Problemy ekonomiczne 

eksploatacji środków 

transportu

   System ekonomiczny
   Zasadniczym zadaniem podsystemu 

ekonomicznego dowolnego systemu 
działania jest analiza jego 
funkcjonowania, w aspekcie zasady 
racjonalnego gospodarowania. Istotą tej 
zasady jest zapewnienie takiego 
gospodarowania , aby: „przy danym 
nakładzie środków otrzyma 
maksymalny stopień realizacji celu 
albo przy danym stopniu realizacji 
celu użyć minimalnego nakładu 
środków”.

System rachunku kosztów
  Koszt (ang. cost) oznacza wyrażone 

w pieniądzu zużycie środków 
produkcji i siły roboczej niezbędne w 
celu pozyskania dobra (produktu) lub 
usługi.

•  Inna definicja: „wyrażone w pieniądzu 

uzasadnione zużycie pracy ludzkiej i 
uprzedmiotowionej (praca miniona 
odzwierciedlona w środkach produkcji 
i przedmiotach materialnych lub 
artykułach konsumpcyjnych) w celu 
wytwarzania określonego produktu”.

• Pod pojęciem kosztów rozumie się 

wyrażone w jednostkach pieniężnych 

zużycie dóbr (np. materiału, odpisy 

amortyzacyjne) oraz wyświadczone usługi 

(np. płace, koszty socjalne) w celu 

wytworzenia i zbytu wyrobów 

produkowanych w przedsiębiorstwie; 

względnie czynników produkcji, usług 

obcych jak również wyświadczone 

publicznych, o ile służą one do utrzymania 

gotowości produkcyjnej.

    koszty własne : „koszty własne stanowią 

wyrażone w pieniądzu zużycie środków 

trwałych, wartości niematerialnych i 

prawnych, materiałów, paliwa, energii, 

usług, czasu pracy pracowników oraz 

niektóre wydatki nie odzwierciedlające 

zużycia, dotyczące normalnej działalności 

danej jednostki gospodarczej w określonej 

jednostce czasu”

   W problematyce podsystemu 

rachunku kosztów 

można w szczególności wyróżnić 

• - klasyfikację kosztów;

• - ewidencję i rozliczenie kosztów;

• - kalkulację kosztów;

• - analizę kosztów.
  Nadrzędnym zadaniem rachunku kosztów jest 

dostarczanie informacji o 

kosztach i stratach

, 

według potrzeb i wymaga poszczególnych 

podsystemów jednostek gospodarczych oraz 

jednostek zewnętrznych (np. instytucje 

kredytowe, urzędy skarbowe).   

 Informacje te powinny charakteryzować się 

obiektywizmem, rzetelnością, 

komunikatywnością, kompleksowością, 

szczegółowością i terminowością.    

Dzięki informacjom dostarczanym przez rachunek 

kosztów staje się możliwe efektywne 

zarządzanie przez koszty oraz zarządzanie 

kosztami dowolnego systemu działania.

• Klasyfikacja kosztów
Wyróżniamy cztery główne 

powszechnie wykorzystywane w 
praktyce przekroje klasyfikacyjne 
kosztów według :

- rodzajów;
- miejsc powstawania;
- nośników;
- zmienności.

    Koszty w układzie rodzajowym

     Ponoszone przez jednostki gospodarcze koszty zwykłej 

działalności operacyjnej zgrupowane według 

składowych procesu pracy nazwano układem 

rodzajowym kosztów.

     Obejmuje on wszystkie koszty jednostki gospodarczej.

Rodzajowy układ kosztów:

Koszty materiałów

  obejmują:

- materiały podstawowe, materiały pomocnicze, 

półfabrykaty, surowce, materiały pędne, opakowania, 

części zamienne maszyn i urządzeń.

Kolejnymi pozycjami rodzajowego układu kosztów są: 

koszty energii obcej:

    elektrycznej, cieplnej, wody, sprężonego powietrza na 

potrzeby technologiczne, energetyczne i gospodarcze 

działalności operacyjnej oraz usług obcych: 

naprawczych, transportowych, obróbki obcej i innych.

