej opór skłonności przeciwko przepisowi

rozumu (antagonismus), przez co ogólność zasady

(universalitas) zamienia się w samo tylko powszechne

uznanie igeneralitas), dzięki któremu praktyczna zasada

rozumu ma się zejść w połowie drogi z maksymą.” (424)

zachowanie niezgodne z

formułą powszechnego prawa]

Ponieważ jednak rozważamy nasze postępowanie raz z punktu

widzenia woli zupełnie zgodnej z rozumem, potem zaś to

samo postępowanie z punktu widzenia woli pozostającej

pod wpływem skłonności, dlatego w istocie nie ma tutaj

żadnej sprzeczności, ale raczej opór skłonności przeciwko

przepisowi rozumu (antagonismus), przez co ogólność

zasady (universalitas) zamienia się w samo tylko

powszechne uznanie igeneralitas) (424)

Da wir aber einmal unsere Handlung aus dem Gesichtspunkte

eines ganz der Vernunft gemäßen, dann aber auch eben

dieselbe Handlung aus dem Gesichtspunkte eines durch

Neigung afficirten Willens betrachten, so ist wirklich hier

kein Widerspruch, wohl aber ein Widerstand der Neigung

gegen die Vorschrift der Vernunft (antagonismus), wodurch

die Allgemeinheit des Princips (universalitas) in eine bloße

Gemeingültigkeit (generalitas) verwandelt wird

f. powszechnego prawa a f.

prawa ogólnego przyrody

• „postępuj tylko według takiej maksymy,

dzięki której możesz zarazem chcieć, żeby

stała się powszechnym prawem”.

handle nur nach derjenigen Maxime, durch

die du zugleich wollen kannst, daß sie ein

allgemeines Gesetz werde.

• „postępuj tak, jak gdyby maksyma twojego

postępowania przez wolę twą miała się

stać ogólnym prawem przyrody”

handle so, als ob die Maxime deiner

Handlung durch deinen Willen zum

allgemeinen Naturgesetze werden sollte

stosunek między FPP i

FOPP – interpretacje

• 1. FOPP uszczegółowia treść FPP;
• 2. FOPP eksplikuje to, co jest już implicite

zawarte w FPP;

• 3. FPP mówi o prawie wolności (czy

mógłbym chcieć, aby każdy w wolny

sposób decydował się postępować zgodnie

z moją maksymą), natomiast FOPP mówi o

prawie przyrody (czy mógłbym chcieć, aby

moja maksyma stanowił – przyczynowe lub

teleologiczne – prawo przyrody)

analiza

formuły powszechnego prawa

• (1) Postępuj tylko według takiej

maksymy, która jest uogólnialna.

• (2) Maksyma jest uogólnialna wtedy i

tylko wtedy, gdy można chcieć jej
upowszechnienia.

• (3) Do upowszechnieniu jakiejś

maksymy doszłoby wtedy, gdyby
stała się ona powszechną regułą

możliwe rozumienia

„powszechnej reguły”

• [reguła powszechnie obowiązująca]
• reguła powszechnie

przestrzegana

• [reguła powszechnie dostępna,

Thomas Pogge]

niedopuszczalność sposobu postępowania a

niemożliwość chcenia jego powszechności

• „Trzeba móc chcieć, żeby maksyma naszego czynu

stała się prawem ogólnym: oto kanon normujący

moralną ocenę czynu w ogóle. Niektóre czyny są

tego rodzaju, że maksyma ich nie da się bez

sprzeczności nawet pomyśleć jako ogólne prawo

przyrody ... Przy innych [czynach] nie znajdujemy

wprawdzie tej wewnętrznej niemożliwości, ale

niemożliwą rzeczą jest chcieć, żeby maksyma ich

była wyniesiona do ogólności prawa przyrody,

ponieważ wola taka zaprzeczałaby sama sobie.

