Wykład 4 System zabezpieczenia 

Wykład 4 System zabezpieczenia 

społecznego i jego demograficzne 

społecznego i jego demograficzne 

uwarunkowania

uwarunkowania

1.

1.

Pojęcie zabezpieczenia społecznego i 

Pojęcie zabezpieczenia społecznego i 

bezpieczeństwa socjalnego 

bezpieczeństwa socjalnego 

2.

2.

Ryzyko socjalne

Ryzyko socjalne

3.

3.

Techniki zabezpieczenia społecznego

Techniki zabezpieczenia społecznego

4.

4.

Świadczenia ubezpieczeniowe, 

Świadczenia ubezpieczeniowe, 

zaopatrzeniowe i z pomocy społecznej w 

zaopatrzeniowe i z pomocy społecznej w 

Polsce

Polsce

5.

5.

Świadczenia uniwersalne a adresowane

Świadczenia uniwersalne a adresowane

6.

6.

System emerytalny w Polsce – 2 sposoby 

System emerytalny w Polsce – 2 sposoby 

finansowania

finansowania

7.

7.

Zabezpieczenie społeczne na tle przemian 

Zabezpieczenie społeczne na tle przemian 

demograficznych w Polsce

demograficznych w Polsce

 

 

Zabezpieczenie społeczne to…

Zabezpieczenie społeczne to…



„

„

całokształt środków i działania instytucji 

całokształt środków i działania instytucji 

publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara 

publicznych, za pomocą których społeczeństwo stara 

się

się

 zabezpieczyć swych obywateli przed 

 zabezpieczyć swych obywateli przed 

niezawinionym przez nich niedostatkiem,

niezawinionym przez nich niedostatkiem,

 przed 

 przed 

groźbą

groźbą

 niemożności zaspokojenia podstawowych,

 niemożności zaspokojenia podstawowych,

 

 

społecznie ważnych 

społecznie ważnych 

potrzeb

potrzeb

.” (J. Piotrowski)

.” (J. Piotrowski)



„

„

to 

to 

system świadczeń

system świadczeń

, do których obywatele mają 

, do których obywatele mają 

prawo lub z których mają możliwość korzystania w 

prawo lub z których mają możliwość korzystania w 

wypadkach i na warunkach określonych 

wypadkach i na warunkach określonych 

odpowiednimi przepisami” (A. Rajkiewicz)

odpowiednimi przepisami” (A. Rajkiewicz)



„

„

z.s. polega na zagwarantowaniu ludziom pracy

z.s. polega na zagwarantowaniu ludziom pracy

 

 

pełnej opieki 

pełnej opieki 

we wszystkich przypadkach 

we wszystkich przypadkach 

zmniejszenia czasowej lub stałej utraty zdolności 

zmniejszenia czasowej lub stałej utraty zdolności 

do pracy

do pracy

” Karta Zabezpieczenia Społecznego 

” Karta Zabezpieczenia Społecznego 

uchwalona w 1961 r

uchwalona w 1961 r

 

 

Zabezpieczenie społeczne 

Zabezpieczenie społeczne 





 

 

Bezpieczeństwo socjalne 

Bezpieczeństwo socjalne 

„

„

stan wolności od niedostatku 

stan wolności od niedostatku 

materialnych środków utrzymania i 

materialnych środków utrzymania i 

istnienie realnych gwarancji pełnego 

istnienie realnych gwarancji pełnego 

rozwoju jednostki” 

rozwoju jednostki” 

 

 

Ryzyka socjalne

Ryzyka socjalne

Ryzyka socjalne to „te spośród zdarzeń losowych lub 

Ryzyka socjalne to „te spośród zdarzeń losowych lub 

innych zdarzeń, których wystąpienie wywołuje 

innych zdarzeń, których wystąpienie wywołuje 

podjęcie odpowiednich działań w ramach 

podjęcie odpowiednich działań w ramach 

zabezpieczenia społecznego. (…) Chodzi tu przede 

zabezpieczenia społecznego. (…) Chodzi tu przede 

wszystkim o zdarzenia, które powodują utratę lub 

wszystkim o zdarzenia, które powodują utratę lub 

zmniejszenie możliwości zdobywania środków 

zmniejszenie możliwości zdobywania środków 

utrzymania własną pracą czy też skutkują 

utrzymania własną pracą czy też skutkują 

niedostosowaniem wysokości dochodów do potrzeb 

niedostosowaniem wysokości dochodów do potrzeb 

rodzin” 

rodzin” 

(M. Księżopolski, Ryzyka socjalne. W: Leksykon…, op.cit.)

