Opracowali:

Kędra Katarzyna
Powęzka Marta
Wrześniewska Małgorzata

 

 

„Funkcjonowanie 

psychiczne człowieka 

według modelu 

psychodynamicznego”

 

 

KONCEPCJA 

PSYCHODYNAMICZNA

 

Koncepcja ta narodziła się w klinikach 

psychiatrycznych i gabinetach 

psychoterapeutycznych, nie w 

laboratoriach jak behawioryzm. 

Główne źródłem zdobywania wiedzy o 

tej koncepcji stała się obserwacja 

pacjentów. Ich interpretacja jest 

bardziej swobodna. Sama koncepcja 

jest bardzo zróżnicowana. Głowni 

twórcy to Erich Fromm i Rollo May. 

 

 

- Ludzkie działanie warunkują wewnętrzne siły 

motywacyjne, często kolidujące ze sobą, 

nieświadome. Człowiek to istota niedoskonała 

„mierny aktor, który nie zna przyczyn swego 

dramatu. Te potężne siły mogą wymykać się spod 

kontroli wywołując działania dewiacyjne.

- Główne cele tej psychologii to poznanie 

motywacji ludzi, struktury ich charakteru, która 

pozwala przwidzieć niespodziewane zmiany w 

myśleniu i działaniu.

- Osobowość to system sił dynamicznych 

zwanych popędami lub potrzebami, zewnętrzne 

reakcje człowieka to symptom wewnętrznej 

dynamiki.

- Behawioryści mieli inżynierie zachowania, tutaj 

jest psychoterapia – metoda kliniczna, która ma 

pomagać człowiekowi w rozwiązaniu 

nieświadomych konfliktów, przystosowaniu do 

świata.

 

 

Model psychodynamiczny:

 

zwolennicy tego modelu są przekonani, że 

zachowanie jednostki zarówno normalne, jak i 

zaburzone w dużym stopniu zostaje wyznaczone 

przez leżące u ich podstaw siły psychicznej, 

których osoba nie jest świadoma. Psychoanaliza 

kładzie nacisk na znaczenie konfliktów        i 

doświadczeń nabywanych w toku wczesnego 

dzieciństwa. Zaburzenia występujące u ludzi 

dorosłych traktowane są jako wynik doświadczeń z 

odległej przeszłości i z pierwszych lat życia. Tamte 

związki rodziców i dzieci oraz nieświadome, 

traumatyczne doświadczenia z pierwszych lat są 

całkowicie odpowiedzialne za wszystkie formy 

zachowań i przeżyć. Zatem jedynie znajomość 

przeszłości dostarcza informacji niezbędnych dla 

zrozumienia trudności i zaburzeń człowieka 

dorosłego. Lęki i wytworzone do obrony przed 

nimi organizmy są nieświadome.

 

 

PSYCHOANALIZA 

Jest to jedna z bardziej znanych wersji portretu 

psychodynamicznego. Stworzona przez Freuda 

na początku XXw. Od tamtej pory bardzo 

zmodyfikowana (jego następcy jak Horney, 

Sullivan czy Fromm sformowali zasady 

psychoanalizy społecznej lub kulturowej, zwanej 

tez neopsychoanalizą).                     Z 

ortodoksyjnej psychoanalizy Freuda zostało tylko 

odkrycie nieświadomej motywacja, idea 

mechanizmów obronnych, udowodnienie ze 

pierwsze lata życia maja decydujący wpływ na 

kształtowanie się osobowości.

 

 

E. Erikson wyróżnił 8 faz 

rozwoju jednostki (fazy 

psychospołeczne). Ich 

przebieg zależy od 

warunków życia, w każdej z 

nich rodzi się konflikt np. w 

fazie dojrzewania konflikt 

miedzy dążeniem do 

ukształtowania tożsamości 

jednostki, a rolami jakie musi 

ona pełnić.

 

 

Psychodynamiczne koncepcje 

zachowania

 – 

próba scalenia behawioryzmu i 

psychodynamiki. Dollard i Miller opisali 

mechanizm ludzkich działań za pomocą 4 

terminów:

1. Popędy – pobudki zewn. lub wewn. (głód, ból, 

seks) które nas motywują.

2. Wskazówki – sygnały, bodźce i informacje 

umożliwiające orientacje w otoczeniu.

3. Reakcje – (na określone wskazówki).
4. Wzmocnienia – zdarzenia takie jak pokarm, 

bezpieczeństwo, miłość, które redukują popędy.

Chociaż ta koncepcja wniosła do psychologii mniej niż 
behawioryzm jest ona popularniejsza, bo stara się 
odpowiedzieć na ważne pytania takie jak: jaka jest rola 
świadomości i nieświadomości, co wywołuje lek i 
wewnętrzne konflikty. 

 

 

POPĘDY:

rodzaje potrzeb, dzielą się na popędy 

pierwotne (pokarm, popęd seksualny, 

unikanie bólu, potrzeba kontaktu ze 

światem) i popędy wtórne powstałe w 

wyniku socjalizacji, takie jak:

* potrzeba bezpieczeństwa – unikanie 

zagrożeń, szukanie oparcia w drugiej osobie,

* potrzeby społeczne – poszukiwanie 

kontaktów z innymi ludźmi, miłości,

* potrzeby osobiste – zaspakajanie potrzeb 

prestiżu i uznania. 

 

 

Dzieciństwo odgrywa największą role w 

procesie socjalizacji, na życie człowieka mogą mieć 
wpływ drobiazgi jak:

 • to czy był karmiony piersią (karmienie piersią – 
bliskość 
z matka), pożywny stosunek do niej może się 
przenieść na innych ludzi, 
• karmienie z butelki – potrzeba kontaktu z matką i 
lęk przed jej nieobecnością, lub przeciwnie - chęć 
unikania kontaktów interpersonalnych, 
• wyobcowanie gdy matka zmusza się do karmienia 
piersią, ale tego nie lubi, jej napięcie i stres udziela 
się dziecku.

 

 

Alfred Adler odkrył, że ludzie 

posiadają potrzebę mocy – jest to 
dążenie do dominacji, władzy, sławy. 
Jego zdaniem człowiek potrzebuje 
mocy, gdy czuje się słaby
(kompensacja poczucia niższości).

