Zagadnienie norm i

wartości

1

Sumienie a normy

•

Różnica między „moralnie dobre” jako zgodne z

sumieniem a „etycznie słuszne” jako zgodne z

obowiązującymi normami

•

Normy=reguły obowiązujące w strukturach

społecznych.

•

Przekonania sumienia obowiązują subiektywnie.

•

Normy są czymś empirycznym, obiektywnym,

dostępnym badaniu.

•

Podział norm na:
- etyczne (żyją dzięki społecznej akceptacji, element

etosu społecznego).

Etos = całość uznanych społecznie norm

obyczajowych i moralnych oraz wartości określających

zachowanie się i postawy członków grupy.
- prawne (warunkiem ich obowiązywania jest to, że

mogą być egzekwowane)

2

Pojęcie wartości

• Na ogół: pojęcie wartości to coś pierwotnego,

niedefiniowalnego. Niemniej próbuje się różnych określeń:

1) to, co cenne
2) to, co zgodne z naturą (działającego lub wartościującego)
3) to, czego chcemy, przedmiot pożądania, cel
4) to, co zaspokaja (czyjeś) potrzeby, zainteresowania
5) to, co dostarcza zadowolenia
6) to, co powinno być
7) to, co obowiązuje, apeluje (do odbiorcy)
8) to, co domaga się istnienia, realizacji

In suma: wartość ≈ dobro, tj. to „czego wszystkie byty

pożądają”.

Wartości to swego rodzaju drogowskazy do sensownego

kształtowania życia ludzkiego.

3

Rodzaje i sposób istnienia

wartości

• Rodzaje wartości: witalne (np. zdrowie), utylitarne

(gospodarczo-techniczne), przyjemnościowe
(hedonistyczne), poznawcze (prawda), estetyczne
(piękno), moralne (np. prawdomówność), religijne
(np. świętość).

• Obiektywność a subiektywność wartości tzn. czy

coś jest wartością niezależnie od tego, czy ja to
za wartość uznaję, czy też określona wartość jest
tylko naszym własnym wytworem (społecznym
bądź jednostkowym).

• Jeśli wartości są czymś obiektywnym, to oznacza

to, że są czymś zadanym, działającym na nas,
zobowiązują nas do czegoś.

4

Normy a wartości

• Warunkiem uznania normy jest

intuicja (wyczucie) wartości.

• Wartości stanowią warunek

sensowności dla norm etycznych.

• Np. norma „nie zabijaj” nie miałaby

sensu, gdybyśmy życia ludzkiego nie

uznawali za wartość.

5

Sumienie a normy i wartości

• Uwewnętrznianie (internalizacja) norm i

wartości w okresie dzieciństwa, tj.
przyjmowanie ich jako przekonań do swego
sumienia.

• Okres dojrzewania („dochodzenie do rozumu”) –

krytyczna postawa wobec internalizowanych
norm i wartości aż do „szaleństwa negacji”
(Hegel).

• Dojrzałość – uregulowanie stosunku między

sumieniem a zastanymi normami, choć
napięcie pozostaje.

6

Sumienie a normy i wartości

cd.

• Przebieg procesu internalizacji norm i wartości w

różnych społecznościach:

• Społeczności homogeniczne – silna i jednolita

akceptacja norm i wartości (np. w oparciu o

niekwestionowane autorytety czy tradycje).

• Brak napięcia między sumieniem a normą. Pokrywanie

się sumienia i etosu aż do niemożebności ich

odróżnienia.

• Społeczności heterogeniczne (pluralistyczne pod

względem aksjologicznym) – w pewnych obszarach

praktyki brak jest wspólnego etosu.

• Wysoki poziom napięcia na linii sumienie – norma.
• Powód: konfrontacja sumienia z konkurującymi

formami etosu i konieczność wyboru, którejś z opcji.

• „Plusy” i „minusy” – obu typów społeczeństw

7

Sumienie a normy i wartości

cd.

