Profilaktyka chorób układu

krążenia

Elżbieta Poniewierka

Profilaktyka chorób układu

krążenia

• ChSN są najczęstszą przyczyną zgonów,

inwalidztwa i rosnących kosztów ochrony

zdrowia w Polsce i na Świecie

• Podstawowym czynnikiem

etiopatogenetycznym tych chorób jest

miażdżyca

• Choroby te często kończą się nagłym zgonem
• Szereg czynników wpływających na ChSN

ulega modyfikacji

• Zwalczanie czynników ryzyka zmniejsza

umieralność i chorobowość związaną z ChSN

Czynniki ryzyka

Możliwe do modyfikacji

• Nieprawidłowe żywienie

• Palenie papierosów

• Mała aktywność fizyczna

• Podwyższone ciśnienie krwi

• Zaburzona gospodarka tłuszczowa
↑cholesterolu LDL, TG, ↓HDL

• Zaburzona gospodarka węglowodanowa,

cukrzyca

• Nadwaga i otyłość

Czynniki ryzyka

Nie poddające się modyfikacji
• Wiek - powyżej 45 lat mężczyźni, powyżej 55

lat kobiety

• Wczesne występowanie choroby

niedokrwiennej w rodzinie i innych chorób
tętnic na podłożu miażdżycy

• Już rozwinięta ChSN na podłożu miażdżycy
• Zwiększone CRP, homocysteiny, lipoproteiny,

fibrynogeniu – nowe czynniki ryzyka

Profilaktyka

• Strategia populacyjna – oddziaływanie na

świadomość społeczną, tworzenie warunków

sprzyjających aktywnemu trybowi życia,

niepaleniu tytoniu, zdrowemu odżywianiu się

• W latach 1989-2004 spadek spożycia masła w

Polsce, spadek spożycia tłuszczów

zwierzęcych o połowę, wzrost roślinnych 2x,

wzrost spożycia olei o dużej zawartości

wielonienasyconych kwasów tłuszczowych

(PUFA) i jednonienasyconych (MUFA), spadek

spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych

(SFA)

Profilaktyka

• Strategia dużego ryzyka dotyczy osób ze

zwiększonym ryzykiem chorób sercowo

naczyniowych

• Karty ryzyka SCORE, pozwalają oszacować

10 letnie ryzyko incydentów sercowo

naczyniowych zakończonych zgonem w

zależności od płci, wieku, RR skurczowego,

stężenia cholesterolu i palenia tytoniu

• Dążenie do obniżenia poziomu TG i LDL,

obniżenie RR, zmniejszenie masy ciała

• Profilaktyka wtórna

Profilaktyka

Podstawowe zalecenia żywieniowe wydane przez Instytut

Żywności

i Żywienia

1.

Głównym źródłem kalorii winny być produkty zbożowe, >5 porcji dziennie

( 1 porcja 50 g pieczywa, 30 g suchego
produktu)
2.

2 szklanki chudego mleka, jogurtu lub kefiru, ser biały

3.

Umiarkowane ilości mięsa chudego, drobiu, ryb, nasion strączkowych, 1

porcja dziennie

( 100-150g mięsa, 40-60g nasion strączkowych), tłuste ryby 2-3 razy w

tygodniu

4.

400 g owoców i warzyw na dobę

5.

Ograniczenie spożycia tłuszczów zwierzęcych , szczególnie z wysoką

zawartością cholesterolu ( jaja, podroby)

6.

Ograniczanie spożycia cukru i słodyczy

7.

Ograniczenie spożycia soli

8.

Unikanie spożywania alkoholu

Gospodarka lipidowa

Rola tłuszczów w ustroju
1. Transport TG z jelit i wątroby do

komórek tłuszczowych , gdzie są

magazynowane i do mięśni, gdzie

stanowią źródło energii

2. Transport cholesterolu do tkanek, gdzie

jest wykorzystywany do budowy błon,

syntezy hormonów i kwasów żółciowych

3. Chylomikrony, HDL, LDL, IDL, VLDL, TG,

cholesterol

Dyslipidemie

• Hypercholesterolemia, zwiększone stężenia

cholesterolu LDL-C, >3,0 mmol/l (150

mg/dl). Nieprawidłowe wartości dotyczą ok.

60% dorosłych Polaków. Cholesterol

całkowity >5,0mmol/l ( 190 mg/dl).