 

 

 

May stwierdził, że wielu ludzi posiada 

„fałszywą świadomość” swoich pragnień. Ludzie 
nie mówią o tym do czego dążą, ale o tym do czego 
powinni dążyć, bo jest to społecznie pożądane. 
Nieświadomość jest funkcją psychiczną (nie 
konkretnym aparatem w mózgu). Przykład 
nieświadomości: student, mimo że był inteligentny, 
nie radził sobie z kolejnymi egzaminami, zapytany 
dlaczego stwierdził, że nauczyciele są złymi 
pedagogami, wyrażał się o nich ze wzrastająca 
agresją. Psycholog wykrył, że kierował nim 
nieświadomy popęd. Chciał zawieść rodziców, bo 
ojciec w dzieciństwie był dla niego bardzo surowy, 
mimo iż sądził, że zależy mu na zdaniu egzaminów. 
Zdaniem autora psychologowie dynamiczni za 
mało wagi przywiązują do motywacji świadomej i 
zajmują się tylko przypadkami klinicznymi 
(ignorują fakt, że są też ludzie zdrowi psychicznie).

 

 

KONFLIKT

 powstaje gdy coś uniemożliwia człowiekowi 

zaspokajanie potrzeb, popędów.

• konflikty wewnętrzne (motywacyjne) – powstają, gdy człowiek dąży
jednocześnie do osiągnięcia dwóch sprzecznych celów (np. chęć zawarcia
małżeństwa przeciwko chęci zachowania wolności osobistej i niezależności).

• konflikty zewnętrzne – sprzeczność miedzy dążeniami jednostki a 

innych ludzi

(np. zamiary dzieci i rodziców).

Rozwiązanie konfliktu prowadzi do satysfakcji, nie rozwiązanie do 

frustracji.

Konflikt jest nieunikniony. Także nieświadomy. Rożne spojrzenia: Freud 

uważał

że to sprzeczność miedzy popędem seksualnym, a społecznym tabu, Karin 

Horney

zwraca uwagę na wrogość miedzy jednostką a grupą. Wielu współczesnych
psychoanalityków jest zaniepokojonych konfliktem miedzy potrzebami 

jednostki,

a zdehumanizowanym światem. Autor podaje przykład z książki Arthura 

Millera

„Śmierć komiwojażera” – bohater Wille Loman przeżywa konflikt miedzy

potrzeba akceptacji przyjaciół, a robieniem kariery (konkurencja rodzi 

wrogów).

 

 

 

W rozwijającym się społeczeństwie epoki 

technotronicznej środki zaczynają dominować 

nad celami, know-how staje się ważniejsze od 
know-what. Humanistyczna zasada tworzenia 

tego, co zaspakaja ludzkie potrzeby jest 

zastępowana zasadą tworzenia tego, co jest 

technicznie wykonalne (budujemy bombę 

atomową bo, umiemy). Dehumanizacja kultury 

rodzi konflikty, udaremnia zaspokojenie 

elementarnych potrzeb takich jak: poczucie 

tożsamości i integracji osobowości 

(„ja” czyli „być”, podczas gdy „ego” to „mieć”).

Teorii konfliktów zarzuca się, że zamiast 

wskazywać drogę rozwiązania konfliktu zbyt 

wiele wagi przywiązuje do samej jego genezy. 

Rozwiązywaniem konfliktów zajmuje się teoria 

gier, która mówi, że każdy konflikt to gra, która 

trzeba

racjonalnie rozegrać, wybierając odpowiednia 

strategię.

 

 

 

SAMOOBRONA: 

mechanizmy obronne służące do radzenia 

sobie   z konfliktami. Obrona także 

odbywa się poza świadomością. Redukują 

poziom lęku, chronią poczucie godności, 

pozwalają utrzymać wysoką samoocenę, 

ułatwiają znalezienie miejsca w świecie. 

NIE rozwiązują konfliktów, jedynie 

łagodzą objawy. Ich działanie jest często 

doraźne, bywają niebezpieczne dla 

człowieka. 

 

 

Rodzaje:

 

Represja (wyparcie)

 – usuwanie ze świadomości myśli 

o konfliktach, przykrych przeżyciach itp. (chęć uniknięcia
lęku który jest wzmocnieniem negatywnym). Dodatkowym czynnikiem,
katalizatorem w reakcji represji może być wykonywanie innej 

czynności

np. hobby, które pozwala zapomnieć. Nie każdy korzysta z reakcji
wypierania. Eksperymenty wykazały, że są represjonisci 
i antyrepresjonisci. Grupie ludzi polecono zapamiętać listę słów. 

Pierwsi

najlepiej zapamiętali te, które nie wiązały się z określoną karą, drudzy
najlepiej zapamiętali te, które kojarzyły się z reakcją lękową. Represja
może zmniejszyć lęk, ale represjonowane myśli będą dalej wpływać na
nasze zachowanie, przejawiać się w snach, przypadkowych 

czynnościach,

wyrazie twarzy itp. 

 

 

Stłumienie

 – świadoma czynność 

polegająca

na panowaniu nad swoimi pragnieniami,
dążeniami i motywami, które nie są
akceptowane społecznie, „trzymanie się na
wodzy”. Np. pracownik nie ujawni swojego
prawdziwego stosunku do autokratycznych
przełożonych.

 

 

Projekcja

 

– nieświadomy mechanizm rzutowania swoich

nieporządnych cech na innych. Wpływa na wzrost samooceny,
 (np. człowiek agresywny uważa, że żyje w brutalnym świecie). 
W eksperymencie poproszono studentów, by ocenili w jakim stopni ich
koledzy posiadają cechy takie jak: skąpstwo, upór, skłonność do
nieporządku, nieśmiałość. Każdy student musiał też sam siebie ocenić.
Okazało się, że studenci nieświadomi posiadania jednej z tych cech 

często

przypisywali ją kolegom. Cechą projekcji jest wybiórczość. Ludzie 

starają

się nie projektować cech na osoby zbyt podobne do nich, ale 

jednocześnie

musza być na tyle podobne, by projekcja była wiarygodna. Np. 

nauczyciel

zamiast przypisywać cechy takie jak agresywność, egoizm czy zawiść
innym nauczycielom z tej samej szkoły przypisze je np. administracji
szkolnej. Projekcja bywa niebezpieczna bo często deformuje 

postrzeganie

innych ludzi. 

