PROBLEMATYKA GATUNKÓW

LITERACKICH W BIBLII

TRADYCJA BIBLIJNA

Problematyka gatunków literackich w Biblii

• Biblia jest dziełem kompilowanym, składa się z wielu

ksiąg powstających w długim okresie czasu, jest dziełem

wielu autorów oraz redaktorów tekstu. Klasyfikacja

rodzajowa i gatunkowa, którą się zwykliśmy posługiwać

w naszym kręgu kulturowym, jest oparta głównie na

platońskiej i arystotelesowskiej (poetyka) koncepcji,

upowszechnionej w dobie klasycyzmu. Troisty,

hierarchiczny podział na epikę, lirykę i dramat jest

logiczny i wydaje nam się naturalny. Jednak zawsze

istniały z takim uproszczeniem problemy, a mianowicie

czy ów hierarchiczny podział na gatunki występujące w

obrębie rodzaju i dalej na odmiany gatunkowe powinien

dokonywać się na zasadach: retoryki (przede wszystkim

oznaczając cel oraz przyjęty w utworze sposób

oddziaływania na odbiorcę) czy też filozofii, odnosząc

się do uzasadnienia istoty opisywanych zjawisk; czy

bardziej istotne są wyróżnienia tematyczne, czy też

formalne.

Problematyka gatunków literackich w Biblii

• Grozi nam pewien automatyzm w przenoszeniu współczesnego

sposobu rozumienia literatury na teksty przeszłe, a więc także

biblijne i teoretyzowania na ich temat z pominięciem ówczesnego,

często bardzo odmiennego, sposobu myślenia i wyrażania.

Ustalenie przynależności gatunkowej niejako programuje nasz

sposób czytania tekstu, podejścia do niego i rozumienia go, a także

do odczytania zastosowanych w nim środków kompozycyjnych i

stylistycznych. 

• Zagadnienie gatunków pojawiających się w Biblii jest

skomplikowane i do tej pory jest kwestią otwartą. Częściej używa

się bardziej ogólnego pojęcia formy literackiej zastosowanej w

tekście, czy też konwencji literackiej. W starożytności posługiwanie

się określoną konwencją literacką było powszechne, dużo bardziej

niż dzisiejsze stosowanie gatunku literackiego. Konwencje

zmieniały się powoli i z reguły podyktowane były funkcjami

użytkowymi, nie tylko estetycznymi.

• Konieczność wyodrębnienia literackich form w tekście biblijnym i

ścisły związek z egzegezą zaznaczyły przede wszystkim badania

niemieckiej szkoły biblistyki pod koniec XIX i początku XX w.

(Formgeschichte). Te badania nad gatunkami i formami literackimi

rozwinęły prace nad skomplikowanym procesem powstawania

tekstu, wpływu różnych tradycji i literatury oraz relektury.

Formy literackie tekstów „użytkowych”

• W tekście biblijnym mamy wiele fragmentów, które są

typowymi

tekstami

administracyjnymi,

np.

spisy

miejscowości w Joz – wymienia się tereny przynależące

do danego pokolenia, czyli ustala się granice

administracyjne; spisy odzwierciedlające stan majątkowy

(np. spis zdobytego w walce bydła oraz niewolników Lb

31, 32-47); genealogie (np. Rdz 11, 10-26; 1 Kr 1 – 9);

listy nadzorców (np. 1 Krl 4, 7-19); spisy winnych (np.