• Postać pierwotna i wtórna.
• Ograniczenie spożycia nasyconych kwasów

tłuszczowych poniżej 7% zapotrzebowania

energetycznego, należy je zastąpić

jednonienasyconymi kwasami lub

węglowodanami złożonymi

Dyslipidemie

• Dyslipidemia aterogenna
wysokie stężenia TG, małe stężenie HDL-C,

nieprawidłowe cząsteczki LDL

stężenie TG powyżej 1,7 mmol/l ( 150mg/dl) HDL-

C poniżej 1,0 mmo/l (40mg/dl) u mężczyzn,

poniżej 1,2 mmol/l (46mg/dl) u kobiet

• Wysokie stężenie TG 30% dorosłych, małe

stężenie HDL-C 16,5%

• Wysokie stężenie LDL-C, hiperlipidemia mieszana
• Postępowanie niefarmakologiczne: redukcja masy

ciała, ograniczenie spożycia alkoholu,

zmniejszenie spożycia kwasów

cd

Postępowanie niefarmakologiczne:
1. redukcja masy ciała,
2. ograniczenie spożycia alkoholu,
3. zmniejszenie spożycia kwasów tłuszczowych

nasyconych poniżej 7-10% zapotrzebowania

kalorycznego (LDL), cholesterolu poniżej 200-

300mg/dobę, węglowodanów (substrat do syntezy

TG)

4. Spożycie tłuszczów 35% zapotrzebowania

kalorycznego, kwasy tłuszczowe

jednonienasycone, oleje rybie, 3g/dobę-1g

długołańcuchowych kwasów tłuszczowych ( kwasy

Omega3)

Miażdżyca

• Jest to przewlekły proces zapalny, zajmujący ogniskowo tętnice

średniego i dużego kalibru.

• Czynniki: genetyczne, środowiskowe

• Przebieg indywidualny

• Przebieg zmian

- Uszkodzenie śródbłonka naczyń (np. dym tytoniowy, nadciśnienie, stres

oksydacyjny, LDL, przeciwciała, zakażenia, produkty glikacji w cukrzycy)

- Przyleganie monocytów, limfocytów, płytek krwi do miejsc

uszkodzonych

- Przechodzenie tych komórek pod śródbłonek

- Powstawania komórek piankowych

- Rozrost komórek mięśni gładkich

- Zwiększona produkcja kolagenu

- Obumieranie komórek, tworzenie nowych, kruchych naczyń, zwapnienia

Ogniskowe zgrubienia błony wewnętrznej ściany tętnicy, pasmo

tłuszczowe, faza odwracalna, blaszka miażdżycowa, faza nieodwracalna,

zmiany o różnym zaawansowaniu

Tłuszcze

Lipidy

• Materiał energetyczny, rozpuszczalnik dla niektórych witamin

• Węgiel, wodór i tlen, fosfor, azot, siarkę

• Tłuszcze właściwe: mono-,dwu- i triglicerydy

• Fosfolipidy, glikolipidy, cholesterol

• Kwasy tłuszczowe, organiczne: krótko- SCFA,średnio- MCT i

długołańcuchowe LCT

• Kwasy tłuszczowe nasycone, brak podwójnych wiązań między

węglami

• Kwasy tłuszczowe nienasycone, liczba podwójnych wiązań od 1-6,

jedno podwójne wiązanie: kwasy jednonienasycone, powyżej

dwóch wielonienasycone

• Długołańcuchowe wielonienasycone kwasy tłuszczone, PUFA,

wśród nich niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, NNKT, np.

omega 6, omega 3.

• Kwasy tłuszczowe występują w formie zestryfikowanej, wolne w

surowicy(200g/dobę)

Rola kwasów tłuszczowych

• Nasycone kwasy tłuszczowe, źródło pustych kalorii, występują

w tłuszczu mlecznym, powodują wzrost cholesterolu LDL,

działanie prozakrzepowe, aterogenne, przyspieszenie rozwoju

miażdżycy i nowotworów jelita grubego, gruczołu sutkowego i

prostaty

• Jednonienasycone kwasy tłuszczowe, w oliwa z oliwek, olej

rzepakowy, korzystna rola w profilaktyce miażdżycy, spadek

stężenia cholesterolu całkowitego i LDL, wzrost stężenia HDL,

redukcja glukozy w surowicy

• NNKT, olej słonecznikowy, sojowy, kukurydziany, z pestek

winogron, z zarodków pszenicy, zmniejszają stężenie

cholesterolu całkowitego i frakcję LDL, w małych ilościach.

Konieczne do prawidłowego wzrostu organizmu, składnik błon

biologicznych( w tkance nerwowej, siatkówce oka)

• N-3, zmniejszają stężenie TG, hamują powstawanie zakrzepów

w naczyniach wieńcowych i mózgowych, obniżają RR,

zapobiegają zaburzeniom rytmu serca. Tłuszcze ryb i ssaków

morskich

Rola kwasów tłuszczowych

• Z C20 wielonienasyconych kwasów

tłuszczowych powstają eikozanoidy:

prostaglandyny, prostacykliny, tromboksany,

leukotrieny, lipoksyny- hormony o różnorodnym

działaniu ( regulacja czynności układu sercowo-

naczyniowego, regulacja krzepnięcia krwi,

ciśnienia tętniczego, funkcji ośrodkowego

i obwodowego układu nerwowego, przewodu

pokarmowego, układu oddechowego, nerek

i narządów rozrodczych

Działanie przeciwzapalne i

przeciwnowotworowe

Rola kwasów tłuszczowych

Niedobór NNKT:
1.