• Wzajemne odniesienie i uwarunkowanie

indywidualnego sumienia i norm oraz
wartości etosu społecznego:

• Normy i wartości żyją dzięki akceptacji

przez sumienia. Bez tej akceptacji są
martwe i nic nie znaczą.

• Sumienia kształtują się i rozwijają w

konfrontacji z normami i wartościami
etosu.

8

Sumienie prawidłowe a sumienie

błędne

• Założenie: przyjmujemy pewną normę jako probierz

tego, co prawidłowe i oceniamy subiektywne

przekonania sumienia w oparciu o ten probierz.

• Wszelako na płaszczyźnie sensu moralności to

sumienie jest ostateczną instancją moralnej oceny

czynów.

• Stąd o błędzie sumienia można mówić tylko w sensie

pozamoralnym (mylny światopogląd i błędna wiedza

pozytywna).

• Poza tym w ocenie błędności danego sumienia

należałoby zawsze brać pod uwagę szereg zewn. i

wewn. okoliczności wypływających zarówno z sytuacji

w jakiej dana osoba zewnętrznie i wewnętrznie się

znalazła, jak też z charakterystycznych cech jej

usposobienia.

• W ściśle moralnym sensie sumienie jest

nieomylne.

9

Konieczność norm – 2 argumenty:

dialektyka sumienia i społeczeństwo

godne człowieka

1. Dialektyka sumienia – 2 aspekty:

- Sumienia roszczenie do prawdy: to, co w

swoim sumieniu uważam za dobre i słuszne,

winno być przez każdego za takie uznane

(wynika to z rozumnego charakteru sumienia).
- subiektywność przekonań sumienia: są

to przekonania pewnego jednostkowego

sumienia.

Te 2 aspekty uruchamiają proces kształtowania

sumienia, weryfikacji jego przekonań w

dyskursie z innymi. Cel tego dyskursu:

wspólnie uznawana etyczna

normatywność

10

2. Społeczeństwo godne człowieka

• Bez pewnego minimum społecznie

akceptowanego etosu żadna
struktura społeczna nie może
wypełniać swego zadania właściwie
(np. rodzina, małżeństwo, szkoła,
szpital itd.).

• Czy to oznacza, że należy wszystko

normować pod względem etycznym?

11

Uzasadnianie norm

12

Uzasadnianie norm

Jego potrzeba pojawia się gdy:
• akceptacja norm staje się przedmiotem

dyskusji (np. przerywanie ciąży, eutanazja;
karanie w szkołach);

• Powstają nowe sfery działalności, które nie

mają jeszcze normatywnych regulacji (np.
najnowsze badania w dziedzinie genetyki)

• Rodzi się pytanie: jak możemy w danej

społecznie dziedzinie dojść do wspólnie
uznawanych norm?

13

Jak możemy w danej społecznie

dziedzinie dojść do wspólnie

uznawanych norm?

• Po pierwsze: opracować formy

argumentacji służące uzasadnianiu norm

(pomoc ze strony filozofii).

• Po drugie: wnosić do dyskursu solidne

argumenty etyczne.

• Znaczy to: wpływać na dyskursy dotyczące

norm w ten sposób, aby dominowało w

nich stanowisko racjonalno-

argumentacyjne a nie emocjonalne (tj.

próby zmiany etycznego stanowiska ludzi

za pomocą oddziaływania irracjonalnego).

14

Dwa typy form argumentacji

służące uzasadnianiu norm

• Argumentacja utylitarystyczna

• Argumentacja na podstawie

klasycznego prawa natury

15

Argumentacja

utylitarystyczna

16

Utylitaryzm – forma etyki

empirystycznej

• Etyka empirystyczna; nie uznaje samoistnego,

niezależnego od motywacji przez przyjemność i

przykrość statusu rozumu praktycznego

(zaprzeczenie istnienia sfery transcendentalnej).