Ezd 10, 18-44) i wykazy sądowe; spisy miast

ufortyfikowanych (np.1 Krl 9, 15-19 lub 2 Krn 1-6);

dekrety, jak akty nadania, akty łaski, pełnomocnictwa –

(np. pełnomocnictwo dla Ezdrasza, wystawione przez

króla perskiego Artakserksesa Ezdr 7, 12-26); edykty

królewskie (np. Ezd 1, 2-4); dokumenty dotyczące

budynków publicznych, np. świątyni: Ezd 6, 1-5; listy

administracyjne – petycje (skargi/donosy) i odpowiedzi

(Ezd 4, 8-16 i Ezd 4, 17-23), umowy i przymierza, np.

handlowe (por. 1 Krl 5, 17-23). Typowymi tekstami o

charakterze użytkowym są także przepisy prawne,

zarówno apodyktyczne sformułowania, jak i kazuistyczne

(Lb 35, 9-33, Lb 36, 1-9, Kpł 25).

Formy literackie tekstów „użytkowych”

• Ciekawym zjawiskiem literackim w Biblii są listy. Otóż list z

założenia nie powstał jako gatunek literatury, była to forma

komunikacji międzyludzkiej, zastępująca obecność osobistą. W

kulturze grecko-rzymskiej jednak list z czasem ewoluował,

zwłaszcza pod wpływem retoryki. Nie zanikła podstawowa jego

funkcja, ale zaczęto się posługiwać formą listu, jako tą właściwą do

wyrażenia np. własnych poglądów, przekonania do czegoś lub w

celach parenetycznych – używali jej filozofowie, politycy, publicyści

(tzw. listy otwarte). Niektóre z nich wykazują się tak wysokimi

walorami literackimi i pięknem języka, że wpisały się na stałe w

dziedzictwo literatury. Formą listu wzbogacano również niekiedy

narrację – były to zatem listy typowo fikcyjne, mocno stylizowane, w

zależności od potrzeby i w tym znaczeniu czysto literackie, bo nie

mające żadnego odniesienia w rzeczywistości. Bibliści zajmujący się

epistolografią stają wobec rozstrzygania, czy NT listy są listami w

sensie ścisłym, czy też są to listy literackie, czyli stanowią określoną

treść, celowo zawartą w formie listu. Obecnie rozróżnia się w

nowotestamentowej epistolografii zarówno listy rzeczywiste, czyli

wysłane przez konkretnego nadawcę do określonego odbiorcy (np. 2

i 3 List Jana), listy kompilowane z listów rzeczywistych (np. 1 i 2

Kor), a więc podlegające „obróbce” literackiej oraz teksty, które

powstały jako parenezy, dyskursy protreptyczne (np. Jk) lub traktaty,

wpisane w formę epistolarną (np. Hbr). Traktowanie listów jako

tekstów źródłowych w historiografii dotyczy zarówno tekstów ST, jak

i NT (por. Ezd 4, 8-16; 2 Mch 1, 1-9 lub Dz 15, 23-29; Dz 23, 26-30).

Konwencja poetycka

• Poezja jest typowym dla świata starożytnego

Bliskiego

Wschodu

sposobem

wypowiedzi.

Charakterystyczną cechą poezji hebrajskiej, czy

semickiej w ogóle, jest paralelizm członów i rytm

metryczny. (zob. np. G.B. Gray, The Forms of Hebrew

Poetry, KTAV Publishing Hause 1982, XXXII-XXXV).

• Rytm

jest

podstawowym

kryterium

poezji

hebrajskiej. Rytmika w starożytnej poezji hebrajskiej

nie opierała się na iloczasie, czyli na łączeniu

określonej liczby krótszych i dłuższych sylab (np. w

poezji greckiego antyku metrum oparte jest o

iloczas: jambiczny – występowanie sylaby krótkiej i

długiej –v; trochej – długiej i krótkiej v-, daktyl –

długiej i dwóch krótkich v--, amfibrach – sylaby

długiej pomiędzy dwiema krótkimi -v-), ale na

doborze sylab otwartych i zamkniętych, inaczej

mocnych i słabych – czyli jest to tzw. rytm metryczny

lub na powtarzaniu podobnych słów i sylab – rytm

członowy, zwany też paralelizmem.