(M. Księżopolski, Ryzyka socjalne. W: Leksykon…, op.cit.)

 

 



1. choroba

1. choroba



2. wypadek przy pracy i choroba zawodowa

2. wypadek przy pracy i choroba zawodowa



3. inwalidztwo

3. inwalidztwo



4. starość

4. starość



5. zgon żywiciela rodziny 

5. zgon żywiciela rodziny 



6. utrata pracy

6. utrata pracy



7. urodzenie i wychowywanie dziecka

7. urodzenie i wychowywanie dziecka

 

 

Techniki zabezpieczenia społecznego

Techniki zabezpieczenia społecznego

ubezpieczenio

ubezpieczenio

wa

wa

zaopatrzeniow

zaopatrzeniow

a

a

pomoc 

pomoc 

społeczna

społeczna

Rodzaj 

Rodzaj 

uprawnienia

uprawnienia

roszczeniowy

roszczeniowy

roszczeniowy

roszczeniowy

nieroszczeniow

nieroszczeniow

y

y

Sposób 

Sposób 

finansowania

finansowania

Fundusz 

Fundusz 

składkowy

składkowy

Podatki - budżet 

Podatki - budżet 

państwa

państwa

Budżet 

Budżet 

centralny lub 

centralny lub 

lokalny

lokalny

Podstawa 

Podstawa 

otrzymania 

otrzymania 

świadczenia

świadczenia

Opłacanie 

Opłacanie 

składek + 

składek + 

wystąpienie 

wystąpienie 

ryzyka

ryzyka

Obywatelstwo 

Obywatelstwo 

+ spełnienie 

+ spełnienie 

kryterium 

kryterium 

ustawodawcy

ustawodawcy

Uznanie (na 

Uznanie (na 

podstawie 

podstawie 

określonych 

określonych 

kryteriów)

kryteriów)

Wysokość 

Wysokość 

świadczenia

świadczenia

Zależna od 

Zależna od 

wkładu

wkładu

Określona 

Określona 

ustawowo

ustawowo

Uznaniowa (na 

Uznaniowa (na 

podst. 

podst. 

Kryteriów)

Kryteriów)

Zasada

Zasada

-

Solidarność 

Solidarność 

ubezpieczonych

ubezpieczonych

-

- redystrybucja 

- redystrybucja 

ryzyka

ryzyka

-

Solidarność 

Solidarność 

obywateli

obywateli

-

- redystrybucja 

- redystrybucja 

środków

środków

- Pomoc 

- Pomoc 

potrzebującym

potrzebującym

 

 

Najważniejsze świadczenia 

Najważniejsze świadczenia 

ubezpieczeniowe w polskim systemie 

ubezpieczeniowe w polskim systemie 

zabezpieczenia społecznego

zabezpieczenia społecznego



z ubezpieczenia emerytalnego 

z ubezpieczenia emerytalnego 

- emerytura 

- emerytura 



z ubezpieczenia rentowego 

z ubezpieczenia rentowego 

- renta z tytułu niezdolności do pracy 

- renta z tytułu niezdolności do pracy 

- renta rodzinna

- renta rodzinna



z ubezpieczenia chorobowego 

z ubezpieczenia chorobowego 

- zasiłek chorobowy 

- zasiłek chorobowy 

- zasiłek macierzyński 

- zasiłek macierzyński 

- zasiłek opiekuńczy i inne

- zasiłek opiekuńczy i inne

świadczenia związane z pracą – prawo do ich 

świadczenia związane z pracą – prawo do ich 

otrzymywania dla wcześniej pracujących, wysokość 

otrzymywania dla wcześniej pracujących, wysokość 

zależna od stażu pracy/zarobków

zależna od stażu pracy/zarobków

 

 