Łatwo spostrzec, że pierwsza maksyma sprzeciwia

się ścisłemu i ciaśniejszemu pojęciu

(nieodwołalnego) obowiązku, druga zaś tylko

szerszemu [pojęciu] obowiązku (będącego zasługą)”

niedopuszczalność sposobu

postępowania a niemożliwość chcenia

jego powszechności

typ

obowiązku

kryterium uogólnialności

obowiązek
zupełny

powszechności przeciwnego
sposobu postępowania nie mogę

sobie nawet pomyśleć

obowiązek

niezupełn

y

powszechność przeciwnego

sposobu postępowania mogę

sobie wprawdzie pomyśleć, ale
nie mogę jej chcieć

klasyfikacja obowiązków

obowią

zki

zupełne:
powszechności
innego postępowania
nie da się nawet
pomyśleć

niezupełne:
powszechności

innego postępowania
nie da się chcieć

wobec

siebie

zachowywanie

własnego życia

rozwijanie

własnych

zdolności

wobec

innych

dotrzymywanie

obietnic

pomaganie

innym w

potrzebie

obowiązek zachowania

życia

• „Ktoś, komu życie sprzykrzyło się wskutek szeregu

nieszczęść (...), posiada jeszcze na tyle rozumu, że

może się siebie zapytać, czy odebranie sobie życia nie

[422] sprzeciwia się obowiązkowi wobec siebie.

Próbuje wtedy, czy też maksyma jego czynu może się

stać ogólnym prawem przyrody. Maksyma jego brzmi

zaś: Z miłości własnej biorę sobie za zasadę skrócić

sobie życie, jeżeli w razie swego dłuższego trwania

bardziej grozi ono cierpieniami, niż obiecuje

przyjemności. Zachodzi tylko jeszcze pytanie, czy ta

zasada miłości własnej może stać się ogólnym

prawem przyrody. Ale tutaj widzimy wnet, że

przyroda, której prawem byłoby niszczenie samego

życia przez to samo uczucie, którego celem jest

pobudzanie do popierania życia, popadałaby sama z

sobą w sprzeczność...”

obowiązek dotrzymywania

obietnic

• „Kogoś innego bieda zmusza do pożyczenia pieniędzy. Wie

on dobrze, że nie będzie mógł ich oddać, widzi jednak także,

że nikt mu nie udzieli pożyczki, jeżeli solennie nie

przyrzeknie, iż w oznaczonym czasie ją zwróci. Ma ochotę

dać takie przyrzeczenie, ma jednak jeszcze tyle sumienia,

że pyta się siebie: czy (...) nie sprzeciwia się obowiązkowi w

taki sposób wydobywać się z biedy? Dajmy na to, że

postanowi jednak tak [postąpić]; wówczas jego maksyma

czynu brzmiałaby następująco: jeżeli uważam, że jestem w

potrzebie, to chcę pożyczyć pieniędzy i obiecać oddać je,

chociaż wiem, że to nigdy nie nastąpi. (...) Wówczas widzę

zaraz, że nie może ona mieć znaczenia ogólnego prawa

przyrody (...), lecz musi koniecznie sobie zaprzeczać.

Albowiem ogólność prawa, że każdy, czując się w biedzie,

może obiecywać, co mu przyjdzie na myśl, w zamiarze

niedotrzymania obietnicy, uniemożliwiałaby samo

przyrzeczenie i cel, w jakim je dajemy, ponieważ nikt nie

wierzyłby, że mu coś [naprawdę] obiecano...”

obowiązek rozwijania swoich

zdolności

• „Ktoś trzeci odkrywa w sobie talent, który przy pewnym

wykształceniu mógłby go zrobić człowiekiem pod

wieloma względami użytecznym. Znajduje się jednak w

dogodnych warunkach i woli raczej oddawać się

przyjemnościom (...). Jeszcze pyta się jednak, czy jego

maksyma zaniedbywania darów przyrodzonych (...),

zgadza się także z tym, co nazywamy obowiązkiem.