Konwencja poetycka

•

Metrum akcentowe jest wyrażane przez różny (nie jest izometryczne, ale

heterometryczne) stosunek sylab akcentowanych i nieakcentowanych, których

liczba waha się od 4 do 8 w jednym dystychu). Najczęściej pojawia się dystychiczny

rodzaj strofy. Dystych to wersowanie złożone z dwóch jednostek stychicznych

(kolonów). Liczba sylab akcentowanych jest różna i zmienna 2+2, 2+3, 2+4, 3+3,

itp. Bardzo charakterystyczny dla tekstów elegijnych jest rytm qinā 3+2, gdzie brak

jednej sylaby sprawia wrażenie „łkania” podczas głośnego czytania.

•

Paralelizm – rytm członowy uzyskuje się rzadziej przez zestawianie homonimów

(podobne brzmieniowo słowa lub sylaby – rym), znacznie częściej przez zestawianie

w dystychach synonimów, wyraża się tę samą treść różnymi słowami (paralelizm

synonimiczny), antonimów logicznych – myśl pierwszego opisuje lub dopełnia drugi

człon na zasadzie kontrastu, np. przy pomocy słów przeciwstawnych (paralelizm

antytetyczny) oraz przez zestawienie stopniowe lub gradacyjne, gdzie kolejny człon

jest kontynuacją pierwszego (dotyczy strof polistychicznych), czyli rozwija myśl, aż

do jej „zwieńczenia” (paralelizm syntetyczny). Jego szczególna odmianą jest

klimaks. Innym typem wyróżnianego paralelizmu jest chiazm, czyli konstrukcja

oparta na schemacie greckiej litery X (chi): ABB’A’ (znacznie częściej pojawia się w

rytmice prozy niż poezji).

•

Inne zabiegi stosowane w hebrajskiej poezji, to np.: szyk przestawny

(charakterystyczny dla prozy dla j. hebrajskiego o+p+d, w poezji przybiera kształt

p+o+d); rozbijanie wyrażeń biegunowych na dwa stychy (dzień i noc); powtarzalne,

analogicznie do refrenu wykrzyknienia, np. „Alleluja!”, „Jahwe, nasz Pan!” itp.;

rozpoczynanie od kolejnej litery alfabetu – akrostychiczność (por. np. Ps 111, 112,

34, 145, 37, 119) – bądź od kolejnego stychu, bądź dystychu, 4- lub 8-stychu, zdarza

się też nierównomiernie (np. Ps 119); inkluzja (np. Ps 103), czyli zamknięcie – na

początku i końcu występuje stych o tej samej treści. Oczywiście charakterystyczne

są także wszystkie inne cechy języka poetyckiego, bogate środki wyrazu, jak:

metafory, metonimie, synekdochy, elizje, metatezy, onomatopeje, personifikacje,

antropomorfizmy itp.

•

Oczywiście nie wszystkie teksty poetyckie w Biblii są liryczne!

Gatunki (i ich odmiany) właściwe dla konwencji

poetyckiej

• Typowym przykładem poezji w ST jest oczywiście

Psałterz, czyli zbiór psalmów. Psalm to gr. yalmo,j czyli

utwór o charakterze pieśni, wykonywany przy

akompaniamencie instrumentu, gł. strunowego, ale nie

tylko.

• W obrębie gatunku psalmów wyróżnia się dodatkowo

ich typy, czy też podgatunki. Podstawowe klasyfikacje:

– ze względu na podmiot liryczny – psalmy indywidualne i

zbiorowe;

– treściowa – wówczas wyróżnia się psalmy hymniczne,

pochwalne, dziękczynne, błagalne (12, 44, 60, 74, 79, 106,

129 – zb., 5, 7, 13, 17, 22, 42, 43, 54, 57, 69-71), ufności (3, 4,

11, 16, 23, 27, 62, 121, 131), pouczające (np. 1, 15, 25, 32,

34, 37, 90, 91, 73, 111, 112, 119, 128, 133, 139);

– ze względu na środowisko pochodzenia: królewskie (2, 18, 20,

21, 45, 72, 89, 101, 110, 132), liturgiczne (w tym pielgrzymie

15, 122 i 125, liturgii Świątyni 81, 135, pieśni Syjonu 46, 48,

76, 84, 87, 122), prorockie (59, 75, 83, 58, 94) – określane

także mianem potępiających ze względu na charakterystyczny

język szyderstwa lub potępienia nieprawych (sędziów,

wrogów, ludzi podstępnych, bluźnierców, gwałcicieli,

ciemiężycieli ubogich itp.).

