Odpowiedzialność cywilna

Romuald Krajewski

Etyka

2

Podstawowe pojęcia

Etyka

3

Odpowiedzialność
prawna

• Polega na obowiązku

ponoszenia przewidzianych
przez normę prawną
negatywnych skutków
zachowań sprzecznych z
normą prawną albo skutków
pewnych zdarzeń, jeżeli skutki
takie przewiduje norma
prawna.

Etyka

4

• Odpowiadamy prawnie za

własne zachowania, ale w
prawie cywilnym także cudze
zachowania, zachowania
zwierząt oraz za zdarzenia, na
które nie mamy wpływu,
wywołane przez siły przyrody
(np. zawalenie się budynku).

Etyka

5

• Odpowiadamy za zachowania

zawinione oraz – tylko w
prawie cywilnym – także za
zachowania niezawinione.

Etyka

6

Rodzaje odpowiedzialności
prawnej

Etyka

7

• Odpowiedzialność karna – za

popełnienie przestępstwa

• Odpowiedzialność cywilna –

przede wszystkim
odszkodowawcza – czyli za
wyrządzenie szkody

Etyka

8

• Odpowiedzialność służbowa –

ponoszona przez pracowników
wobec pracodawcy w związku
z naruszeniem obowiązków
związanych z wykonywanymi
czynnościami służbowymi

Etyka

9

• Odpowiedzialność polityczna /

parlamentarna – ponoszona
przez rząd lub poszczególnych
jego członków przed Sejmem
z powodu niezgodności
działania władzy wykonawczej
z wolą parlamentu (sankcja –
wotum nieufności dla rządu /
ministra)

Etyka

10

• Odpowiedzialność

konstytucyjna – ponoszą ją
najwyżsi funkcjonariusze
państwa za czyny zawinione
naruszające konstytucję lub
ustawy (tzw. delikt
konstytucyjny); orzeka o niej
Trybunał Stanu

Etyka

11

• Możliwe jest łączenie różnych

rodzajów odpowiedzialności
za ten sam czyn (np. karnej z
cywilną, konstytucyjnej i
karnej itd.). Odpowiedzialność
karna i cywilna zostały
wyodrębnione w prawie
rzymskim, wcześniej ich nie
rozróżniano.

Etyka

12

Odpowiedzialność
cywilna

• Wiąże się z istnieniem między

osobą ją ponoszącą a osobą,
wobec której jest ona
ponoszona, stosunku
obligacyjnego. Osoba
ponosząca odpowiedzialność
jest w takim stosunku
dłużnikiem, osoba, wobec
której jest ona ponoszona –
wierzycielem.

Etyka

13

Stosunek obligacyjny /
zobowiązaniowy

• Rodzaj stosunku cywilnoprawnego o

charakterze względnym, a więc łączącym

jedynie indywidualnie oznaczone podmioty,

które ten stosunek zawarły; jego podmioty

to wierzyciel i dłużnik, przedmiotem

stosunku obligacyjnego jest świadczenie

(określone zachowanie się dłużnika –

wydanie rzeczy, wykonanie dzieła,

wypłacenie odszkodowania itd.), a treścią

prawa i obowiązki stron, czyli – odpowiednio

– wierzytelność (prawo jednej ze stron do

żądania określonego zachowania się drugiej

strony) i dług (obowiązek jednej ze stron

określonego zachowania się wobec drugiej

strony stosunku prawnego).

Etyka

14

• Odpowiedzialność cywilną

ponosi osoba fizyczna, osoba
prawna lub ułomna osoba
prawna z powodu wyrządzenia
innej osobie szkody.

• Szkoda – wszelki uszczerbek w

dobrach lub interesach
prawnie chronionych, których
poszkodowany doznał wbrew
swojej woli.