 

 

Racjonalizacja

 – polega na nieadekwatnym wyjaśnianiu przyczyn

zachowania, prawdziwe motywy są zastępowane tymi społecznie
akceptowanymi. Np. w przeszłości wielu dyktatorów próbowało
przekonać otoczenie, ze działają dla „dobra ludu”. Najprymitywniejszy
rodzaj racjonalizacji polega na całkowicie błędnym przedstawieniu
swoich motywów. Bardziej subtelne jest mówienie niepełnej prawdy,
wymienianie tylko motywów społecznie pożądanych (młody inżynier
podejmujący się ryzykownego projektu stwierdzi, że robi to, bo lubi
ryzyko, nie powie jednak, że oprócz tego dąży do wybicia się, 

osiągnięcia

nagrody pieniężnej). Istnieją interesujące rodzaje racjonalizacji takie 

jak

„kwaśne win grona” (gdy osiągniecie jakiegoś ważnego celu jest
niemożliwe, człowiek uznaje, że tak na prawdę nie jest on ważny) 
i „słodkie cytryny” (człowiek wmawia sobie, ze zdarzenie i sytuacje,
których nie znosi są przyjemne np. pewien dyrektor fabryki, który 

poszedł

do wiezienia za nadużycia finansowe pisał, ze „nie jest tu tak źle,
nareszcie mam czas na odpoczynek”). Inny przykład to eksperyment 
z hipnozą (koleś otwiera okno, gdy widzi chusteczkę wyjmowana 
z kieszeni, szuka wytłumaczenia dlaczego to zrobił). 
Niektórzy uważają, że racjonalizacja to świadome wprowadzanie ludzi 
w błąd.W rzeczywistości jednak jest to reakcja nieświadoma. 

 

 

 

Substytucja

 – zastępowanie nieosiągalnych celów celami 

łatwiejszymi,
zmiana obiektu na który skierowany jest popęd. 
Dwie formy:

 

a) kompensacja – 

skierowanie aktywności na 

cele podobne do tych, 

których nie można osiągnąć 

np. zdaniem Gordona 

taniec może kompensować 

lęk przed kontaktami 

intymnymi Oscar Lange, 

znany ekonomista, 

powiedział, że jeżeli 

cokolwiek osiągnął         w 

nauce, to dlatego że defekt 

fizyczny nie pozwalał mu 

zostać sportowcem czy 

marynarzem.

b) sublimacja – wyrażenie 

swoich nieakceptowanych 

popędów      i dążeń w 

formie akceptowanej 

społecznie. Może to być 

ucieczka w twórcza 

wyobraźnię i świat fantazji. 

Przed laty istniała 

paradoksalna hipoteza, że 

cały dorobek kulturalny jest 

wynikiem sublimacji popędu 

seksualnego. Obecnie 

wiadomo, że niezaspokojone 

popędy to tylko jeden            

    z czynników który może 

stymulować rozwój sztuki.

 

 

ANATOMIA LĘKU:

Już od czasów renesansu strach i lęk były obiektem badań uczonych, filozofów, 

fizjologów, teologów, socjologów i pedagogów. Spinoza nauczał, że strach 
i nadzieje to dwie strony tego samego medalu. Mimo to, ludzie więcej energii
poświecili analizie lęków niż nadziei i oczekiwań. Behawioryści badali zależność
miedzy bodźcami zewnętrznymi, a reakcjami lękowymi, W psychoanalizie ważna
częścią jest teoria lęku. Początkowo Freud i jego uczniowie uznawali lęk za
niegodną uwagi reakcję fizjologiczną. Dopiero w 1926 r Freud opublikował
książkę, w której uznał lęk za ważny sygnał wewnętrznego niebezpieczeństwa 
i objaw zaburzeń neurotycznych. Współcześni psychoanalitycy widzą lęk jako
źródło największych dramatów i nieszczęść człowieka, jak powiedział May „great
white pleague”. Lęku nie należy mylić ze strachem. Strach to nieprzyjemny stan
emocjonalny, który sygnalizuje zewnętrzne niebezpieczeństwo. Jego przyczyny są 

znane.

Lęk sygnalizuje niebezpieczeństwo wewnętrzne, z którego często człowiek nie 

zdaje sobie

sprawy. Teoria lęku, najmłodsze dziecko psychoanalizy jest jej najbardziej 

niejasnym

elementem, wiele jej twierdzeń nie opiera się na danych empirycznych. Lęk jest 

wywołany

przez konflikty sprzecznych popędów, lub permanentną frustracje będąca wynikiem
niezaspokojonych popędów. 

 

 

Są jego 2 rodzaje:

lęk normalny

 – reakcja proporcjonalna do

rzeczywistego zagrożenia, czasem człowiek
uświadamia sobie jego przyczyny, nie
wymaga stosowania mechanizmów obronnych.
Występuje np. u lekkoatletów którzy samotnie
biegną wiele kilometrów, chirurgów czy 

żołnierzy

podejmujących ryzyko. Zbliżony do uczucia 

strachu.

 

 

2. lęk neurotyczny

 – nieproporcjonalny do 

rzeczywistego zagrożenia, wymaga stosowanie 

mechanizmów obronnych     i blokady 

świadomości. Przykład autora: pewien młody 

muzyk umówił się na pierwsze spotkanie z 

dziewczyną. Wbrew jego nadziei spotkanie było 

nieudane, wywoływało lęk i niepokój. Postanowił 

nie zajmować się więcej kobietami i poświęcić 

się muzyce. Po kilku latach stwierdził, że jego 

zachowanie w stosunku do kobiet jest 

nienaturalne, traci pewność siebie, zaczyna być 

sztywny i zahamowany. Zdaniem 

psychoanalityków źłe stosunki z matką 

spowodowały generalizowany lęk wobec kobiet. 

Lęk neurotyczny będący konsekwencją 

nierozwiązanych konfliktów wewnętrznych to 

duży problem dla człowieka. Do walki z lękiem 

neurotycznym człowiek wykorzystuje swój 

system obronny „ja”. Pozwalają one zmienić lęk 

otwarty (ze wszystkimi swoimi fizjologicznymi 

objawami) w lęk latentny, który jednak w 

przypadku niekorzystnej sytuacji może się 

ujawnić z całą swoją siłą (przykład: młody 

naukowiec wyparł ze świadomości fakt, ze kilka 

miesięcy wcześniej wygłosił kompromitujący 

referat, gdy jednak ktoś mu o tym przypomni 

stan lękowy powróci z całą ostrością). 

 

 

cd.

