Periodyzacja ustroju Polski (do XVIII
w.)

1. Państwa plemienne (VIII-poł. X w.)

2. Monarchia patrymonialna (poł. X w. – 1320 r.)
- zjednoczona monarchia patrymonialna (poł. X w. - 1138 r.)
- rozbicie dzielnicowe (1138-1320)

3. Monarchia stanowa (1320-1454)

4. Rzeczpospolita szlachecka – ustrój mieszany (1454-1791)
- demokracja szlachecka (1454-1652)
- oligarchia magnacka (1652-1764)
- okres reform ustrojowych (1764-1791)

5. Monarchia konstytucyjna (1791-1792)

Rzeczpospolita szlachecka – jako ustrój
mieszany



odmiana monarchii stanowej



rola monarchy



rola „narodu politycznego” i układ sił w
„narodzie politycznym”

- w okresie demokracji szlacheckiej (1454-

1652)

- w okresie oligarchii magnackiej (1652-

1764)

- w okresie reform (1764-1791)



ideologia szlachty

Monarcha w Rzeczypospolitej
szlacheckiej - ograniczenia

W CZYM SIĘ
PRZEJAWIAŁY

TREŚĆ OGRANICZEŃ

w sposobie
powoływania na tron

od 1573 r. w drodze elekcji viritim

w stosunku do sejmu

król był jednym z trzech „stanów sejmujących” – nie mógł
samodzielnie wydawać konstytucji, nakładać podatków,
dysponować majątkiem państwa

w artykułach
henrykowskich (1573)

podstawowe zasady ustrojowe bezwzględnie obowiązujące króla,
zaprzysięgane przy wstępowaniu na tron

w paktach konwentach
(od 1573)

szczegółowy układ zawierany z kandydatem na króla,
zaprzysięgany po jego wyborze (umowa publicznoprawna)

w instytucji senatorów-
rezydentów (1607-
1774)

stała rada przy boku króla, działająca pomiędzy sejmami

w nieusuwalności
urzędników

urzędy były dożywotnie

w niezależności sądów
szlacheckich

sejmiki wybierały kandydatów na sędziów ziemskich i podsędków,
a od 1578 r. również sędziów (deputatów) do Trybunału Koronnego

w ograniczeniach w
dziedzinie prawa
prywatnego

- zakaz zawierania małżeństwa bez zgody sejmu (1573)
- zakaz nabywania dóbr dla siebie i rodziny (1631)
- zakaz wyjazdów za granicę (1641)

Urzędy terytorialne w
Rzeczypospolitej szlacheckiej



Podział państwa:

- województwa
- ziemie
- kasztelanie
- powiaty



Urzędy ziemskie:

WYŻSZE: wojewoda, kasztelan, podkomorzy, sędzia ziemski
NIŻSZE: stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy,

miecznik, chorąży, wojski, podsędek, pisarz ziemski



Urzędy królewskie:

- starostowie (ziemscy i grodzcy)

Urzędy centralne w Rzeczypospolitej
szlacheckiej

- marszałek wielki koronny
- marszałek nadworny koronny
- kanclerz koronny
- podkanclerzy koronny
- podskarbi koronny
- podskarbi nadworny
- hetman wielki koronny
- hetman polny

Ogólne zasady sprawowania urzędów
w Rzeczypospolitej szlacheckiej



uposażenie urzędników



warunki konieczne do sprawowania urzędów



dożywotność urzędów



sprzedaż urzędów



obsadzanie urzędów



tytulatura i hierarchia urzędnicza

Sejm Rzeczypospolitej
szlacheckiej - początki



Trzy rodzaje zgromadzeń stanowych w Polsce:

- sejm walny
- sejmiki ziemskie
- sejmy prowincjonalne



Warunki przychylne dla powstania reprezentacji stanowych:

- okres bezkrólewia 1382-1384
- okres panowania Władysława Jagiełły (1386-1434)



Instytucjonalne korzenie reprezentacji stanowych:

- plenarna rada królewska (biskupi, urzędnicy centralni, dygnitarze

lokalni)

- „wspólnota szlachecka” („naród polityczny) ogół szlachty,

korzystającej z licznych przywilejów

Sejm walny (do 1493 r.)



skład



czas i miejsce

Sejm reprezentacyjny (1493-
1791)



skład sejmu: trzy stany sejmujące - król, izba poselska i senat



zwoływanie sejmu:

- uniwersał i legacja
- sejmik przedsejmowy
- rola króla i prymasa
- terminy
- instrukcje poselskie i „zupełna moc”



porządek obrad sejmowych (regulamin)



zasady głosowania:

- w senacie (wota senatorskie i konkluzja królewska)
- w izbie poselskiej (jednomyślność: 1652 – poseł Siciński, 1654 – poseł

Białobłocki, 1669 – poseł Olizar, 1688 – poseł Dąbrowski; „niedochodzenie
sejmów do skutku”, zerwanie obrad przez brak zgody na prolongatę,
przedterminowe zerwanie sejmu czyli „liberum veto”, limitacja)



kompetencje sejmu



konfederacje i rokosze



warunki pracy sejmu i atmosfera obrad

Sejmiki ziemskie



rodzaje sejmików ziemskich:

- przedsejmowe
- generalne
- kapturowe
- deputackie
- elekcyjne
- relacyjne
- gospodarcze



„rządy sejmikowe” w XVII w.



obyczaje sejmikowe

Okres reform ustrojowych w
Polsce (1764-1791)



Reformy sejmu konwokacyjnego (1764)



Prawa kardynalne (1768 i 1775)

- charakter praw kardynalnych
- postanowienia: prawa „wieczyście

nieodmienne” i tzw. „materie stanu”



Reformy sejmu rozbiorowego (1773-1775)



Reformy Sejmu Wielkiego (1788-1792)

Konstytucja 3 Maja 1791



Prace nad projektem i uchwalenie



Treść konstytucji (inwokacja, 11
rozdziałów)



Zasady ustroju społecznego



Zasady ustroju politycznego
(suwerenność narodu, podział władzy

Ustrój Rzeczypospolitej w latach 1791-
1792



Władza ustawodawcza:

- sejm dwuizbowy: skład, kompetencje, organizacja
- sejmiki ziemskie i miejskie zgromadzenia wydziałowe



Władza wykonawcza

- król
- Straż Praw
- Komisje Rządowe (Policji, Wojskowa, Skarbu, Edukacji Narodowej)



Władza sądowa

- Sąd Sejmowy
- Trybunał Koronny i Litewski oraz sądy ziemiańskie (dla szlachty)
- Asesoria i sądy miejskie (dla mieszczan)
- sądy dominialne (dla chłopów)