Etyka

15

Szkoda może mieć
charakter:

• Majątkowy – kiedy polega na

zmniejszeniu majątku
poszkodowanego (strata) lub
kiedy majątek poszkodowanego
nie wzrósł tak, jakby to się
stało, gdyby nie nastąpiło
zdarzenie, z którym wiązana
jest czyjaś odpowiedzialność
(utracone korzyści); przysługuje
za nią odszkodowanie

Etyka

16

• Niemajątkowy – krzywda (np.

cierpienie fizyczne czy
psychiczne); za krzywdę
przysługuje zadośćuczynienie

Etyka

17

• Zasadami odpowiedzialności

cywilnej z tytułu wyrządzenia
szkody mogą być:

• zasada winy
• zasada ryzyka
• zasada słuszności

Etyka

18

• Wina – można ją przypisać

sprawcy, gdy:

• w momencie popełniania czynu

był poczytalny (był w stanie

zrozumieć znaczenie swojego

postępowania)

• działał umyślnie – z zamiarem

popełnienia czynu (wina umyślna)

• lub nieumyślnie – a czyn wynikał z

lekkomyślności lub niedbalstwa

(wina nieumyślna)

Etyka

19

• Inaczej niż w prawie karnym, w prawie

cywilnym ponosić można – poza
odpowiedzialnością za własny czyn –
również odpowiedzialność za czyn
osoby, nad którą pełniliśmy nadzór
(wina w nadzorze – np. za szkodę
wyrządzoną przez dziecko) lub której
zleciliśmy wykonanie jakiejś czynności
(wina w wyborze – odpowiedzialność
za szkodę wyrządzoną np. przez
naszego pracownika lub
podwykonawcę zleconej nam usługi).

Etyka

20

Ryzyko

• Odpowiedzialność na tej zasadzie

ponosimy, gdy szkoda została

wyrządzona w sposób

niezawiniony, ale przepis prawny

przypisuje nam odpowiedzialność

za określone zdarzenie, które

spowodowało szkodę (np.

urwanie się balkonu –

odpowiadać za wyrządzoną przez

to zdarzenie szkodę będzie osoba

zajmująca pomieszczenie z

balkonem, itp.)

Etyka

21

Słuszność

• Podobnie jak w przypadku zasady

ryzyka, polega ona na odejściu od

zasady winy i przypisaniu

odpowiedzialności

odszkodowawczej podmiotowi ze

względu na szczególnie ważne

motywy etyczne; przypisując komuś

odpowiedzialność na zasadzie

słuszności, odwołujemy się do tzw.

zasad współżycia społecznego –

zasad o charakterze etycznym,

moralnym (pozaprawnym).

Etyka

22

Restytucja naturalna i
pieniężna

• Podstawową funkcją odpowiedzialności

cywilnej jest kompensacja wyrządzonej
szkody; po pierwsze, należy starać się
przywrócić stan sprzed wyrządzenia
szkody (to jest restytucja naturalna);
jeżeli jest to niemożliwe, szkodę należy
wyrównać przez zapłatę odpowiedniej
sumy pieniężnej (restytucja pieniężna –
odszkodowanie pieniężne); suma ta ma
być adekwatna do wyrządzonej szkody.

Etyka

23

Roszczenie regresowe
(regres)

• Jeżeli odpowiedzialność

odszkodowawczą za czyjś czyn ponosi
inna osoba (np. pracodawca za
wyrządzenie szkody przez pracownika),
osobie, która zapłaciła odszkodowanie,
przysługuje w niektórych sytuacjach
prawo do żądania zwrotu określonej
sumy pieniężnej (czasem całości
zapłaconego odszkodowania, czasem
sumy ograniczonej do jakiejś wysokości)
od sprawcy szkody; to prawo określa się
mianem roszczenia regresowego.

Etyka

24

• Funkcje odpowiedzialności

cywilnej

Etyka

25

• 1. Funkcja kompensacyjna – wyrównanie

wyrządzonej szkody, doprowadzenie do takiej

sytuacji, jakby zdarzenie wywołujące szkodę nie

nastąpiło.

• 2. Funkcja penalna – ukaranie za nierzetelne

wykonanie lub niewykonanie zobowiązania, albo

za wyrządzenie szkody w inny sposób;

odszkodowanie ma być dolegliwością dla

sprawcy szkody.

• 3. Funkcja wychowawczo-prewencyjna –

odpowiedzialność cywilna jako „dodatkowa

motywacja” do właściwego wypełniania

zobowiązań i powstrzymywania się od

wyrządzania szkody w inny sposób (czynami

niedozwolonymi); kształtowanie postaw i

motywacji ludzi tak, by nie wyrządzali oni szkód

innym.

Etyka

26

Charakter
odpowiedzialności
cywilnej

• Odpowiedzialność cywilna jest

odpowiedzialnością majątkową dłużnika –

odpowiada on wobec wierzyciela

(poszkodowanego) całym swoim

majątkiem, teraźniejszym i przyszłym.