Czasem system obronny może mieć negatywne skutki. Karen Horney
opisała „paradoks obronny” – określony mechanizm obronny np.
racjonalizacja może redukować lęk pierwotny jednocześnie tworząc lęk
wtórny wymagający innych mechanizmów obronnych (przykład: młody
naukowiec nie ma znaczących sukcesów w kraju, opowiada wiec 
o swoich fikcyjnych sukcesach za granica, by uczynić racjonalizację
bardziej wiarygodną naukowiec nawiązuje kontakty zagraniczne, staje się
członkiem towarzystw naukowych itp. Istnieje jednak niebezpieczeństwo,
że np. do kraju przyjadą naukowcy z zagranicy, którzy nie słyszeli o nim,
ukażą się zagraniczne publikacje, gdzie nie cytuje się jego prac.
Naukowiec będzie twierdził, ze Ci uczeni są ignorantami nie czytającymi
Nawet prac swoich kolegów. Spowoduje to powstanie lęku drugiego
stopnia. Ten łańcuch często nie ma końca). Mimo to każda forma obrony
jest lepsza niż bezczynność. Autor zarzuca psychoanalitycznej teorii lęku,
że jest jednostronna, bo nie zajmuje się pozytywnymi aspektami lęku
(może działać motywująco). Ponadto psychoanalitycy zbyt wiele czasu
poświecili by opisać stany lękowe nie wskazując przy tym konkretnego
sposobu zwalczania ich. Zwracają uwagę na niebezpieczeństwa związane
ze stosowaniem mechanizmów obronnych. Tworzą pesymistyczną wizje
zagadnienia. 

 

 

PSYCHOTERAPIA:

 

system celowej modyfikacji i korekcji 

zachowania, oraz leczenia zaburzeń 
emocjonalnych, za pomocą środków 

takich jak swobodny tok słów, dyskurs, 

mimika, więź emocjonalna z pacjentem, 

samo uczenie nowych umiejętności. 

Rozmowa 

z pacjentem i analiza wypowiedzi pozwala 

poznać jego konflikty i frustracje, pomóc 

mu pokonać trudności. 

 

 

Psychoterapia 

(psycho)analityczna:

rodzaj terapii dynamicznej, stworzona 

przez Freuda, od tamtej pory bardzo 

zmodyfikowana. Obecnie jest 

bardziej elastyczna. Jej cele to 

leczenie ludzi oraz humanizacja 

świata poprzez przystosowanie 

rodziny, szkoły i innych instytucji do 

ludzkich potrzeb. 

 

 

Głównym celem psychoterapii

 jest uwolnienie 

człowieka od „tyranii nieświadomości”, pozwala 

człowiekowi lepiej poznać świat i siebie samego. 

Człowiek który zrozumie swoje problemy będzie 

je umiał samodzielnie rozwiązać. 

Samoświadomość dzieli się na samoświadomość 

„ja” (rozumienie swojej wewnętrznej dynamiki, 

umiejętność samodzielnego podejmowania 

odpowiedzialnych decyzji), oraz 

samoświadomość twórcza, trwa krotko i rzadziej 

występuje, typowa dla uczonych, którzy nagle 

odkrywają nowe prawo fizyczne, pisarzy, którzy 

wpadają na pomyśl

genialnej powieści, ludzi zakochanych. Często 

kształtuje

osobowość i ma duży wpływ na całe życie.

 

 

 

Psychoterapia 

nie składa się z dobrze 

uzasadnionych 

i algorytmicznych metod modyfikacji jak 

inżynieria behawiorystyczna, stanowi połączenie 

wiedzy zimnej 

i gorącej, terapeuta często kieruje się 

doświadczeniem zdobytym w rozmowie z 

pacjentem. Rzadko pojawiają się publikacje na 

jej temat. Twierdzenie, że psychoanalitycy chcą 

w ten sposób uchronić tą subtelną metodę przed 

rękami ignorantów może być zwykłym 

mechanizmem obronnym. Możliwe, że obawiają 

się rzeczowej krytyki i obnażenia słabości tej 

metody.

 

 

 

Metody stosowane w 

psychoterapii 

analitycznej:

 

Metoda swobodnych skojarzeń – pacjent leży na słynnej

kozetce, psychoterapeuta siedzi za nim w fotelu. Stwarza to

atmosferę anonimowości i ułatwia rozmowę 

o traumatycznych przeżyciach. Terapeuta prosi pacjenta, by

swobodnie i bez żadnych zahamowań mówił o tym co mu

przyjdzie na myśl. Wypowiedz ma być wyczerpująca, bez

tłumienia emocji. Pacjent często ma opory, nie mówi 

o wszystkim, redaguje swoją wypowiedź. Sposób w jaki to robi 

też ma znaczenie dla terapeuty. Na początku terapeuta jest

bierny, później przyjmuje coraz…

 

 

cd.

bardziej aktywną postawę, poszukuje związków miedzy jego

obecnymi problemami, a przebiegiem socjalizacji 

w dzieciństwie. W końcowych fazach leczenie interpretuje

przedstawione przez pacjenta fakty, uświadamia mu jego

konflikty. Pacjent musi zaakceptować jego interpretacje.

Jeżeli tego nie zrobi terapeuta szuka innych przyczyn. Często

w takich rozmowach dochodzi do zjawiska przeniesienia.

Pacjent swoje emocje przenosi na terapeutę. Może to mieć

charakter pozytywny lub negatywny. Jeżeli np. pewna kobieta

opowiada o swoim ojcu do którego była przywiązana, jej sympatia 

może

przenieść się na terapeutę co ułatwia terapie. Jeżeli mamy do 

czynienia 

z kimś kto był w dzieciństwie surowo karany przez ojca, jego agresja 

i wrogość może przenieść się na terapeutę co utrudnia jego zadanie.

Psychoterapeuta odnosi sukces gdy pacjent zaczyna rozumieć swoje

problemy i stara się je rozwiązać.

 

 

Interpretacja snów – zdaniem psychoterapeutów - sny to potężne 

źródło

informacji o nieświadomych konfliktach i represjonowanych dążeniach.

Interpretacja snów nie jest łatwa. Są one zakodowane 

w dość skomplikowanym języku. (przykład: młody lekarz internista

przyszedł do psychoanalityka, ponieważ miał problemy z karierą

zawodową. Został wybrany na ordynatora. Zamiast zadowolenia, że

wygrał „wybory” do których sam złożył podanie, poczuł on wielki lęk.