• Znaczącym składnikiem rodzajowym kosztów 

własnych jest 

amortyzacja, która określa 

wartość zużycia środka trwałego (np. środki 

transportu) lub wartości niematerialnej i 

prawnej (np. wartość firmy) w danym 

przedziale czasu, wyrażona w jednostkach 

pieniężnych.

• Dokonywane odpisy amortyzacyjne metodą 

liniową (równomierną), degresywną 

(przyśpieszoną), naturalną lub specjalną 

spowodowane systematyczną degradacją 

środków trwałych na skutek zużycia nazywamy 

umorzeniem. 

Zatem umorzenie oznacza 

zmniejszenie wartości początkowej środka 

trwałego o kwoty równe amortyzacji, ustaloną 

dla określonego przedziału czasu.

• Odsetki wyrażają całosć kosztów związanych z 

pozyskiwaniem i używaniem kapitału obcego. Są one 

płacone kredytodawcom i pożyczkodawcom zgodnie z 

warunkami umów.

• Koszty wynagrodzeń – odpowiadaj one wszelkim 

wypłatom wynagrodzeń pieniężnych i w naturze, 

należnych za pracę na rzecz systemu działania 

niezależnie od formy stosunku pracy.

• Z kosztami wynagrodzeń są związane najczęściej w 

sposób proporcjonalny koszty występujące w 

obligatoryjnych narzutach od wynagrodzenia. Do 

kosztów tych między innymi należą: 

składki z tytułu 

ubezpieczenia społecznego (ZUS), składki na fundusz 

pracy.

• Do kosztów społecznych zalicza się podatki (np. 

gruntowy, od nieruchomości, od środków trwałych) 

majce charakter kosztów, opłaty (np. skarbowe, 

notarialne i sądowe, na rzecz organów administracji 

terenowej), składki i odpis na zakładowy fundusz 

świadczeń socjalnych, inne koszty (np. delegacji, 

reprezentacji, reklamy).

• Koszty rodzajowe są ewidencjonowane na 

kontach.

   Konto jest to dwustronna tabela (rachunek), 

stosowana zarówno w rachunkowości, jak i 

w innych naukach ekonomicznych do 

rejestracji planowania i bilansowania 

przeciwstawnie skierowanych strumieni,

 tj. 

przychodów (zwiększeń) lub rozchodów 

(zmniejszeń) odpowiednio sklasyfikowanych 

obiektów majątkowych, ale także kosztów i 

efektów (przychodów) finansowych danego 

podmiotu w pewnym okresie czasu.

• Konto (ang. account)  jest to urządzenie 

ewidencyjne służce do księgowego 

odzwierciedlenia stanu i zmian określonego 

składnika aktywów, pasywów bądź wyniku 

(kosztów, przychodów, strat i zysków).

• Przykład konta zespołu  pt. 

„Koszty według rodzajów i ich 
rozliczenie” przedstawiono w 
tablicy 1.

• Tablica 1. Przykład konta

cd. tabeli

    

Koszty w układzie miejsc powstawania

• Istotne znaczenie w zarządzaniu systemem 

działania ma strukturalizacja kosztów 

rodzajowych w układzie miejsc 

powstawania. Należy przy tym wyróżnić 

koszty:

    sterowalne i niesterowalne. 

• Koszty sterowalne

 to takie, które są zależne od 

decyzji i działań podejmowanych w danym 

podsystemie stanu działania, a zatem mogą by 

przedmiotem odpowiedzialności, natomiast 

koszty niesterowalne

 znajduj się poza wpływem 

danego podsystemu, dlatego nie może on być z 

nich rozliczany. Z uwagi na znaczną 

pracochłonność pomiaru i ewidencji, układ 

kosztów według miejsc powstawania ogranicza 

się w praktyce do wybranych podsystemów 

systemu działania i jego rodzajów 

działalności.

Przykład konta kosztów według typów działalności.

    Koszty w układzie kalkulacyjnym
• Wyjściem niektórych systemów działania na 

przykład przemysłowych, rolniczych i 
usługowych są wyroby lub/i usługi, które są 
nośnikami kosztów. 

Jednostka wyrobu lub 

usługi, wyrażona za pomoc odpowiedniej 
miary naturalnej (np. szt, kg, m, h, mth itp.) 
stanowi przedmiot kalkulacji.

