Anatomiczne
podstawy fizjoterapii.
Ruchowa funkcja
szkieletu.

Anatomiczne podstawy fizjoterapii



Wśród struktur anatomicznych człowieka, z punktu widzenia
fizjoterapii, najistotniejsze znaczenie mają: skóra, cały układ
ruchu oraz układ oddychania i krążenia. Pierwsza z nich spełnia
tu jak gdyby poczwórną rolę. Stanowi ona nie tylko ochronę
przed szkodliwym działaniem czynników środowiska
zewnętrznego, ale jest również pośrednikiem w przekazywaniu
informacji (bodźców) płynących z tego środowiska. Równie
ważna rola przypada skórze w niektórych mechanizmach
regulacji szeregu ważnych procesów fizjologicznych. Czwarta
wreszcie jej funkcja wiąże się ściśle z fizjoterapią, ponieważ
skóra stanowi w tym przypadku rodzaj odbiorcy i pośrednika dla
większości aplikowanych tu czynników fizykalnych,
wywierających określony wpływ na ustrój.

W praktyce fizjoterapeutycznej układ ruchu może być na odmianę

rozpatrywany trójaspektowo. Działanie w tym względzie jest
bowiem albo ukierunkowane na ten układ, albo też poprzez niego
wpływa na inne układy. Nie można tez pominąć normalnej roli
omawianego układu. Układ ruchu zabezpiecza bowiem
podstawowe potrzeby życiowe człowieka, takie jak: zdobywanie i
przyjmowanie pożywienia i oddychanie, przyjmowanie i
utrzymanie różnych pozycji, poruszanie i przemieszczanie się,
wykonywanie pracy, porozumiewanie się, udział w życiu
kulturalnym itp. Wobec tak złożonych zadań dbałości o sprawne
funkcjonowanie całego układu ruchu jest niezwykle ważna.
Funkcjonowanie omawianego układu odbywa się na drodze
ciągłego dostosowania się do warunków środowiska
zewnętrznego. Układ ruchu tworzy bowiem szereg struktur
anatomicznych, które przy udziale fizjologicznych mechanizmów
pobudzania i sterowania umożliwiają wykonywanie rozmaitych,
często bardzo skomplikowanych, czynności ruchowych.

Na całość zjawisk dotyczących aparatu ruchu składa się:

podporowa i ruchowa funkcja szkieletu, czynności mięśni oraz
nerwowe mechanizmy czynności ruchowych, które w
kinezjologii opisywane bywają odpowiednio jako system
podporowy, ruchowy i zarządzający. Dodatkowo wyróżnia się
tam jeszcze czwarty system-zaopatrujący. Wszystko to decyduje
o sprawności ruchowej człowieka. Dodatkowym, ale równie
ważnym czynnikiem jest ogólna zdolność ustroju do
podejmowania wysiłków fizycznych i szybkiej likwidacji ich
skutków (wydolność fizyczna). Dlatego też, poza znajomością
budowy i funkcji układu ruchu, w fizjoterapii- z uwagi na
wieloukładowe podłoże wydolności fizycznej i możliwości
oddziaływania ruchem czy innymi czynnikami fizycznymi na
różne, inne niż narząd ruchu układy-ważna jest znajomość całej
anatomii i fizjologii.

Rola układu oddychania i krążenia polega jednak nie tylko na

zaopatrywaniu tkanek w tlen i usuwaniu z nich produktów
przemiany materii. Wśród pozostałych zadań godnych
wyeksponowania jest ich udział w gospodarce wodno-
elektrolitowej. Szczególna rola przypada też krążeniu
obwodowemu, a zwłaszcza skórnemu. Z tym ostatnim
bowiem wiąże się szereg zjawisk dotyczących odczynów
powstających w wyniku zadziałania rozmaitych czynników
fizykalnych. Całość omawianych zagadnień trzeba koniecznie
postrzegać też w ujęciu rozwojowym- i to zarówno pod
względem morfologicznym, jak i funkcjonalnym.