Kolejnej nocy miał sen. Śniło mu się, że jedzie rowerem do domu 

z dzieciństwa. Gdy otworzył drzwi domu czuł się wolny i silny. Przeraziło

go to, poczuł się samotny. W pustych pokojach domu widniały napisy

typu „wytrzyj nogi”, „umyj ręce”. Sen ten rzucił światło na jego

nieświadome dążenia. Psychoanalitycy stwierdzili, że zachodzi u niego

konflikt pomiędzy dążeniem do zrobienia kariery, 

a lękiem przed utratą zależności od matki, która była dla niego

autokratyczna. Pogoń za niezależnością odebrała mu poczucie

bezpieczeństwa, bał się nieakceptacji ze strony rodziców. Napisy

wskazywały na to, że jego dom z miejsca pełnego ciepła i miłości zmienił

się w koszary wojskowe, gdzie panuje surowa dyscyplina i oziębłe
stosunki międzyludzkie. Autor zauważa jednak, że nie musi to być 

jedyna

prawidłowa interpretacja. Sny można rozumieć na rożne sposoby. 

 

 

W czasach Freuda psychoterapia 

polegała na:

usunięciu zaburzeń emocjonalnych, była więc metodą 

leczenia i zawężała się do grupy ludzi chorych. 

Współcześnie jest to droga do samoświadomości 

człowieka. Stała się metodą edukacji, wychowania. 

Jest środkiem kształtowania świadomości także 

ludzi normalnych. Jest teraz bardziej uniwersalna. 

Także bardziej aktywna. Bardziej interesują ją 

współczesne przeżycia niż wizje z mitów czy 

fantazji człowieka. Psychoterapeuta także powinien 

być aktywny, umieć stworzyć luźną atmosferę 

przyjacielskiej pogawędki. Taki swobodny dyskurs 

pozwala pacjentowi się otworzyć. Obalono pewne 

dogmaty, takie jak przekonanie, że pacjent 

powinien zawsze leżeć na kozetce. Niektórym to 

nie odpowiada. Sądzą, że terapeuta proszący ich by 

się położyli przyjmuje postawę autokratyczną. 

 

 

Psychoterapia

 jest ciągle metoda 

o niepotwierdzonej skuteczności, mimo 

prób zracjonalizowania jej. Jedną z nich 

jest np. teoria decyzji zastosowana przez 

Bellmana i Smitha. Rozpatrują oni 

psychoterapię jako sekwencję decyzji 

terapeuty. Musi on stwierdzić czy warto 

podjąć leczenie, jeśli tak to jakie 

procedury są najbardziej skuteczne, jak 

zakończyć terapie itp. Pozwala to 

rozpatrywać psychoterapie w kategoriach 

użyteczności, prawdopodobieństwa 

sukcesu co zbliża tę sztukę do nauki.

 

 

 

Zaspokojenie potrzeb bezpieczeństwa, afiliacji, 

czy tożsamości wymaga życia w świecie 

zhumanizowanym, samoświadomość musi iść w 

parze z podnoszeniem standardów moralnych w 

rodzinie, szkole, instytucjach publicznych, 

„wyciszeniem” licznych konfliktów zbrojnych 

(czy autorowi chodzi o życie w nieświadomości 

czy dążenie do zniknięcia tych konfliktów?). 

Przykład o królu-eksperymentatorze (facet 

zamknięty w klatce, „słodkie cytryny”) dowodzi 

jak ważne jest środowisko dla człowieka. 

Psychoanalitycy mają kilka koncepcji 

humanizacji społeczeństwa, ale są one raczej 

utopijne.

 

 

Konsumpcja jest zdehumanizowana, jej celem nie jest 

zaspokojenie ludzkich potrzeb, ale maksymalizacja zysku, 

reklamy mogą kształtować nowe potrzebny 

konsumpcyjne, które bywają destruktywne. Trudno z tym 

walczyć, bo konsumpcja to forma samoobrony (człowiek 

kupuje samochód, ubrania itp. bo redukują one lęk, 
pozwalają uniknąć przykrości, z klinicznego punktu 

widzenia uniknąć neurotycznego lęku). Np. ludzie palą 

papierosy, bo zmniejszają one ich lęk i frustrację, 

stwierdzenie, że papierosy dają satysfakcję to tylko 

racjonalizacja. Mimo dowodów na to, że nikotyna szkodzi 

zdrowiu ludzie palą papierosy 

(np. w Anglii bardzo popularne są papierosy „Death”, na 

pudełku jest ironiczny napis mówiący ze 10% zysków ze 

sprzedaży przeznacza się na walkę z rakiem). 

Psychoanalitycy uważają, że humanizacja produkcji jest 

możliwa. Pierwszy etap to wyróżnienie potrzeb 

konstruktywnych 

i destruktywnych. Następnie powinno się zaspakajać 

jedynie te pierwsze, co wymaga zmiany stylu reklam, 

które np. wmawiają ludziom metodą „brainwashing”, że 

droga suknia jest wykładnikiem prestiżu. Zamiast tego 

powinno się reklamować ubrania wygodne i zaspakajające 

potrzeby estetyczne.

 

 

 

Instytucje społeczne też są 

zdehumanizowane. Są całkowicie 

zbiurokratyzowane, nastawione na 

maksymalizację zysku. Występuje zjawisko 

patologizacji instytycji. W wielkich systemach 

organizacyjnych człowiekiem manipuluje się jak 

marionetką. Jeden z uczniów szkoły szwedzkiej 

stwierdził 

np. że system szkolny stał się wydajną fabryką, 

w której uczniowie są surowcem 

przekształcającym się w roboty 

i konformistów na sprzedaż dla najwięcej 

oferujących przedstawicieli świata interesu. Aby 

uzdrowić system edukacyjny powinno się 

uczynić studentów i uczniów aktywnymi 

uczestnikami procesu nauczania, po części 

odpowiedzialnymi za losy uczelni, których głos 

liczy się 

w czasie podejmowania decyzji 

administracyjnych itp. 

W systemie edukacyjnym powinno z znaleźć się 

miejsce na bezpośrednie kontakty 

interpersonalne ucznia i nauczyciela.

 

 

 

Behawioryści

 twierdzili, że modyfikacja 

środowiska powinna polegać na usunięciu 

z niej wzmocnień negatywnych i 

maksymalizowania liczby wzmocnień 

pozytywnych, psychoanalitycy uważają ze 

należy przystosować świat do potrzeb 

człowieka, jednak zadni z nich nie 

przedstawili konkretnego programu 

humanizacji świata. Autor zwraca też 

uwagę na to, że propozycje 

psychoanalityków, jako wysunięte z 

pozycji klinicysty przeceniają rolę 

czynników psychologicznych i procesów 

patologicznych nie doceniając 

uwarunkowań ekonomicznych, 

organizacyjnych, politycznych.