• Rozum wg empirystów jest zawsze rozumem

zinstrumentalizowanym, tj. pozostającym w

służbie motywacji przez przyjemność i

nieprzyjemność (motywacja P-N)

• Stąd: w etyce empirystycznej wszystkie imperatywy

są hipotetyczne, obowiązują tylko ze względu na

motyw przyjemności, jaka ma być osiągnięta lub

nieprzyjemności, jakiej chce się uniknąć

• Stanowisko etyczne oparte wyłącznie na motywacji

P-N zwie się hedonizmem (hedone – przyjemność)

• Etyka empirystyczna jest etyką hedonistyczną

17

Klasyczny okres etyki

empirystycznej

• Empiryzm brytyjski XVII i XVIII w;

Przedstawiciele (T. Hobbes, J. Locke, F.
Hutcheson, D. Hume, A. Smith)

• Przezwyciężenie egoistycznego hedonizmu

przez przyjęcie szczególnego poczucia
moralnego (moral sentiment) ≈ impuls
sympatii, popęd do życzliwości dla innych ludzi.

• Jest to impuls zmysłowo-popędowy, który

mieści się w ramach motywacji przez
przyjemność i nieprzyjemność .

• Powoduje on, że szczęście innych sprawia mi

przyjemność, nieszczęście – przykrość.

18

Utylitaryzm

• Rozwinął się pod koniec XVIII w. i XIX na

gruncie etyki empirystycznej

• Główni przedstawiciele: J. Bentham, J. S.

Mill

• Główna idea utylitaryzmu: połączenie

czterech podstawowych zasad:

1) Zasada konsekwencji
2) Zasada użyteczności
3) Zasada hedonizmu
4) Zasada społeczna

19

Zasada konsekwencji (zasada

teleologii)

• Teleologia = nauka o skutkach działania

(grec. telos – skutek, cel)

• Uczynki należy oceniać wg ich skutków tzn.

uczynki nie są nigdy dobre lub złe same w

sobie, lecz ich moralna jakość wynika z ich

pozytywnych bądź negatywnych skutków.

• Oponent Kant: uczynek może być zły lub

dobry sam w sobie niezależnie od jego

skutków. Np. kłamstwo samo w sobie jest złe,

bo jest świadomie wypowiadanym fałszem.

20

Zasada użyteczności

• Pochodzenie nazwy „utylitaryzm” od

tej zasady: łac. utile = użyteczność

• Miernikiem dla oceny skutków

danego uczynku jest pożytek, jaki z
uczynku wynika.

• Rachunek korzyści i strat jest

podstawą do oceny moralnej danego
uczynku.

21

Zasada hedonizmu

• Użyteczność jest określana wg stopnia

uzyskanej przyjemności.

• Podkreślanie wagi motywacji przez

przyjemność i nieprzyjemność : wg Benthama

ludzie w swoim działaniu motywowani są

jedynie przez pragnienie zdobycia

przyjemności i uniknięcia bólu.

• Użyteczne=to, co służy zaspokajaniu ludzkich

potrzeb i zainteresowań i przez to pomnaża

przyjemność, radość i szczęście (w

empirystycz. rozumieniu).

• Na czym polega przyjemność i nieprzyjemność

zależy indywidualnie od jednostki.

22

Zasada społeczna

• Chodzi nie tylko o moje prywatne

szczęście, ale także o szczęście innych,

których moje działanie dotyczy, a w końcu

o szczęście całej ludzkości.

• Zasada hedonizmu łączy się tu z impulsem

sympatii.

• Zasada społeczna domaga się ilościowej

maksymalizacji szczęścia (tj. przyjemności)

w świecie w sensie „największego możliwie

szczęścia największej liczby ludzi”

(Bentham).