Najważniejsze świadczenia 

Najważniejsze świadczenia 

zaopatrzeniowe w polskim 

zaopatrzeniowe w polskim 

systemie zabezpieczenia 

systemie zabezpieczenia 

społecznego

społecznego



renta socjalna 

renta socjalna 



świadczenia rodzinne (uwaga dla nich kryterium 

świadczenia rodzinne (uwaga dla nich kryterium 

dochodowe): 

dochodowe): 

- zasiłek rodzinny wraz z pakietem różnych dodatków 

- zasiłek rodzinny wraz z pakietem różnych dodatków 

jak np. dodatek z tytułu samotnego wychowywania 

jak np. dodatek z tytułu samotnego wychowywania 

dziecka, z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie 

dziecka, z tytułu wychowywania dziecka w rodzinie 

wielodzietnej, z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego i 

wielodzietnej, z tytułu rozpoczęcia roku szkolnego i 

inne.

inne.

- (niezależna od dochodu!) jednorazowa zapomoga z 

- (niezależna od dochodu!) jednorazowa zapomoga z 

tytułu urodzenia dziecka 

tytułu urodzenia dziecka 

- świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i 

- świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny i 

świadczenie pielęgnacyjne

świadczenie pielęgnacyjne

te świadczenia należne każdemu, kto spełni 

te świadczenia należne każdemu, kto spełni 

kryterium pieniądze przekazywane z budżetu

kryterium pieniądze przekazywane z budżetu

 

 

Najważniejsze świadczenia z pomocy 

Najważniejsze świadczenia z pomocy 

społecznej w polskim systemie 

społecznej w polskim systemie 

zabezpieczenia społecznego

zabezpieczenia społecznego



zasiłek stały

zasiłek stały



zasiłek okresowy 

zasiłek okresowy 



zasiłek celowy 

zasiłek celowy 

test dochodów (kryterium dochodowe) + 

test dochodów (kryterium dochodowe) + 

musi wystąpić któreś z ryzyk przewidzianych 

musi wystąpić któreś z ryzyk przewidzianych 

w ustawie o pomocy społecznej (np. bieda, 

w ustawie o pomocy społecznej (np. bieda, 

bezrobocie, niepełnosprawność, bezradność 

bezrobocie, niepełnosprawność, bezradność 

w sprawach opiekuńczo-wychowawczych itp.) 

w sprawach opiekuńczo-wychowawczych itp.) 

+klauzule: „marnotrawstwa” i 

+klauzule: „marnotrawstwa” i 

„współdziałania” – świadczeniobiorca musi 

„współdziałania” – świadczeniobiorca musi 

współpracować z pracownikiem socjalnym 

współpracować z pracownikiem socjalnym 

aby rozwiązać dany problem

aby rozwiązać dany problem

 

 

Świadczenia uniwersalne 

Świadczenia uniwersalne 

czy adresowane

czy adresowane

Uniwersalne

Uniwersalne



ryzyko niskiej efektywności społecznej

ryzyko niskiej efektywności społecznej



marnotrawstwo środków („pieniądze dl każdego”)

marnotrawstwo środków („pieniądze dl każdego”)



niskie koszty administrowania

niskie koszty administrowania



służą integracji społecznej; nie stygmatyzują 

służą integracji społecznej; nie stygmatyzują 



mogą realizować inne funkcje: np. instrument edukacyjny 

mogą realizować inne funkcje: np. instrument edukacyjny 

Adresowane

Adresowane



 

 

wyższa efektywność,

wyższa efektywność,



niższe wydatki na same świadczenia,

niższe wydatki na same świadczenia,



ale wysokie koszty administracyjne (określanie, kto 

ale wysokie koszty administracyjne (określanie, kto 

„naprawdę potrzebuje”)

„naprawdę potrzebuje”)



zagrożenie stygmatyzacją osób

zagrożenie stygmatyzacją osób



zagrożenie pułapką biedy 

zagrożenie pułapką biedy 

 

 