 

 

 

Psychoanalitycy

 nie maja co prawda tak wielkich 

osiągnięć jak behawioryści, ale ich zasługi to 

zbadanie procesu socjalizacji 

i kulturyzacji, nieświadomej motywacji, 

mechanizmów obronnych. Generalny zarzut wobec 

tej koncepcji to fakt, że tworzy ona kliniczny 

portret człowieka. Z góry zakłada, że człowiek jest 

słaby, niedoskonały i potrzebuje opieki. Silne 

strony człowieka zostały pominięte, 

skoncentrowano się na jego słabościach. Każdy 

aspekt życia taki jak dążenie do władzy czy 

konsumpcja wiąże się, ich zdaniem, z ludzkimi 

słabościami. Przestępcy nie są dla nich ludźmi 

złymi, ale chorymi (przestępstwo nie jest wynikiem 

zdolności planowania 

i wnioskowania, umiejętność działania z zimną 

krwią, a więc źle ukierunkowanej siły, jest 

wynikiem ludzkich słabości, defektów 

patologicznych). Popularne wśród 

psychoanalityków zajmowanie się psychohistorią 

(badanie biografii znanych ludzi, wpływu ich 
dzieciństwa i otoczenia na czyny) może mieć 

wartość artystyczną, ale ma mizerną wartość 

poznawczą.

 

 

 

cd.

Autor zarzuca im też, że nie doceniają procesów 

poznawczych, zbyt wielka rolę przypisując 

motywacji (szympans zamknięty 

w klatce chce zdobyć umieszczoną przed nim 

przynętę – pokarm. Motywuje go chęć 

zaspokojenia popędu głodu, jednak to, jak uda mu 

się to zrobić zależy od procesów poznawczych, 

musi potrafić myśleć sytuacyjne by np. połączyć ze 

sobą dwa krótkie kije i za ich pomocą przyciągnąć 

do siebie pokarm). Autor zwraca też uwagę na 

słabości metodologiczne tej koncepcji. Wiele teorii 

opiera się na niesystematycznych obserwacjach 

życia społecznego, na danych klinicznych. Autor 

skoncentrował się na opisie psychoanalizy jako 

najpopularniejszej z koncepcji 

psychodynamicznych, poza tym istnieją jeszcze 

psychodynamiczna teoria zachowania Dollarda 

i Millera, czy teoria osobowości Murraya.

 

 

KONCEPCJA POZNAWCZA:

 

Twórcy: 
Bruner, Simon, Neisser, Rumelhart, Tomaszewski.

 

Próbowano stworzyć portret psychologiczny który

odpowiadałby faktom empirycznym, był mniej

mechaniczny od behawioryzmu i mniej kliniczny 

od

psychoanalizy. 

 

 

Koncepcja ta nie jest zbyt jednolita, ale 

wspólnym rdzeniem wszystkich jej wersji jest 

twierdzenie, że człowiek jest samodzielnym 

podmiotem, który w dużej mierze decyduje 

o sobie, działa na ogół świadomie. W toku życia 

przyjmuje, przechowuje, interpretuje i 

przekazuje za pomocą języka informacje 

(wiedzę, dane) i nadaje im wartość (znaczenie, 

sens). Jednostka spostrzega rzeczywistość, 

zapamiętuje informacje, myśli analitycznie i 

twórczo, prowadzi dyskurs 

z innymi ludźmi dzięki kompetencjom umysłu. 

Jest sprawcą, podejmuje działania celowe i 

sprawuje nad nimi poznawczą kontrolę.

 

 

 

Umiejętność generowania informacji oraz 

wiedzy to podstawowa umiejętność jednostki. 

Dzięki nim powstają wszystkie osiągnięcia nauki, 

cywilizacji. Ludzie „wychodzą poza posiadaną 

informację”.

 

 

 

Inżynierię behawiorystyczną i psychoterapię 

zastępuje tu celowe wychowanie i autokracja.

 

 

 

Umysł to układ poznawczy, system 

reproduktywno-generacyjny, ma stałe 

właściwości, które niewiele zmieniły się od 

starożytności, zwane niezmiennikami 

antropicznymi (inteligencja, zdolności specjalne, 

system pamięci trwałej 

i świeżej, możliwości myślenia abstrakcyjnego i 

twórczego, kompetencje językowe, szybkość 

przetwarzania informacji). Człowiek np. potrafi 

rozwiązywać równania różniczkowe, bo ma 

umiejętność myślenia abstrakcyjnego, a 

szympans tego nie zrobi, bo nie umie myśleć 

abstrakcyjnie. Stwierdzono, że umysł jest 

zawodny i ma swoje granice, jego potencjał nie 

jest absolutny.

 

 

 

Psychologia poznawcza jest powiązana z 

takimi dziedzinami jak neurofizjologia, 

psychiatria, kulturoznawstwo, lingwistyka, 

pedagogika, oraz powstała w latach 70. nauka 

o poznaniu – cognitive science. (nauka starającą 

się wykryć ogólne prawa rządzące 

zachowaniami poznawczymi, najpierw bada się 

jakiś proces poznawczy, np. percepcję obrazów 

wzrokowych, następnie opracowuje się program 

komputerowy zdolny do wykonywania takiej 

czynności, następnie porównuje się zachowanie 

człowieka 

z zachowaniem komputera).

 

 

 

Ważnym składnikiem kultury są ruchy 

umysłowe (kulturowe) czyli systemy ogólnych 

idei i wizji często wychodzące poza granice 

nauki i wpływające na mentalność dużych 

zbiorowości ludzkich. Najbardziej znanym 

obecnie jest postmodernizm lub też 

kognitywizm, który autor uważa za rodzaj 

nowego oświecenia.

 

 

 

STRUKTURY 

POZNAWCZE:

 

inaczej - reprezentacja 

poznawcza, schemat poznawczy

to systemy informacji wewnętrznych utrwalonych w 

pamięci

(indywidualne doświadczenie i wiedza wytworzona

samodzielnie dzięki twórczemu myśleniu). Ważne 

pojęcie 

w psychologii poznawczej. Ich całkowite wyłączenie

odebrałoby człowiekowi umiejętność poruszania się po

świecie, wiedzę o sobie, zamieniło w twór niezdolny do

działania, kojarzenia faktów. Człowiek byłby niczym. 