Wtedy przekonuje się, że przyroda mogłaby wprawdzie

przy takim ogólnym prawie zawsze jeszcze istnieć (...);

ale nie może on żadną miarą chcieć, żeby stało się to

ogólnym prawem przyrody, albo żeby zostało

wszczepione w nas jako takie przez przyrodzony

instynkt. Albowiem jako rozumna istota chce on

koniecznie, żeby się w nim rozwinęły wszystkie władze,

ponieważ są mu one przecież użyteczne i dane do

rozmaitych możliwych celów.”

obowiązek pomagania ludziom w

potrzebie

• „Na koniec ktoś czwarty, komu dobrze się wiedzie,

widząc, że inni (...) muszą walczyć z wielkimi

trudnościami, myśli sobie: co mnie to obchodzi? Niech

każdy będzie tak szczęśliwy, jak Bóg zechce (...);

niczego mu nie odbiorę (...), nie mam tylko żadnej

chęci ... wspomagać go w biedzie! W istocie, gdyby

taki sposób myślenia stał się ogólnym prawem

przyrody, mógłby ród ludzki bardzo dobrze istnieć (...).

Jednak chociaż jest możliwe, że według owej

maksymy ogólne prawo przyrody mogłoby istnieć, to

jednak nie jest możliwe chcieć, żeby taka zasada

posiadała wszędzie znaczenie prawa przyrody.

Albowiem wola postanawiająca to sprzeciwiałaby się

sama sobie, ponieważ może się przecież zdarzyć

niejeden taki wypadek, w którym człowiek ten

potrzebuje miłości i współczucia drugich...”

interpretacje obowiązków

zupełnych -

Korsgaard

1985

• i) The Logical Contradiction Interpretation –

“there is something like a logical

impossibility in the universalization of the

maxim, or in the system of nature in which

the maxim is a natural law: if the maxim

were universalized, the action or policy that

it proposes would be inconceivable”.

• ii) The Teleological Contradiction

Interpretation – “it would be contradictory

to will your maxim as a law for a system of

nature teleologically conceived: either you

are acting against some natural purpose, or

your maxim could not be a teleological law”.

interpretacje obowiązków

zupełnych -

Korsgaard

1985

• iii) The Practical Contradiction Interpretation –

“the contradiction is that your maxim would be

self-defeating if universalized: your action would

become ineffectual for the achievement of your

purpose if everyone (tried to) use it for that

purpose”.

• Sprzeczność polega na tym, że twoja maksyma

sama by się udaremniała, gdyby została

upowszechniona: twój sposób działania przestałby

być skutecznym środkiem do osiągnięcia twojego

celu, gdyby każdy posługiwał się nim (lub usiłował

się nim posłużyć) w tym celu.

ad 2. Thomas Pogge, The Categorical

Imperative

• "postępuj tylko według takiej maksymy,

dzięki której możesz zarazem chcieć,

żeby stała się powszechnym prawem" =

• = "postępuj tylko według takiej

maksymy, dzięki której możesz chcieć

osiągnąć to, co chcesz osiągnąć

postępując według takiej maksymy,

a zarazem chcieć, żeby ta maksyma

stała się powszechnym prawem"

interpretacje obowiązków

niezupełnych

Niezgodny z obowiązkiem niezupełnym jest sposób

postępowania, którego upowszechnienia nie mogę chcieć

1. jako istota będąca racjonalnym podmiotem woli, a tym

samym chcąca czegoś niesprzecznego, choć niekoniecznie

troszcząca się o własne dobro i o dobro innych;

2. jako istota będąca racjonalnym podmiotem woli,

a. a tym samym troszcząca się o dobro własne, choć

niekoniecznie o dobro innych
b. a poza tym troszcząca się o dobro własne, choć

niekoniecznie o dobro innych

3. jako istota będąca racjonalnym podmiotem woli,

a. a tym samym troszcząca się o dobro własne, jak również

o dobro innych
b. a poza tym troszcząca się nie tylko o dobro własne, lecz

także o dobro innych