Zahamowanie wzrostu

2.

Zmiany skórne

3.

Zmniejszone wydzielanie gruczołów łojowych

4.

Zwiększenie spożycia wody

5.

Trombocytopenia

6.

Zaburzenia czynności nerek, wątroby, serca i innych narządów

7.

Nadciśnienie

8.

Niepłodność

9.

Zmniejszenie syntezy eikozanoidów

10.

Zmniejszona odporność

Nadmiar NNKT
1.

Powstawanie nowotworów ( wstępne doniesienia, wpływ na mutacje n3,

hamowanie n6

2.

Skaza krwotoczna, nadmiar n3

3.

Blokowanie odpowiedzi immunologicznej

4.

Zmniejszenie odporności

5.

Opóźnienie gojenia ran

Tłuszcze trans

• Izomeracja podczas procesów technologicznych

• Margaryny, tłuszcze piekarskie i kuchenne,

masło mleko, sery, wołowina, baranina

• Zalicza się je do tej samej grupy co kwasy

nasycone. Są jedynie źródłem energii, powodują

wzrost stężenia cholesterolu LDL a spadek HDL,

zwiększają ryzyko choroby wieńcowej

• Niekorzystne działanie powyżej 6%, w

przeciętnej diecie jest ich ok. 2%

• Nowe technologie produkcji margaryn,

polegające na estryfikacji tłuszczów

Wolne rodniki tlenowe

• Nienasycone kwasy tłuszczowe, łącząc się z tlenem

tworzą nadtlenki. Podczas tego procesu wytwarzają

się wolne rodniki tlenowe, szkodliwe dla organizmu

• Tworzą się one pod wpływem czynników

zewnętrznych( zanieczyszczenia środowiska,

nikotyna, alkohol, leki, promieniowania, stres),

wewnętrznych ( reakcje enzymatyczne, stany

zapalne)

• Uszkodzenie błony komórkowej, choroby

degeneracyjne, stany zapalne, nowotwory,

miażdżyca, starzenie się organizmu

• Przeciw utleniacze: witaminy A, C, E, βkaroten,

flawonoidy

Tłuszcze złożone

• Fosfolipidy np. lecytyna
Element strukturalny błon komórkowych i struktur wewnątrzkomórkowych,

szczególnie w tkance nerwowej (30% suchej masy), w wątrobie, trzustce,

sercu, surfaktancie pęcherzyków płucnych

Wpływ na rozwój miażdżycy, rola w procesie krzepnięcia krwi

• Glikolipidy np. cerebrozydy, gangliozydy
Składnik tkanki nerwowej i błon komórkowych, rola w procesach

immunologicznych,

• Lipoproteiny- triglicerydy, fosfolipidy, cholesterol, białka
Chylomikrony, VLDL, IDL, LDL, HDL

• Sterole, cholesterol, 2/3 jest wytwarzane w wątrobie, w mózgu,

nadnerczach, nerwach, skórze, krwi, żółci

W licznych pokarmach pochodzenia zwierzęcego.
Substrat do produkcji wielu hormonów: kory nadnerczy, płciowych, składnik

kwasów żółciowych

Pożądany poziom poniżej 5,2 mmol/l tj 200 mg/dl
Synteza 1-5g/dobę, podaż 0,3-0,6 g,. wydalanie z żółcią 1,3 g
Miażdżyca i kamica żółciowa

Rola w organizmie

• Źródło energii, tłuszcz zapasowy
• Dostarczają NNKT, których organizm nie może

wyprodukować

• Źródło witamin ADEK
• Materiał budulcowy
• Właściwości błony komórkowej
• Skład płynów ustrojowych
• Synteza hormonów tkankowych np. prostagladyn
• Synteza hormonów steroidowych
• Walory smakowe, uczucie sytości, wzrost wartości

