Filozofia 

średniowieczna – 

okres trwania 529ne. – 

XVI wiek

Filozofia potwierdza teologię 

(naukę o Bogu)

Źródła filozofii średniowiecznej

• Biblia (Stary i Nowy Testament)
• Tradycja Kościoła (doktrynalne wypowiedzi Kościoła 

na temat: Trójcy Świętej, wcielenia i 
zmartwychwstania Chrystusa, Ducha Świętego, Matki 
Bożej 

• Filozofia grecka (do XI wieku przede wszystkim 

Platon i neoplatonicy, od XII w. Arystoteles). Filozofia 
grecka dostarczyła chrześcijaństwu pojęć do opisu 
świata i człowieka (np. substancja, osoba, cnota, 
natura). Niektóre jednak kwestie były oryginalnym 
wkładem myśli chrześcijańskiej (np. łaska, pokora, 
stworzenie świata)

• Filozofia arabska (komentatorzy pism Arystotelesa – 

Awicenna i Awerroez)

• Filozofia żydowska (Mojżesz Majmonodes

)

Główni przedstawiciele filozofii 

średniowiecza

• Św. Augustyn (354 – 430r); kluczowe kwestie, 

które analizował: wolna wola, łaska, 
iluminacja, egzemplaryzm

• Anzelm z Cantembery; dowód na istnienie 

Boga

• Św. Bonawentura
• Św. Tomasz z Akwinu (1223 – 1274); kluczowe 

kwestie, analizował, to chrystianizacja 
Arystotelesa, argumenty za istnieniem Boga, 
etyka ogólna i szczegółowa)

• Jan Duns Szkot
• Wilhelm Ockham
• Jan Burydan

Augustyn: hierarchia dóbr

• Świat został stworzony przez Boga w sposób 

hierarchiczny: dobra stojące niżej zawierają w 
sobie cząstkę dobra najwyższego 
(egzemplaryzm) 

• Dobro Najwyższe (Bóg)
• Dobra wyższe (miara, postać, porządek, cnoty 

ewangeliczne i cnoty etyczne)

• Dobra średnie (ludzki rozum i wola)
• Dobra niższe (materia i ciało)
• Człowiek jest połączeniem dóbr średnich i 

niższych, ale posiada zdolność poznania dóbr 
wyższych i dobra najwyższego (iluminacjonizm) 

Augustyn: wolna wola

• Człowiek ma wolną wolę (liberum arbitrium) 

i dlatego może wybierać w sposób wolny 
(libertas) między dobrem i złem 

• Wola wybierając dobra wyższe, jednocześnie 

poznaje właściwą miarę postępowania i dzięki 
temu człowiek wie jak dobrze postępować

• Wola odwracając się od dóbr wyższych traci 

zdolność do poznania właściwej miary 
postępowania i w konsekwencji wybiera źle

• Utrata właściwej miary wiąże się z 

pożądliwością (niewłaściwe skłonności ciała) 
i pychą (niewłaściwe skłonności woli)  

Augustyn: Stworzenie świata

• Creatio ex nihilo: świat został stworzony przez 

Boga z niczego (Bóg niczego nie potrzebował, aby 
go stworzyć)

• Między Bogiem i światem istnieje różnica, od 

samego początku

• Różnica ta pogłębiła po grzechu pierwszych 

rodziców („wygnanie z raju”) 

• Bóg jednak kocha ludzi i obdarza ich łaską 

(miłość człowieka do Boga i innych ludzi stanowi 
odpowiedź na miłość Boga do ludzi)

• Bóg obdarza ludzi łaską (nie wszystkich w takim 

samym stopniu, stąd predestynacja, czyli 
podział przeznaczonych do zbawienia i potępienia

Anzelm: Ontologiczny dowód na 

istnienie Boga

• Anzelm z Cantembury stworzył ontologiczny 

dowód na istnienie Boga

• Wśród wielu pojęć w naszym umyśle (krzesło, 

dom, drzewo) jest także pojęcie Bóg. Bóg jest 
synonimem tego, co najdoskonalsze, tzn., że nic 
doskonalszego niż on nie można pomyśleć

• Byt doskonały, to taki byt, któremu niczego nie 

brakuje, zatem nie brakuje mu także istnienia

• Konkluzja: skoro Bóg jest bytem 

najdoskonalszym i niczego mu nie brakuje, 
tzn., że istnieje

• (krytycy tego dowodu wskazywali, że Anzelem 

pomylił porządek myślenia z porządkiem istnienia)

 

Tomasz: argumenty za 

istnieniem Boga

• Argumenty za istnieniem Boga Tomasza z Akwinu, to 

argumenty wynikające z doświadczenia, opierają się na 
metodzie analogii – obserwujemy istnienie w świecie 
pewnych zależności i wnioskujemy, że dotyczą one także 
sfery ponadzmysłowej 