 

 

W strukturach poznawczych znajdują 

się następujące informacje:

 

sądy o środowisku

naturalnym – znajomość

elementarnych praw fizyki,

zasad ewolucji organizmów

żywych. 

wiedza o kulturze, mniej lub 

bardziej

uporządkowane dane o sztuce,

obyczajach, mitach, sprawach

metafizycznych. 

dane o świecie społecznym – 

czyli 

o zachowaniu się osób i 

społeczeństwa,

stosunkach międzyludzkich.

samowiedza, lub struktura 

„ja” 

wiedza o sobie, sądy o swoim

charakterze, intelekcie, 

możliwościach

fizycznych, „dane sokratejskie”. 

 

 

Istnieją dwa rodzaje wiedzy 

jednostki:

 

deklaratywna (narracyjna) 

–

„wiem, że...”, dane o faktach 

(np. ziemia jest planetą), 

czasem

zawiera informacje 

zniekształcone,

mityczne, sfabrykowane (np. 

kara

to dobra metoda 

wychowawcza).

Wiedzę tą można 

przekazywać

słownie. 

proceduralna (operacyjna) –

„wiem, jak...”, sieć danych 

o metodach, strategiach, 

programach

działania, zwana też

umiejętnościami poznawczymi,

które pozwalają osiągnąć cele 

(np. jak jeździć na rowerze).

Przekazanie tej wiedzy zwykle

wymaga zademonstrowania 

jej. 

 

 

Struktury poznawcze określa się różnymi 

kryteriami takimi jak:

 

złożoność – strukturę można 

umieścić na określonym 

miejscu w skali „proste-

skomplikowane”. Jednym  z 

kryteriów złożoności jest 

liczba aspektów (wymiarów) 

jakie człowiek bierze pod 

uwagę przy ocenie zjawiska 

(np. nauczyciel     o nikłej 

wiedzy pedagogicznej 

posługuje się tylko skalą 

zdolny-niezdolny, pedagog o 

szerszej wiedzy może ocenić 

go wszechstronnie, na kilku 

skalach takich jak zdolny-

niezdolny, umotywowany-

nieumotywowany, dojrzały-

niedojrzały emocjonalnie, 

introwertyk-ekstrawertyk itp.). 

Im więcej człowiek posiada 

wiedzy    o świecie tym 

bardziej złożone są jego 

struktury poznawcze. 

abstrakcyjność-konkretność – 

człowiek którego struktury 

poznawcze cechuje wysoki stopień 

konkretności ujmuje świat jako ciąg 

spostrzeganych przedmiotów, nie 

umie tworzyć pojęć  o wyższym 

stopniu ogólności, ich struktury 

poznawcze działają w systemie 

liniowym. (np. pewien oligofrenik - 

czyli niedorozwinięty umysłowo- 

przeciwstawiał się włączenia 

pojęcia „radia” i „gazety” do 

kategorii „środków masowego 

przekazu”, bo „w radio mówią,         

    a w gazecie jest napisane”). 

Przeciwnie, człowiek którego 

struktury są w wysokim stopniu 

abstrakcyjne potrafi stworzyć 

hierarchiczny system             o 

wzrastającym stopniu ogólności. 

Potrafi oderwać się od konkretnej 

rzeczywistości, manipulować 

ogólnymi pojęciami, ma większą 

orientacje        w świecie, potrafi 

rozwiązywać teoretyczne problemy. 

 

 

cd.

otwartość – struktura jest 

zamknięta, gdy człowiek 

nie zmienia swoich 

przekonań i poglądów pod 

wpływem nowych 

informacji. Otwarte – gdy 

ulegają zmianą pod 

wpływem nowej wiedzy, 

człowiek jest wtedy 

bardziej elastyczny, lepiej 

przystosowany do świata.

Rzadko cały system 

struktur poznawczych jest 

otwarty lub zamknięty np. 

naukowiec może być 

otwarty na nowe poglądy 

naukowe, ale w sferze 

wiary lub polityki być 

totalnym dogmatykiem. 

aktywność-bierność – z 

reguły zdobywana 

wiedza jest bierna, uczeń 

posiada wiedzę, ale nie 

potrafi wykorzystać jej     

             w określonym 

miejscu lub czasie 

(odnosi się to głownie do 

wiedzy proceduralnej). 

Bierne struktury 

poznawcze odgrywają 

minimalną rolę w 

sterowaniu 

zachowaniem. 

Odpowiedź na ciekawe 

pytanie, jak kształtować 

aktywne doświadczenie 

jednostki nie jest znana. 

 

 

Środowisko zewnętrzne jest drugim gigantycznym 

źródłem informacji. Przez całe życie człowiek nieustannie 

przyjmuje informacje i przetwarza je w metabolizmie 

informacyjnym. Aby sprawdzić jego rolę przeprowadzono 

eksperymenty poświęcone derywacji umysłowej. Badane 

osoby znajdowały się w dźwiękoszczelnej kabinie lub w 

basenie z wodą, zaopatrzone w maski tlenowe. Całkowicie 

zredukowano bodźce dźwiękowe, świetlne i zapachowe. 

Odizolowane od środowiska osoby wykazały zaburzenia w 

procesie percepcji, mniej adekwatnie spostrzegały ludzi i 

przedmioty, widzieli „poruszające się podłogi”, 

„wykrzywione ściany”, po dłuższej izolacji pojawiały się 

halucynacje. Wystąpiły zaburzenia w procesie myślenia z 

zapamiętywaniem, zaburzenia emocjonalne, silny lęk, 

senność. Człowiek może nawet strącić poczucie 

tożsamości, mieć trudności z oceną wartości zjawisk, 

uruchamianiem programów działania. Tak więc 

zaburzeniu uległy podstawowe struktury poznawcze.

 

 

 

W naturalnych warunkach nigdy nie występuje derywacja 

informacyjna, przeciwnie mamy do czynienia z nadmiarem 

informacji. Człowiek jest bombardowany ogromną ilością 

informacji, większą niż jest w stanie przetworzyć. 