3 filary systemu emerytalnego w 

3 filary systemu emerytalnego w 

Polsce

Polsce

I FILAR

I FILAR

II FILAR

II FILAR

III FILAR

III FILAR

Podmiot, 

Podmiot, 

który „dba” o 

który „dba” o 

dochody

dochody

państwo

państwo

Otwarte 

Otwarte 

Fundusze 

Fundusze 

Emerytalne

Emerytalne

Gospodarstwo 

Gospodarstwo 

domowe 

domowe 

Zasady 

Zasady 

przystąpienia

przystąpienia

obowiązkowe

obowiązkowe

obowiązkowe

obowiązkowe

dobrowolne

dobrowolne

Rola danej 

Rola danej 

części 

części 

emerytury

emerytury

bazowa

bazowa

dodatkowa

dodatkowa

dodatkowa

dodatkowa

Zasada 

Zasada 

finansowania

finansowania

Repartcyjne

Repartcyjne

(PAYG – pay 

(PAYG – pay 

as you go)

as you go)

kapitałowe

kapitałowe

kapitałowe

kapitałowe

 

 

Wysokość emerytury w 

Wysokość emerytury w 

nowym systemie 

nowym systemie 

Wysokość emerytury z 1 filara =

Wysokość emerytury z 1 filara =

uprawnienia wynikające z 

uprawnienia wynikające z 

płacenia 

płacenia 

składek do FUS 

składek do FUS 

÷

÷

 

 

Przeciętne dalsze trwanie życia w 

Przeciętne dalsze trwanie życia w 

momencie przejścia na emeryturę

momencie przejścia na emeryturę

 

 

Przemiany demograficzne 1: 

Przemiany demograficzne 1: 

starzenie się społeczeństwa

starzenie się społeczeństwa

-

spadek ludności w wieku przedprodukcyjnym 

spadek ludności w wieku przedprodukcyjnym 

(0 – 17 lat): 

(0 – 17 lat): 

1988: 30% 

1988: 30% 





 2005: 23%

 2005: 23%

-

wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym 

wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym 

(powyżej 60/65 lat):

(powyżej 60/65 lat):

1988: 12,5% 

1988: 12,5% 





 2005: 15%

 2005: 15%

-

Wzrost współczynnika obciążenia demograficznego

Wzrost współczynnika obciążenia demograficznego

2005: 18, 7% 

2005: 18, 7% 





 2050: 51%

 2050: 51%

-

Wydłużanie się przeciętnego trwania życia (k: 79 

Wydłużanie się przeciętnego trwania życia (k: 79 

lat, m: 

lat, m: 

71 lat)

71 lat)

-

Osoby owdowiałe: 3% mężczyzn, 15% kobiet

Osoby owdowiałe: 3% mężczyzn, 15% kobiet

 

 

Przemiany demograficzne 2: 

Przemiany demograficzne 2: 

wzrost poziomu wykształcenia 

wzrost poziomu wykształcenia 

społeczeństwa

społeczeństwa

Wykształceni

Wykształceni

e

e

1988 r.

1988 r.

2004 r. 

2004 r. 

Wyższe

Wyższe

6, 5%

6, 5%

10,2%

10,2%

średnie i 

średnie i 

policealne

policealne

25%

25%

32,6%

32,6%

podstawowe

podstawowe

39%

39%

28%

28%

 

 

Przemiany demograficzne 3: 

Przemiany demograficzne 3: 

malejący przyrost naturalny i 

malejący przyrost naturalny i 

przemiany struktury rodziny

przemiany struktury rodziny

-

Ciągły spadek współczynnika dzietności: obecnie 

Ciągły spadek współczynnika dzietności: obecnie 

1,22 (najniższy od 50 lat – dla prostej 

1,22 (najniższy od 50 lat – dla prostej 

zstępowalności pokoleń konieczny na poziomie 

zstępowalności pokoleń konieczny na poziomie 

2,1)

2,1)

-

Opóźnianie wieku urodzenia pierwszego dziecka 

Opóźnianie wieku urodzenia pierwszego dziecka 

(na początku lat 90: 20-24 lata, obecnie: 25-29)

(na początku lat 90: 20-24 lata, obecnie: 25-29)

-

wzrost liczby urodzeń poza związkiem 

wzrost liczby urodzeń poza związkiem 

małżeńskim (na początku lat 90: 6-7%, obecnie: 

małżeńskim (na początku lat 90: 6-7%, obecnie: 

13-16%)

13-16%)

-

Wzrost liczby związków kohabitacyjnych i wzrost 

Wzrost liczby związków kohabitacyjnych i wzrost 

różnorodności modeli rodziny

różnorodności modeli rodziny