Ruchowa funkcja szkieletu

Zasadniczym czynnikiem decydującym o ruchowej funkcji

szkieletu są połączenia kości. Połączenia te dzielimy na
ścisłe- utworzone przez więzozrosty, chrzęstozrosty oraz
kościozrosty i połączenia ruchome, zawierające jamę
maziową. Te ostatnie dzielimy z kolei na stawy rzeczywiste
(z dwoma powierzchniami stawowymi i szparą stawową) oraz
półstawy (nie zawierające kompletnej szpary stawowej).
Wśród stawów rzeczywistych wyróżniamy połączenia o
ruchomości mniejszej niż 10 stopni i stawy. Stawy natomiast
dzielą się na stawy proste mechanicznie (jednoosiowe -
np. stawy zawiasowe i bloczkowe, dwuosiowe – np.
elipsoidalne i siodełkowe oraz trzyosiowe – np. stawy kuliste)
oraz anatomiczne (zawierające jedną jamę stawową) i
złożone – również mechanicznie oraz anatomicznie.

Stawy złożone mechanicznie zawierają więcej niż 3 osie obrotu

lub ich osie obrotu nie są w stosunku do siebie prostopadłe,
względnie też brak jest zwykłych osi obrotu, jak ma to miejsce
w stawach płaskich. W stawach złożonych anatomicznie mamy
do czynienia z więcej niż jedną jamą stawową lub z jej
przedzieleniem takimi elementami dodatkowymi, jak łąkotki
czy krążki międzystawowe.

Ruchowa funkcja szkieletu wiąże się przede wszystkim z

działaniem kości jako dźwigni oraz z zagadnieniem
ruchomości stawów, zaś mięśnie stanowią źródło siły dla
wszelkich czynności ruchowych, aczkolwiek ich ruch może być
równie dobrze spowodowany przyłożeniem siły zewnętrznej, z
czym w fizjoterapii mamy często do czynienia.

Rozróżnia się dźwignie dwu- i jednostronne, a różnią się one

miejscem przyłożenia siły względem punktu podparcia (osi
obrotu) oraz kierunkiem działania różnych sił na dźwignię ( np.
siły ciążenia i przeciwstawiającej się jej siły mięśniowej).

Pierwsze z nich (dwustronne) odgrywają ważna rolę w statyce

ciała, a charakteryzuje je jednokierunkowe działanie obu sił
(zewnętrznej i przeciwdziałającej), zlokalizowanych jednak
po obu stronach osi obrotu. W drugim natomiast przypadku
siły te działają w kierunkach przeciwnych, lecz są z kolei
przyłożone po tej samej stronie w stosunku do osi obrotu.
Ruchomość stawów ma swoje uwarunkowania w ich
budowie. Budowa (kształt) samych powierzchni stawowych
(stawy bloczkowe, cylindryczne, eliptyczne, siodełkowate,
kuliste) i ilość tzw. więzów decydują o liczbie osi obrotu
(stawy jedno-,dwu- i trójosiowe), a tym samym i o liczbie
stopni swobody, czyli o ilości możliwych ruchów (jeden
stopień swobody oznacza możliwość wykonania ruchu w
jednej tylko płaszczyźnie).

Rozpatrując szczegółowiej ruchy ciała ludzkiego, możemy wyróżnić

tzw. osteokinematykę, obejmującą ruchy elementów kostnych
(dźwigni) w przestrzeni, mających sensie mechanicznym zawsze
charakter ruchów obrotowych (rotacyjnych) oraz tzw.
artrokinematykę – opisująca stosunki zachodzące pomiędzy
powierzchniami stawowymi podczas ruchu. Jak już powiedziano,
ruchomość stawów ma swoje uwarunkowania w ich budowie.
Żadna z powierzchni stawowych nie jest jednak w pełni płaska,
ani też nie jest w istocie częścią cylindra, kuli lub stożka. W
rzeczywistości wszystkie powierzchnie stawowe są wycinkiem
krzywej, która nie jest stała, lecz z punktu na punkt zmienia się.
W związku z tym, Mc Conaill klasyfikuje powierzchnie stawowe
jako „ovoidalne” (o kształcie jajowatym) albo siodełkowate.