23

Zarzuty wobec utylitaryzmu

• Zasada społeczna nie jest zasadą

sprawiedliwości: rachunek użyteczności

może korzystne skutki czynów czy reguł

postępowania obliczać zawsze tylko ilościowo

w sensie sumy korzyści, czyli korzyści średniej.

• Nie prowadzi on jednak do teorii

sprawiedliwego podziału korzyści.

• Suma korzyści i korzyść średnia może być

rozumiana podobnie jak w ekonomii produkt

społeczny ogółem i produkt społeczny na

głowę. Wtedy aspekt podziału zostaje

pominięty.

• Stąd: możliwe, że wraz z maksymalizacją

sumy korzyści, czyli korzyści średniej, pojawią

się godzące w godność człowieka skutki dla

jednostek czy grup.

24

Krytyka zasady

konsekwencji

• Jeśli utylitarysta ocenia czyny wyłącznie

jako środki do osiągnięcia pewnych

celów, to z tego wynika, że przyjmuje

on, iż cel uświęca środki.

• Czyny, które stoją w rażącej

sprzeczności z godnością osoby ludzkiej,

nie mogą być zaakceptowane jako

środek osiągnięcia nawet najbardziej

chwalebnych celów, tj. osiągnięcia

znacznej korzyści społecznej ©.

25

Argumentacja na

podstawie klasycznego

prawa natury

26

Teoria prawa naturalnego (wg

Tomasza z Akwinu)

• Określenie przez rozum praktyczny znaczenia

dobra i zła wymaga uprzedniego zwrócenia się

ku tym celom i ukierunkowaniom, które

wynikają z istoty człowieka (skłonności

naturalne).

• Człowiek jest nastawiony na te obszary

działania i cele, w których ma realizować swoje

człowieczeństwo.

• Dlatego zjawisko udanego człowieczeństwa

jest związane z niezależnymi od woli człowieka

okolicznościami, będącymi warunkiem

człowieczeństwa godnego człowieka.

27

Teoria prawa naturalnego

• Stąd: normatywne określenie dobra zakłada

odwołanie się do antropologii (nauki o człowieku) –

do wskazania na naturalne skłonności, tj. na to, co

niezależnie od woli człowieka jest zgodne z jego

naturą.

• Kiedy więc rozum ma normować dobro pod kątem

obszarów praktyki i sytuacji, w których człowiek

działa, to odnosi się on zawsze do przestrzeni

naturalnych atrybutów człowieczeństwa, które

można wskazać antropologicznie i które z tego

powodu mogą być przedmiotem racjonalno-

argumentacyjnego dyskursu.

• Odwołanie się do antropologii („prawa natury”)

wprowadza do dyskursu wymiar oceny opcji co

do wartości i sensu, które można jako naturalne

atrybuty wydedukować z pojęcia człowieka (chodzi

np. takie obszary działania, jak seksualność,

małżeństwo, rodzina i wychowanie).

28

Dialektyczny aspekt istoty

człowieka

• 1) Istota człowieka jest niejako dana z góry pod

pewnym względem w sposób nierozporządzalny i

niezmienny.

• 2) pytanie o istotę człowieka pozostaje otwarte. Chodzi

w nim bowiem nie tylko o wskazanie tego, co z góry

dane, ale zawsze również o to jak człowiek sam siebie

w kontekście społeczności i dziejów pojmuje,

interpretuje i projektuje.

• Stąd: omawiana argumentacja nie zmierza ku

określeniu jakiejś absolutnej „natury człowieka”, lecz

stara się w możliwy dzisiaj dla nas sposób stawiać

pytanie o to, co w człowieczeństwie naturalne i nie

dowolne oraz wprowadzać to pytanie w obszar

dyskursu etycznego.

• Następnie pokazać, za pomocą dostępnej wiedzy o

człowieku, że problemy oceny ludzkich opcji co do

wartości i sensu mogą być przedmiotem dyskursu, a

także rozwijać je drogą racjonalnej argumentacji.

29