Niektórzy uważają, że w przyszłym stuleciu przeciążenie 

informacyjne, sprawi iż ludzie o przeciętnym ilorazie 

inteligencji nie będą w stanie zasymilować wiedzy 

niezbędnej do sprawnego działania 

w świecie. W sytuacji nadmiaru informacji występuje 

zjawisko selekcji. Nie jest ono dokładnie zbadane. Uważa 

się, że istnieje filtr informacyjny, który poprzez zjawisko 

koncentracji decyduje o tym jakie informacje są 

przyjmowane, a jakie blokowane. Filtr ten nie działa 

doskonale, często ludzie popełniają błędy, blokując 

potrzebne informacje. Występuje też tendencyjna selekcja 

danych. Często ludzie akceptują tylko te dane, które 

spełniają ich oczekiwania.

 

 

 

Jeżeli w środowisku brak danych potrzebnych do 

skutecznego działania występuje deficyt informacji. 

Ludzie wykonują wtedy czynności eksploracyjne czyli 

aktywnie poszukują istotnych wiadomości.

 

 

 

MYŚLENIE TWÓRCZE TYPU 

P i H:

 

Od narodzin cywilizacji ludzie rozwijali technikę i 

sztukę. Umysł nie tylko asymiluje informacje, także 

je tworzy. To co potencjalne może stać się realne 

przy korzystnych warunkach zewnętrznych (które 

np. pozwoliły Florencji stać się centrum Renesansu 

w XV wieku). Pogląd, że wszyscy ludzie są 

podmiotami twórczymi i innowacyjnymi spotyka się 

ze sceptycyzmem. Istnieje pogląd mówiący, że 

odkrycia i wynalazki są dziełem dokonywanym 

przez wąską grupę ludzi utalentowanych i 

genialnych, dziełem „wybrańców Bogów”. Autor nie 

podziela tych poglądów. Margaret Boden wyróżniła 

dwa rodzaje twórczości             i innowacji. 

 

 

Twórczość psychologiczna (typu 

P)

 

W umyśle osoby pojawiają się pomysły, idee    

         i hipotezy, nowe z punktu widzenia 

jego indywidualnego życia, np. ulepszenia 

techniczne we własnym mieszkaniu, 

pamiętnik literacki, osiągnięcia znane 

ludzkości od dawna,                  a 

wzbogacające indywidualne doświadczenie 

człowieka (autor podaje przykład rolnika, 

który zwierzył się pracującemu u niego 

człowiekowi, iż odkrył, że suma kątów w 

trójkącie wynosi 180 stopni). 

 

 

Myślenie historyczne (typu H)

 

Prowadzi do odkryć i wynalazków technicznych, 

naukowych, czy organizacyjnych które do tej 

pory nie były znane ludzkości i stanowią wkład 

do kultury np. teoria grawitacji Newtona. Nie 

zawsze w czasach współczesnych ludzie 

potrafią rozpoznać myślenie typu H (np. gdy 

prekursor współczesnych komputerów, Turing, 

starał się      o stypendium naukowe 

powiedziano mu, że nie jest niestety osobą 

twórczą). 

 

 

Zdolności do myślenia twórczego, zwłaszcza 

typu P posiadają prawie wszyscy ludzie. Nie 

tracą ich nawet ludzie chorzy psychicznie. 

Obrazy malarskie schizofreników można czasem 

nawet zaliczyć do twórczości typu H. Nie ma 

większej różnicy miedzy samymi procesami 

myślenia P i H, różni je jedynie inna wartość dla 

kultury

.

 

 

Istnieją dwa modele próbujące 

wytłumaczyć przyczyny samej 

twórczości:

model konfliktowy – zgodnie z nim źródłem 

twórczości są konflikty motywów, frustracje, 

wewnętrzne sprzeczności. Rozwiązywanie 

problemów naukowych czy artystycznych 

kompensuje deficyt niezaspokojonych wartości. 

Nawet amatorska praca twórcza przywraca 

stan równowagi. Jest to model Freuda. Jego 

zdaniem jednostka stara się sublimować 

energię niezaspokojonych popędów (konflikty 

między id a ograniczeniami społecznymi) 

wyżywając się w działalności twórczej. Zgodnie 

z tą teorią w świecie idealnym, bez problemów 

czy przymusów nie byłoby sztuki. 

 

 

model spełnienia – twórczość to metoda 

aktualizacji naturalnych potencji jednostki, 

rodzajem samospełnienia (model lansowany 

przez psychologów humanistycznych). 

Twórczość i ekspresja to najlepsze sposoby 

zaspokojenia potrzeby samorealizacji. Mogą 

to utrudniać niesprzyjające warunki 

otoczenia, ograniczenia zewnętrzne. 

 

 

Są to dwa modele opracowane głównie przez 

psychologów humanistycznych. Psychologowie 

poznawczy uznają         w tworzeniu sztuki rolę 

motywacji poznawczej, która zaspakaja ciekawość 

świata, pozwala lepiej go zrozumieć, wyjaśnić 

zjawiska nieznane. Motywacja ta jest przede 

wszystkim uruchamiana, gdy jednostka styka się 

ze zdarzeniami nowymi, ciekawiącymi, otrzymuje 

sprzeczne lub konfliktowe informacje, jest 

niepewna przyczyn zjawisk. Motywacja ta jest 

niehedonistyczna                       i bezinteresowna. 

Satysfakcję daje samo odkrycie. Motorem myślenia 

może też być chęć utrwalenia poczucia własnej 

wartości, dążenie do mistrzostwa. Mamy do 

czynienia z wielością motywacji (polimotywacją). 

 

 

Proces twórczy jest spontaniczny i trudny do 

zaplanowania, ciekawość wzbudza np. jego 

nieciągłość. Występują w nim przerwy, skoki i 

powroty. Charakterystyczne jest zjawisko olśnienia 

(iluminacji). Często po przerwaniu pracy nad 

zagadnieniem uczony czy artysta tworzy nagle nową 

formę (hipotezę, szkic malarski itp.). Olśnienia takie 

występują też podczas buddyjskich medytacji, po 

dłuższym okresie praktyk mnich Zen odkrywa nagle 

prawdziwą strukturę rzeczy, doznaje iluminacji 

zwanej satori. Zjawisko to nie jest obce także 

ludziom chorym. Trudno je wyjaśnić. Istnieje 

hipoteza inkubacji, zakładająca, że iluminacja jest 

efektem uprzedniego myślenia nieświadomego, 

rozwiązanie powstaje poza zakresem uwagi. 

Hipoteza ta nie jest jednak podparta dostatecznymi 

dowodami empirycznymi.