Egzekucja („realizacja odpowiedzialności”)

polega w tym przypadku przede wszystkim

na przymusowym odebraniu pieniędzy lub

innych określonych przedmiotów od

dłużnika albo na ich sprzedaży w celu w

celu uzyskania potrzebnych na

zaspokojenie roszczenia wierzyciela

środków, a także na przejęciu innych praw

majątkowych (niż prawo własności)

przysługujących dłużnikowi.

Etyka

27

• Rodzaje odpowiedzialności

cywilnej

Etyka

28

1. Odpowiedzialność
kontraktowa

• Ponosi ją strona stosunku obligacyjnego

powstałego na podstawie czynności prawnej

(z reguły będzie to umowa) – za

niewykonanie lub nienależyte wykonanie

zobowiązania (czyli jeżeli nie zrobi tego, do

czego zobowiązała się w umowie albo jeżeli

zrobi to nie tak, jak zostało określone w

umowie); naraża to drugą stronę stosunku

zobowiązaniowego (wierzyciela) na szkodę

(charakter majątkowy – nie uzyskała jakiegoś

przysporzenia albo innej korzyści, mimo że

miała ją uzyskać); szkoda zostaje

wyrządzona w ramach już istniejącego

stosunku obligacyjnego, inaczej niż ma to

miejsce w przypadku odpowiedzialności

deliktowej.

Etyka

29

2. Odpowiedzialność
deliktowa

• Wynikająca z faktu, że wyrządziło się

komuś szkodę czynem
niedozwolonym (a nie przez fakt, że
się nie wykonało albo nienależycie
wykonało zobowiązanie);
wyrządzenie komuś szkody deliktem
powoduje powstanie między sprawcą
deliktu a poszkodowanym stosunku
obligacyjnego, w którym sprawca –
jako dłużnik – jest zobowiązany do
naprawienia szkody, a poszkodowany
jest wierzycielem.

Etyka

30

Delikt

• Postępowanie przeważnie

sprzeczne z prawem, z
zasadami etyki
(pielęgniarskiej, lekarskiej)
lub zasadami współżycia
społecznego, którym
wyrządzona zostaje komuś
(np. pacjentowi) szkoda
(majątkowa lub niemajątkowa
– czyli krzywda)

Etyka

31

Przesłanki
odpowiedzialności
cywilnej

Etyka

32

•

Zdarzenie, z którym system prawny łączy

czyjś obowiązek naprawienia szkody;

•

Powstanie szkody;

•

Związek przyczynowy między tym

zdarzeniem a wystąpieniem szkody. Związek

przyczynowy trzeba udowodnić, by

przypisać komuś odpowiedzialność za

szkodę; zgodnie z ogólną regułą prawa

cywilnego, wyrażoną w art. 6 kc, ciężar

udowodnienia określonego faktu (w tym

przypadku – związku przyczynowego)

spoczywa na osobie, która z tego faktu

wywodzi skutki prawne; co do zasady więc,

ciężar wykazania, że dana osoba ponosi

odpowiedzialność za wyrządzenie szkody,

będzie spoczywał na poszkodowanym.

Etyka

33

• Odpowiedzialność cywilna

pielęgniarki

Etyka

34

Podstawy
odpowiedzialności

• W zależności od sytuacji,

będzie to odpowiedzialność
deliktowa, kontraktowa lub
pracownicza.

Etyka

35

• Zatrudnionej w zakładzie opieki zdrowotnej

publicznym lub prywatnym, na podstawie

umowy o pracę – w razie wyrządzenia przez

pielęgniarkę szkody, odpowiedzialność z

tego tytułu ponosi pracodawca, któremu

przysługiwać będzie roszczenie regresowe

wobec pielęgniarki; pielęgniarka ponosi

więc odpowiedzialność pracowniczą,

ograniczoną (zgodnie z przepisami kodeksu

pracy) do wysokości 3-miesięcznego

wynagrodzenia za pracę, chyba że

wyrządziła szkodę umyślnie – wtedy

pracodawcy przysługuje wobec niej

roszczenie regresowe o zwrot pełnej sumy

wypłaconego przez niego pacjentowi

odszkodowania.