energetycznej pokarmu, wykorzystanie prowitaminy

A

Rola w organizmie

• Zależność między ilością i rodzajem

spożywanego tłuszczu a stanem zdrowia

• Otyłość, choroby układu krążenia,

cukrzyca typu 2, nowotwory

tłuszczozależne: rak jelita grubego,

trzustki, piersi, jajnika, gruczołu

krokowego, miażdżyca naczyń tętniczych

• Dzienna zawartość cholesterolu w

pożywieniu poniżej 300 mg

Tłuszcze pożywienia

• Tłuszcz produktów spozywczych takich jak słonina, smalec,

margaryna to tzw tłuszcz widoczny

• Tłuszcz niewidoczny znajduje się w mleku, jajach, mięsie

• W dziennej racji pokarmowej jest ponad 50% tłuszczu

niewidocznego, triglicerydy

• Tłuszcze zwierzęce głównie nasycone, tłuszcze roślinne głównie

nienasycone

• Zapotrzebowanie na tłuszcz zalezy od wieku, płci, aktywności

fizycznej, stanu fizjologicznego

• Tłuszcz może być też produkowany z węglowodanów

• 25-30% energii całkowitego pożywienia,

• Kwasy tłuszczowe nasycone poniżej 7% energii,

• Wielonienasycone kwasy tłuszczowe 6-10%, w tym n6 5-8%, n31-2%

• Jednonienasycone kwasy tłuszczowe 10-15% nawet do 20%

• Kwasy tłuszczowe trans – poniżej 1%

• NNKT (1-3%) - wzrost zapotrzebowania u kobiet w ciąży i w czasie

laktacji oraz u osób z podwyższonym poziomem cholesterolu

Dieta o kontrolowanej

zawartości kwasów

tłuszczowych

•

W hiperlipidemii

•

W miażdżycy

•

W profilaktyce choroby niedokrwiennej serca

Zasady:
1.

Ograniczenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych i

zastąpienie ich wielo i jednonienasyconymi

2.

Tłuszcze dostarczają 25-30% energii

3.

Właściwy dobór i proporcje kwasów tłuszczowych NKT 0,7, WNKT

0,8 , JNKT 1,5

4.

Oleje najzdrowsze tłuszcze: rzepakowy, oliwa z oliwek,

słonecznikowy, sojowy, kukurydziany

5.

Margaryny miękkie

6.

Tłuszcze ryb i ssaków morskich

7.

N6:N3, 5:1-10:1

8.

Eliminacja tłuszczów zwierzęcych

9.

Ograniczenie pokarmów bogatocholesterolowych ( żółtka,

podroby, śmietana, masło)

Dieta o kontrolowanej

zawartości kwasów

tłuszczowych

• Białko 1g/kg masy ciała 15% zapotrzebowania

energetycznego, z chudych produktów zwierzęcych,

ograniczenie czerwonego mięsa

• Węglowodany z produktów zbożowych, ziemniaków i nasion

strączkowych, 55-60% zapotrzebowania energetycznego,

ograniczenie sacharozy i fruktozy, wzrost VLDL

• Błonnik pokarmowy, rozpuszczalny w wodzie , spadek

cholesterolu, ilośc błonnika 30-40g

• Warzywa bogate w karotenoidy

• 700g owoców i warzyw, antyoksydanty,

• Flawonoidy działanie p/miażdżycowe i antyagregacyjne

• Wit B6, B12,kwas foliowy, spadek poziomu homocysteiny,

czynnik rozwoju miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca

• Składniki mineralne, ograniczenie soli

Dieta o kontrolowanej

zawartości kwasów

tłuszczowych

• Czarne jagody i czarne porzeczki: flawonoidy,

antyoksydanty, antycyjanozydy uszczelniające naczynia

• Grejfrut: obniża stężenie cholesterolu, kwas galakturonowy,

składnik pektyn, rozpuszcza złogi w tętnicach

• Cebula, czosnek, działanie przeciwkrzepliwe, obniżające RR,

cholesterol

• Buraki, wpływ na krążenie

• Selery spadek RR

• Jabłka, pektyny, zmniejszają podatność LDL na oksydację

( jagody, morele, pigwy)

• Karczochy

• Czerwone winogrona, zapobieganie zlepianiu płytek

• Czarna i zielona herbata

• Brukselka, brokuły, kalafior, źródło glutationu spadek

wolnych rodników tlenowych

Dieta o kontrolowanej

zawartości kwasów

tłuszczowych

• Kukurydza, orzechy włoskie, migdały, ziarna

słonecznika: źródło kwasów tłuszczowych
nienasyconych i antyutleniaczy

• Płatki owsiane, spadek stężenia cholesterolu
• Kiełki pszenicy, owsa, soi: witaminy C,E,

kwasy omega3

• Koenzym Q10:makrele, sardynki, orzechy

sezam, mięso

• Jogurty

Dieta o kontrolowanej

zawartości kwasów

tłuszczowych

Technologia produktów:
1. Gotowanie w wodzie, na parze,

podciśnieniem

2. Duszenie na patelniach

teflonowych, bez tłuszczu

3. Pieczenie w folii, pergaminie, na

ruszcie i rożnie

4. Kuchenki mikrofalowe