• z ruchu - istnieje Nieruchomy Poruszyciel, który 

porusza inne byty

• z przyczyny – istnieje Pierwsza Przyczyna związków 

przyczynowych

• z przygodności istnienia świata i konieczności 

istnienia Boga – człowiek jest bytem skończonym, a 
Bóg bytem koniecznym

• ze stopni doskonałości - Bóg jest bytem 

najdoskonalszym, spośród wielu innych bytów

• z celowości przyrody - Bóg wpisał w świat naturalny cel 

i wszystkie stworzenia go realizują

Tomasz: hierarchia bytów

• Wszystkie byty w świecie ułożone są w porządku 

hierarchicznym

• Bóg - samo istnienie
• Aniołowie - istnienie, istota (dusza), bez ciała
• Człowiek - istnienie, istota (dusza rozumna), ciało
• Zwierze - istnienie, istota (dusza zmysłowa), ciało
• Roślina – istnienie, istota (dusza roślinna), materia
• Przyroda nieożywiona: rzeczy, kamienie, itp. - 

istnienie, istota bez duszy, materia 

• Bóg jest dawcą istnienia dla wszystkich istot żywych 

i wszystkich rzeczy. Bóg jest tym, który stworzył 
świat i podtrzymuje go w istnieniu  

Etyka Tomasza z Akwinu

• Etyka ogólna - to rozważania o działaniach ludzkich, 

wolnej woli, sprawnościach, cnotach i prawie, analiza 
czynu ludzkiego

• Etyka szczegółowa – to refleksja nad miłością, 

innymi uczuciami, życiem osobistym, zbiorowym i 
religijnym człowieka

• Wszystkie istoty dążą do właściwego dla siebie celu, 

tym celem jest życie szczęśliwe. Człowiek tym się 
różni od innych istot, że jest istotą wolną, dlatego 
indywidualnie dobiera środki, które go do tego celu 
prowadzą

• Ludzka wola i intelekt określają cel i sposoby jego 

realizacji. Wola z konieczności chce dobra, chociaż 
niekiedy myli jej się dobro jednostkowe z dobrem 
ogólnym. Moralne zło wynika z błędnej wiedzy 
(intelektualizm etyczny)

Etyka ogólna Tomasza z 

Akwinu c.d. 

• Etapy działania ludzkiej woli:
• Intencja - skierowanie woli ku jakiemuś celowi 

(np. student chce zdać egzamin)

• Rozwaga - określenie środków, które do tego 

celu prowadzą

• Sąd rozumu praktycznego – na które środki 

możemy się zgodzić, a na które nie

• Wybór – wybieramy jedną z możliwości. Wybór 

jest aktem mieszanym działania  rozumu i woli

• Tym co usprawnia człowieka do dokonywania 

odpowiednich czynów, to wrodzone dyspozycje 
i nabyte sprawności. Sprawności dobre to są 
cnoty, a sprawności złe to wady moralne

Cnoty według Tomasza

• Cnoty intelektualne: mądrość (obejmuje wolę 

i intelekt), zrozumienie, wiedza praktyczna, 
roztropność (jej zadanie polega na dobieraniu 
właściwych środków do realizacji zamierzonego 
celu)

• Cnoty etyczne: roztropność (powtórzenie 

sugeruje powiązanie działania woli i intelektu), 
męstwo, umiarkowanie, sprawiedliwość. 
Pochodną sprawiedliwości jest wdzięczność 
wobec ludzi od których otrzymało się dobro, 
pobożność i religijność w relacjach z Bogiem.

• Cnoty określają podmiotowe reguły działania 

człowieka, a prawo przedmiotowe reguły 
działania

Tomasz: koncepcja prawa 

natury 

• Prawo jest orzeczeniem rozumu praktycznego 

wydanym przez władcę, który rządzi wspólnotą. 
Zbiorowością największą jest wszechświat kierowany 
przez Boga, on nadaje światu prawo. To prawo jest 
zchierarchizowane:

• Prawo wieczne – dotyczy całego kosmosu
• Prawo natury – dotyczy wszystkich istot żywych 

(odniesione do człowieka określane jest jako prawo 
naturalne). W człowieku prawo to „odzywa się” w 
synderezie i sumieniu: czyń dobrze, unikaj zła

• Prawa szczegółowe, wynikające z natury: zachowuj 

swoje życie i zdrowie, rozmnażaj się i wychowuj dzieci, 
szukaj prawdy i prowadź życie zbiorowe według zasad 
etycznych

• Prawo ludzkie, które dzieli się na prawo narodów i 

prawo poszczególnych państw

Sumienie według Tomasza

• Dzięki rozumowi poznajemy zasady, a dzięki 

synderezie i sumieniu wiemy jak dobrze 
postępować (współcześnie łączy się obie 
zdolności)

• Syndereza – to sprawność intelektu zawierająca 

przepisy prawa naturalnego, dzięki której wiemy 
co należy czynić i czego unikać

• Sumienie – pozwala na to, aby ogóle zasady 

prawa naturalnego, które mamy w synderezie 
odnieść do poszczególnych przypadków

• Nakaz sumienia jest dla nas zobowiązujący 

(należy słuchać głosu własnego sumienia). Kiedy 
Bóg osądzi nasze postępowanie, to weźmie pod 
uwagę osądy naszego sumienia 

Prawo państwowe według 

Tomasza 

• Prawa w państwie muszą być zgodne z prawem 

natury. Władca, Tomasz szczególnie wyróżniał 
monarchię, powinien działać na rzecz dobra 
wspólnego. Dobro wspólne to zbiór tego 
rodzaju dóbr, które służą całej społeczności

• W momencie, gdy władca nie dba o dobro 

wspólne, ale o swoje własne, wówczas poddani 
mogą odmówić wypełniania jego nakazów 
(nieposłuszeństwo obywatelskie)

• Ważną funkcją prawa jest sankcja (kara, bądź 

nagroda). Sankcja dokumentuje moralność, 
wzmacnia przekonanie o powszechnym 
obowiązywaniu prawa