 Składniki 

kalkulacyjne kosztów są uporządkowane 
według malejącego stopnia istotności 
identyfikowanych ich związków pomiędzy 
kosztami, a wyrobami lub usługami. Stąd 
wynika podział kosztów w układzie 
kalkulacyjnym na dwie grupy: koszty 
bezpośrednie i pośrednie 

    

Inne kategorie kosztów

• Koszty stałe to takie koszty, które nie 

reagują na zmiany wielkości produkcji.

• Dotyczy to krótkich obszarów czasu. 

Przykładowo do kosztów stałych zaliczamy 

utrzymanie budowli obejmujące koszty: 

amortyzacji, remontów kapitałowych, 

konserwacji, ubezpieczenia, oprocentowania, 

opłaty dzierżawne za użytkowanie gruntów, 

amortyzacja urządzeń, utrzymanie 

kierownictwa, administracji i inne. 

• Koszty stałe mogą zmieniać się przy 

wdrażaniu nowych urządzeń lub wynajęciu 

nowych pomieszczeń.

• Koszty zmienne (ang. variable costs) zmieniaj 

się degresywnie, progresywnie lub 
proporcjonalnie wraz ze zmian wielkości 
produkcji.

• Koszt bezpośredni oznacza taki składnik 

kosztów własnych przedsiębiorstwa, który 
wykazuje bezpośredni związek z danym 
nośnikiem (np. szt., kg, godz.) lub miejscem 
powstawania kosztów oraz został 
jednoznacznie i dokładnie ustalony na 
podstawie źródłowej dokumentacji kosztów.

• Koszty które wykazuj związek pośredni i są 

naliczane metodami przybliżonymi i 
wykorzystującymi tzw. klucze podziałowe, 
nazywane są kosztami pośrednimi.

  Rozliczenie kosztów
  Operacja rozliczania kosztów jest 

zasadniczym zadaniem rachunku kosztów.

  Przykładowy typowy proces rozliczania 

kosztów przedsiębiorstwa przemysłowego 
składa się z czterech faz :

- pomiar, ewidencja i zaliczanie kosztów do 

rodzajów;

- rozliczanie kosztów na okresy obrachunkowe 

(w tym rozliczenia międzyokresowe);

- rozliczanie kosztów na miejsca powstawania;
- rozliczanie kosztów na nośniki.

     Kalkulacja kosztów
• Kalkulacja kosztów jest to obliczanie kosztów 

przypadających na przedmiot kalkulacji czyli jednostek 

kalkulacyjnych, którymi może być: produkt, grupa 

produktów, czy, zespół, podzespół fragment lub całość 

usługi zewnętrznej albo całość usługi zewnętrznej albo 

wewnętrznej, jednostka  rezultatu działalności 

handlowej, finansowej, bytowej, socjalnej lub 

inwestycyjnej itp. 

• Jedną z zasad kalkulacji jest pełna identyfikacja 

związków jednostek kalkulacyjnych z kosztami w celu 

odniesienia do poszczególnych jednostek wszystkich 

kosztów na nie przypadających, niezależnie od miejsc i 

okresów obrachunkowych, w których te koszty powstały 

.

• Głównym zadaniem kalkulacji jest dostarczenie 

informacji ekonomicznych dla poszczególnych 

podsystemów decyzyjnych systemu działania 

(zarządzanie przez koszty, controlling, inne formy 

zarządzania).

     Rachunek kosztów oparty na kalkulacji 

częściowej

• Kalkulacja częściowa polega na wliczaniu do kosztów 

wytworzenia produktów tylko tych kosztów, które są 

kontrolowane w przekroju kosztów . W rachunku 

kosztów opartym na kosztach bezpośrednich 

przyjmuje się założenie, że w przekroju produktów będą 

kontrolowane tylko koszty bezpośrednie, a pozostałe 

koszty (pośrednie) – według miejsc ich powstawania.

• Rozwiązanie to może być stosowane dla produkcji 

nieskomplikowanych wyrobów.

• Rachunek kosztów oparty na kosztach zmiennych 

polega na kalkulowaniu produktów w wysokości 

kosztów zmiennych.

• W rachunku kosztów opartych na kosztach 

podstawowych w przekroju produktów ujmuje się te 

koszty, które wywieraj decydujący wpływ na 

kształtowanie ogólnej sumy kosztów produkcji, a wic 

kosztów podstawowych.