Etyka

36

• Zatrudnionej na podstawie umowy

cywilnoprawnej w zakładzie
leczniczym (pielęgniarka
„kontraktowa”) – jako przyjmująca
zamówienie odpowiada za
wyrządzoną szkodę solidarnie z
udzielającym zamówienie
(podmiotem, z którym zawarła
umowę cywilnoprawną);
pielęgniarka ma w takim przypadku
obowiązek zawarcia umowy
ubezpieczenia OC.

Etyka

37

• Wykonującej prywatną praktykę –

zawiera ona w tym przypadku
umowę z pacjentem o świadczenie
określonych usług, za wyrządzone
szkody ponosi więc
odpowiedzialność kontraktową –
chyba że dokonuje świadczeń na
podstawie umowy z NFZ lub innym
podmiotem (np. zakładem pracy nie
będącym zakładem opieki
zdrowotnej) – wówczas ponosi
odpowiedzialność deliktową.

Etyka

38

• Działającej jako wspólnik w

spółce cywilnej – za
wyrządzone pacjentom szkody
odpowiadają solidarnie
wszyscy wspólnicy spółki.

Etyka

39

• Działającej jako partner w spółce

partnerskiej – pielęgniarka
odpowiada za własne
zobowiązania wobec pacjenta;
inaczej niż w spółce cywilnej, nie
ponosi odpowiedzialności za
zobowiązania spółki powstałe w
związku z wykonywaniem przez
pozostałych partnerów wolnego
zawodu w spółce.

Etyka

40

• Zasada odpowiedzialności

zakładu leczniczego za
pielęgniarkę została
potwierdzona na gruncie
orzecznictwa Sądu
Najwyższego, czego
przykładem mogą być
następujące, do dziś
zachowujące aktualność
orzeczenia:

Etyka

41

• Orzeczenie SN z 8.04.1959 –

ustalające odpowiedzialność
zakładu leczniczego za
pielęgniarkę, która zamieniła
butelkę z krwią innej grupy,
co spowodowało u chorego
wstrząs poprzetoczeniowy i w
efekcie śmierć.

Etyka

42

• Orzeczenie SN z 18.02.1975 –

ustalające odpowiedzialność
zakładu leczniczego za
niedostatecznie przeszkoloną
pielęgniarkę, która dokonała
wadliwie zastrzyku butapirazolu,
co spowodowało u powoda
uszkodzenie nerwu promieniowego
lewego na poziomie ramienia, a w
konsekwencji niedowład ręki w
granicach 15-20%.

Etyka

43

• Odpowiedzialność cywilna

a odpowiedzialność karna -
porównanie

Etyka

44

Charakter
odpowiedzialności

• Odszkodowawcza (naprawienie

szkody, majątkowy charakter
odpowiedzialności)

• Karna (funkcje kary – obok funkcji

odszkodowawczej / restytucyjnej
jeszcze inne – represyjna,
wychowawcza, prewencyjna

• Główną funkcją odpowiedzialności

karnej jest represja, cywilnej –
kompensacja)

Etyka

45

Źródła odpowiedzialności

• Zobowiązanie lub czyn niedozwolony,

którym komuś wyrządzono szkodę (nie ma

szkody – nie ma odpowiedzialności) a

przestępstwo (nie zawsze musi być skutek,

penalizowane niekiedy samo działanie,

skutek przy tym niekoniecznie musi być

szkodą i mieć wymiar majątkowy – dlatego

w prawie cywilnym mówi się o

„poszkodowanym”, a w prawie karnym o

„pokrzywdzonym”; krzywda ma charakter

niemajątkowy – choć dodatkowo element

szkody majątkowej w sprawach karnych też

się może pojawić i wtedy możliwe jest tzw.

postępowanie adhezyjne – czyli

rozstrzyganie o kwestiach cywilnoprawnych

przez sąd karny).

Etyka

46

Odpowiedzialność za
własne czyny

• Jedna z podst. zasad w prawie

karnym, w prawie cyw.
niekoniecznie (wina w nadzorze –
np. szkody wyrządzone przez
dzieci pod opieką, wina w
wyborze – za czyny osoby, której
dłużnik zlecił wykonanie tego, do
czego się zobowiązał, np. uszycie
ubrania lub usługę remontową;
odpowiedzialność na zasadzie
ryzyka)

Etyka

47

Odpowiedzialność za
zdarzenia zawinione

• Żelazna zasada prawa

karnego: odpowiada się tylko
za własne i zawinione czyny,
w prawie cyw. – niekoniecznie
musi być wina
(odpowiedzialność na zasadzie
ryzyka).