Funkcjonalny opis języka

Wykład 3:

Nie głoskami różnicuje się

znaczenia - wstęp do fonologii

Zagadnienia



Fonem a głoska – przypomnienie.



Warianty fonemu.



Typy dystrybucji.



Fonem jako zbiór głosek.



Cechy dystynktywne.



Fonem jako zbiór cech dystynktywnych.



Fonem a głoska – uzupełnienie.



Podstawowe zasady fonologii.

Fonem a głoska – przypomnienie

fonem

głoska

jednostka systemu
językowego

jednostka wydzielana w
potoku mowy

do jego wyodrębnienia i
analizy konieczny znak
językowy

możliwa do analizy w izolacji

Allofony czyli warianty fonemów



Allofonia to realizacja fonemów w różnych
kontekstach przez głoski.

Typy:



wariant

podstawowy

(główny);



wariant

pozycyjny

(kombinatoryczny);



wariant

fakultatywny

;



wariant

pozycyjno-fakultatywny

Głoska – postać fonemu

H

2

O

lód

ciecz

para

Dystrybucja

Dystrybucja

– zbiór kontekstów, w których element

językowy może wystąpić.

Podstawowe rodzaje dystrybucji:



identyczna

(np. [m] i [n])



komplementarna

(np. [t] i [t’] – warianty

pozycyjne fonemu)



krzyżująca się

(np. [ń] i [i])



inkluzywna

(np. [d] i [t])



kontrastywna

Kryterium dystrybucji decyduje o przynależności do

jednego fonemu. Warianty, które pozostają w

dystrybucji uzupełniającej

są wariantami fonemu.

Warianty pozostające w

dystrybucji kontrastywnej

są realizacjami odrębnych fonemów.

Fonem a głoska - uzupełnienie

fonem

głoska

jednostka systemu językowego

jednostka wydzielana w potoku
mowy

do jego wyodrębnienia i analizy
konieczny znak językowy

możliwa do analizy w izolacji

klasa głosek o tym samym
zespole cech dystynktywnych
(wyrazoróżnicujących)
zbiór cech dystynktywnych

najmniejszy element dający się
wydzielić w potoku mowy

tworzone przez cechy istotne z
komunikacyjnego punktu widzenia

składają się na nią wszystkie cechy
artykulacyjne i akustyczne
postrzegane zmysłowo w czasie
mówienia

Podstawowe prawa fonologiczne:



prawo wygłosu absolutnego;



prawo jednorodności grupy pod względem
dźwięczności;



prawo palatalizacji (woda – wodzie);



prawo asymilacji palatalnej (blizn - bliźnie);



prawa fonotaktyki

Słuch fonemowy (fonematyczny)



Słuch fonemowy jest to specyficzna ludzka
zdolność do słuchowego odbioru, różnicowania i
identyfikowania w danym języku cech
wyrazoróżnicujących bodźca akustycznego.



Irena Styczek: słuch fonematyczny to
umiejętność rozróżniania najmniejszych
elementów wchodzących w skład słowa.



Deficyty w zakresie słuchu fonemowego bywają
przyczyną zaburzeń mowy. Zaburzeniom słuchu
fonemowego nie towarzyszą zaburzenia słuchu
fizjologicznego.

Krtań człowieka a) z przodu, b) od tyłu

(Dukiewicz 1995:19)

Aparat artykulacyjny

Składa się z trzech jam:



jama gardłowa



jama ustna



jama nosowa

Jama ustna

W obrębie jamy ustnej są narządy
ruchome:



wargi



język



podniebienie miękkie z języczkiem



dolna szczęka

i nieruchome:



zęby



dziąsła



podniebienie twarde

Podział języka

Wiązadła głosowe

a – spokojne oddychanie
b – głęboki wdech
c – szept
d – chuchanie
e – artykułowanie dźwięcznych elementów

(

Dukiewicz 1995:20)

Położenie ustno-nosowe



Położenie nosowe

Położenie ustne

Spółgłoski właściwe

Głoska spalatalizowana [p’]

Głoska palatalna [ń]