Do kosztów podstawowych zalicza się:
1) koszty podstawowe bezpośrednie;
2) koszty podstawowe ruchu:
- amortyzacja maszyn i urządzeń;
- naprawa oraz konserwacja maszyn i urządzeń;
- energia napędowa.

• Zakres i sposoby odniesienia kosztów podstawowych 

bezpośrednich na poszczególne przedmioty kalkulacji 

zostały szczegółowo ustalone dla poszczególnych branż.

• Istotę koncepcji można sprowadzić do:
1) amortyzacja maszyn i urządzeń produkcyjnych powinna by 

wyliczona na godzin pracy maszyn i na godzin ich postoju 

(godzinowa stawka amortyzacyjna);

2) koszty naprawy maszyn i urządzeń produkcyjnych powinny 

by rozliczane za pomocą stawek ustalonych na godzin pracy 

maszyny;

3) energia napędowa powinna by odnoszona na produkowanie 

wyrobu za pomoc stawek jej zużycia przypadającą na godzin 

pracy maszyny;

4) koszty ogólne (np. ogólnowydziałowe, ogólnozakładowe, 

sprzedaży, bezczynności) powinny by odnoszone na wynik 

działalności tego okresu, w którym powstały.

Informacje na temat kosztów 

służą decydentom do:

- oceny sytuacji ekonomicznej 

systemu działania;

- podejmowania decyzji, w tym 

gospodarczych;

- kontroli realizacji decyzji.
• Istotnym elementem sporządzonego 

budżetu jest określenie rachunku 
kosztów, które w bezpośredni 
sposób wpływaj na wyniki 
funkcjonowania systemu działania.

• Analiza kosztów
• Istota analizy kosztów polega na porównaniu 

kosztów rzeczywistych danego okresu 

sprawozdawczego, ujętych w przekroju kosztów: 

rodzajowych, kalkulacyjnych, miejsc powstawania i 

przedmiotów kalkulacji z odpowiednimi kosztami :

- planowanymi na ten sam okres;
- rzeczywistymi okresu ubiegłego;
- innych zakładów jednostki gospodarczej.
• Podstawowe dane liczbowe niezbędne do oceny 

poziomu kosztów własnych jednostki gospodarczej 

są zawarte w planie kosztów oraz sprawozdaniach 

z jego wykonania, do których zalicza się 

sprawozdania z: kosztów w układzie rodzajowym i 

kalkulacyjnym, kosztów pośrednich (wydziałowych 

i ogólnozakładowych), zakupów, sprzedaży i 

handlowych.

Przykład przygotowania danych do analizy kosztów w układzie 

rodzajowym

Przykład przygotowania danych do analizy kosztów pośrednich

      Rachunek kosztów jako metoda 

zarządzania systemami działania

•  Zarządzanie to zestaw działa obejmujący: 

planowanie i podejmowanie decyzji, 

przewodzenie tj. kierowanie ludźmi i 

kontrolowanie, skierowanych na zasoby 

organizacji: ludzkie, finansowe, rzeczowe i 

informacyjne i wykorzystywanych z zamiarem 

osiągnięcia założonych celów systemu działania.

• Głównym narzędziem planowania i 

podejmowania decyzji w systemie działania jest 

budżetowanie.

     Budżet określa się jako wyrażony w 

jednostkach ilościowych i wartościowych plan, 

przydzielony określonej jednostce decyzyjnej w 

danym okresie obrachunkowym, z odpowiednim 

zakresem obowizywalności.

    Budżetowanie (plan finansowo – kosztowy) jest 

procesem, który obejmuje trzy podstawowe :

- tworzenie budżetu określającego planowane środki 

finansowe i przewidywane koszty w  rozkładzie 

czasowym dla przewidywanych do realizacji zada;

- realizacja zadań na podstawie planu budżetowego;
- kontroli budżetowej w aspekcie oceny bieżących 

efektów, korekty planu budżetowego i premiowania 

wykonawców.