Mc Conaill wyróżnia 4 strukturalne typy stawów, które

warunkują sposoby wykonywania ruchu oraz stopnie
swobody ruchu. Są to stawy:

*tzw. niezmieniony ovoidalny- stawy kuliste, trzyosiowe ( np.

staw biodrowy czy ramienny)

*tzw. zmieniony ovoidalny- stawy elipsoidalne, dwuosiowe

(np. stawy śródręczno-paliczkowe II-V)

*tzw. niezmieniony siodełkowaty- stawy siodełkowate,

dwuosiowe (np. staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka)

*tzw. zmieniony siodełkowaty- stawy zawiasowe,

jednoosiowe (np. stawy międzypaliczkowe).

Niezależnie od budowy stawu, drugim czynnikiem decydującym

o ruchomości stawowej są „ograniczniki” ruchu, stawiające
specyficzny opór pod koniec zakresu danego ruchu.

W zależności od budowy stawu oraz struktur go otaczających

wyróżnia się trzy jakościowo różne, fizjologiczne rodzaje oporu
końcowego, często zwanego też końcowym czuciem ruchu:

*miękko-elastyczny opór, kiedy to dalszy ruch ogranicza

bezpośredni kontakt tkanek miękkich dwóch sąsiednich członów
łańcucha biokinematycznego (np. przy zginaniu stawu
kolanowego czy łokciowego), lub ograniczają go rozciągnięte
mięśnie i ich ścięgna (np. wyprost w stawie skokowym czy
ramiennym);

*twardo-elastyczny opór, występujący wówczas gdy dalszy ruch

hamowany jest przez rozciągniętą torebkę stawową i/lub
więzadła (np. rotacja zewnętrzna i wewnętrzna stawu
biodrowego albo ramiennego, czy też wyprostu w stawie
kolanowym);

*twarde zakończenie ruchu, typowe dla stawów, w których

dalszy ruch jest blokowany przez elementy chrzęstno-kostne (np.
w stawie łokciowym).

Poza ta klasyfikacją, funkcjonuje tez klasyfikacja końcowego

odczuwania ruchu przez badającego, podana przez Cyriaxa.
Rozróżnia się tutaj następujące typy czucia końcowego:

*kość do kości, czyli sytuację w której na końcu ruchu

spotykają się dwie twarde powierzchnie;

*typ torebkowy, dający bezpośrednie zatrzymanie ruchu;
*bez wyraźnej przyczyny, gdzie badany skarży się na ból, a

badający nie wyczuwa ograniczenia ruchomości;

*typ spazmatyczny, związany raczej z obrona mięśniową,

wskazujący na ogół na ostry lub podostry stan zapalny
stawu;

*typ sprężynującego zablokowania, kiedy to wyczuwa się w

pewnym momencie „odbicie”, zwykle wskutek
przemieszczeń struktur wewnątrzstawowych;

*typ zbliżenia tkanek, kiedy to na przykład masy mięśniowe

nie pozwalają na dalsze zginanie kolana czy łokcia.

Miernikiem ruchomości stawowej są zakresy ruchu w

poszczególnych stawach, które dla potrzeb fizjoterapii
określane są (mierzone) z uwzględnieniem płaszczyzn
ruchu. Trzeba jednak pamiętać, że sprawa jest bardziej
złożona i wymaga niejednokrotnie bardziej wnikliwego
podejścia. Wynika to m.in. z faktu, że ruchy człowieka
wykonywane w życiu codziennym są złożone i mają miejsce
w ramach tzw. systemów lub łańcuchów kinematycznych
oraz przebiegają na ogół „międzypłaszczyznowo”.

O globalnych możliwościach ruchowych człowieka decyduje

zatem łączna ruchomość wielu stawów tworzących
powyższe łańcuchy, dysponujące na ogół – co istotne –
znaczną liczbą stopni swobody. Warto przy tym nadmienić,
że łączna liczba stopni swobody w stawach człowieka
wynosi ok. 250. Nie bez znaczenia jest również fakt, że
podczas izolowanego ruchu w jakimś stawie sąsiednie
odcinki ciała przemieszczają się względem siebie kątowo,
natomiast w codziennych ruchach człowieka niektóre
odcinki łańcuchów kinematycznych przemieszczają się w
przestrzeni „prostoliniowo”, stanowiąc w tym względzie
wypadkową ruchów zachodzących w paru stawach.