 Informacje na temat kosztów służą decydentom 

do:

- oceny sytuacji ekonomicznej systemu działania;
- podejmowania decyzji, w tym gospodarczych;
- kontroli realizacji decyzji.
• Istotnym elementem sporządzonego budżetu jest 

określenie rachunku kosztów, które w bezpośredni 

sposób wpływaj na wyniki funkcjonowania systemu 

działania.

Syntetyczny budżet kosztów

 

hipotetycznego wydziału 

obsługiwania maszyn na pierwszy kwartał ... roku

     Analiza kosztów eksploatacji obiektów 

technicznych

• W przekrojach klasyfikacyjnych kosztów 

według rodzajów, miejsc powstawania, 

nośników i zmienności nie istnieje pojęcie 

kosztów eksploatacji urządzeń 

technicznych, dlatego te poniżej je 

zdefiniowano.

• Koszty eksploatacji urządzeń 

technicznych stanowi wyrażone w 

pieniądzu zużycie fizyczne i ekonomiczne 

obiektów, energii, masy i informacji, 

usług oraz czasu pracy pracowników, w 

celu realizacji zadań operacyjnych i 

utrzymania tych urządzeń w stanie 

zdatności funkcjonalnej i zadaniowej, w 

zadanych warunkach i czasie.

• Jest to definicja kosztów eksploatacji 

obiektów technicznych obejmująca 

procesy ich użytkowania, obsługiwania i 

zarządzania.

• Podkreślić należy również, że do 

kosztów 

eksploatacji obiektów technicznych 

można zaliczyć tylko koszty obsługiwania 

i zarządzania.

 Koszty te zaliczane do 

kosztów logistycznych uwzględniają 

tylko koszty czynności związanych z 

utrzymaniem obiektów w stanie 

zdatności w podsystemie użytkowania i 

obsługiwania. Koszty związane z 

użytkowaniem obiektów (na przykład: 

ilość zużytego paliwa) zalicza się do 

kosztów podstawowych

   W przekroju rodzajowym kosztów 

eksploatacji urządzeń technicznych 
można doszukiwać się w następujących 
pozycjach:

- materiałów (np. oleje, smary, czyściwo, części 

zamienne, paliwa płynne, stałe, gazowe);

- energii obcej: elektrycznej, cieplnej, wody, 

sprężonego powietrza;

- usług obcych: diagnozowania, obsługiwania, 

naprawy, konserwacji i transportu;

- amortyzacji środków trwałych w tym 

urządzeń technicznych, wyrażające proces 
stopniowej utraty ich wartości w czasie, 
spowodowanej zużyciem fizycznym i 
ekonomicznym;

 - wynagrodzeń – pracowników systemu 

eksploatacji urządzeń technicznych. 

   Z kosztami wynagrodzeń są 

związane najczęściej w sposób 
proporcjonalny, koszty występujące w 
postaci obligatoryjnych narzutów na 
wynagrodzenia;

  - podatków majce charakter kosztów, 

np. podatek gruntowy, do 
nieruchomości i od środków 
transportu.

• Analiza kosztów eksploatacji 

obiektów technicznych na 
podstawie zakładowego planu 
kont

• Kosztów eksploatacji urządzeń 

technicznych należy poszukiwać w 
zespołach :

• 4 – koszty według rodzajów i ich 

rozliczenie;

• 5 – koszty według typów działalności 

i ich rozliczenie;

• 7 – przychody i koszty ich 

osiągnięcia.

 Koszty eksploatacji samochodów w przedsiębiorstwie 

transportowym

Koszty Cts eksploatacji samochodów w przedsiębiorstwie 

transportowym określa wyrażenie:

       Cts = Ctp + Ctn [zł] 
gdzie:

• Ctp – koszty eksploatacji samochodów zależne od przebiegu;

• Ctn – koszty eksploatacji samochodów niezależne od przebiegu.

W skład kosztów Ctp eksploatacji samochodów zależnych od 

przebiegu wchodzą:

       Ctp = Ctm + Cts + Cto + Ctn [zł] 
gdzie:

• Ctm – koszty materiałów pędnych;

• Cts – koszty olejów;

• Cto – koszty ogumienia;

• Ctn – koszty napraw.

Koszty Ctn napraw obejmują:

       Ctn = Ctd + Ctb + Ctg [zł] 
gdzie:

• Ctd – koszty diagnozowania;

• Ctb – koszty napraw bieżących;

• Ctg – koszty napraw głównych.

    

Koszty Ctn eksploatacji samochodów niezależne od 

przebiegu zawierają:

  Ctn = Cnp + Cnd + Cna + Cnw + Cni + Ctz [zł] 
gdzie:

• Cnp – koszt płac bezpośrednich i narzutów na płace;

• Cnd – koszt delegacji kierowców;

• Cna – amortyzacja pojazdów;

• Cnw – koszt wyposażenia pojazdów;

• Cni – inne koszty;

• Ctz – koszty zarządzania.
     

Koszty zarządzania Ctz

 obejmują koszty utrzymania 

personelu administracyjnego zajmującego się 

obsługiwaniem przewozu ładunków lub osób.

• Do kosztów materiałów pędnych i olejów zalicza się 

koszt paliwa i olejów zużytych do silników pojazdów. 

W tej pozycji ujmuje się zarówno wartość paliwa 

pobranego z własnych magazynów oraz 

zakupionego prze kierowców w stacjach 

benzynowych.

• Do kosztów ogumienia należą koszty zużycia 

ogumienia (opon, dętek, wkładów). W pozycji tej 

mogą by również wykazywane koszty napraw  

ogumienia.

    

W kosztach napraw eksploatacyjnych taboru 

wykazuje się koszty:

     - obsług technicznych, planowo zapobiegawczych, 

wykonywanych okresowo stosownie do przebiegu lub 

czasu eksploatacji danego pojazdu. Zakres czynności 

dla określonego rodzaju obsługi technicznej ustalają 

odpowiednie instrukcje eksploatacyjne,

    - napraw eksploatacyjnych pojazdów, 

wykonywanych dla usunięcia uszkodzeń i 

przywrócenia sprawności technicznej pojazdu. 

Naprawa może polega na wymianie gotowych 

zespołów lub podzespołów względnie na wymianie 

części zamiennych w zespołach eksploatowanych 

pojazdów,

    - napraw całych pojazdów, przez które należy 

rozumie tzw. naprawy główne.

• Płace bezpośrednie i narzuty na płace obejmuj 

koszty wynagrodzeń wraz z narzutami za czas 

pracy kierowców pojazdów samochodowych i ich 

pomocników. w pozycji tej ujmuje się 

wynagrodzenia kierowców i pomocników za prace 

związane z obsług, remontami itp., wykonywane 

na stacjach obsługi, zakładach remontowych itp.

• Delegacje kierowców i pomocników obejmuje 

koszty związane z delegowaniem lub czasowym 

przeniesieniem kierowców i pomocników do pracy 

poza miejsce stałego postoju taboru.

• Amortyzacja pojazdów obejmuje koszty 

amortyzacji taboru samochodowego.

• Koszty wyposażenia pojazdów zawieraj koszty 

materiałów stanowiących wyposażenie pojazdów 

samochodowych. W szczególności zalicza się tu, 

np. opończe, radioaparaty samochodowe, 

łańcuchy, apteczki, gaśnice, pokrowce na 

chłodnice, skrzynki i torby narzędziowe, banki na 

benzyn, narzędzia itp. Do pozycji tej zalicza si 

równie ewentualne koszty napraw tych 

przedmiotów.

• Inne koszty bezpośrednie obejmują

 

ubezpieczenia pojazdów, podatek od środków 

transportu, opłaty za zezwolenie 

upoważniające do wjazdu na obszar innego 

kraju, za karnety TIR, za wizowanie 

paszportów kierowców, opłaty celne za 

przewożone paliwo, za jazdę po autostradach, 

opłaty parkingowe, frachty morskie i kolejowe 

(za przemieszczanie samochodów na pewnych 

odcinkach na promach i wagonach 

kolejowych).

• Ewidencję szczegółową

 w przypadku 

działalności przewozowej – prowadzi się 

według poszczególnych rodzajów transportu 

(przewozy ładunków, przewozy osób, 

eksploatacja sprzętu). w ramach rodzajów 

transportu może nastąpić dalszy podział 

według typów pojazdów lub jednostek sprzętu. 

W zależności od potrzeb prowadzi się 

rachunek  kosztów według rodzajów i 

miejsc powstawania.