Gatunki (i ich odmiany) właściwe dla konwencji

poetyckiej

• Poza psałterzem znajdujemy wiele krótkich utworów poetyckich,

mających charakter pieśni, (np Wj 15, 21nn; Sdz 5; Sdz 11, 34; 1Sm

18, 6n.). Zazwyczaj te utwory uznaje się za fragmenty istniejących w

ustnej formie przekazu wypowiedzi poetyckich, które zostały

wprowadzone do tekstu pisanego nie zawsze w całości. Wyróżniamy

w Biblii pieśni: bojowe (Joz 10, 12; Lb 22-24; 1 Sm 17, 8.10.43),

pieśni zwycięstwa (Lb 21, 27-30, Sdz 5, 11, 34 i 16, 23); miłosne i

weselne (Rdz 29, 27; Sdz 14, 12.17, Tb 8, 20; Iz 5, 1-7), pogrzebowe

– elegie oraz podobne do nich lamentacje (2 Sm 1, 17-27; 3, 33n; Am

5, 1-2, Jr 9, 9-11.16.21, Mi 1, 8-16) pieśni przy pracy (Ne 4, 4; Iz 16,

9nn) oraz pieśni satyryczne (np. Sdz 5, 5-17.28-30; Ez 19, 1-9.10-14,

Ez 27, 2-9.25-36, Ez 28, 12-19, 32 2-8). Prorocy często używali form

elegii pogrzebowych, aby przykuć uwagę słuchacza, jest to jeden z

zabiegów retoryki hebrajskiej. W typowych pieśniach pogrzebowych

nie używano imienia Boga, czego nie można powiedzieć o prorockich

lamentacjach.

• Oddzielny typ utworów poetyckich stanowią hymny biblijne. Oprócz

cech charakterystycznych dla poezji ich głównym tematem jest

JHWH i przymioty Jego działania. Są one zawsze zbudowane w ten

sam sposób: po wypowiedzianej na początku zachęcie do

wychwalania Boga lub zapowiedzi, że będzie się to czynić, następuje

opis Jego dobrodziejstw: moc, majestat, wielkość dzieł, Jego działanie

(w przyrodzie i dla człowieka), Jego miłosierdzie i dobroć,

wprowadzony najczęściej przez wyrażenia „bo/ponieważ” (np. Dn 3,

52-90).

Gatunki (i ich odmiany) właściwe dla konwencji

poetyckiej

• W NT mamy stosunkowo niewiele materiału poetyckiego.

Utwory, które znajdujemy najczęściej mają prosty rytm

jambiczny lub opierający się na stopie mieszanej jambu i

architrawu. W ramach poetyckich gatunków NT należy

wymienić przede wszystkim hymny lub poematy hymniczne

(tzw. Hymn o Logosie z prologu J, poemat o kenozie Chrystusa

z Flp, hymn o miłości z 1 Kor), pieśni pochwalne i dziękczynne

(np. tzw. Magnificat i pieśń Zachariasza z Łk), wizje i

proroctwa (głównie w Ap), epistolarne dziękczynienia i

błogosławieństwa (np. 1 Tm 1, 12-17), których podłożem są

hymny liturgiczne i modlitwy, a z mniejszych form makaryzmy

(np. tzw. błogosławieństwa z Kazania na Górze w Mt, „biada”

z Kazania na Równinie Łk), maksymy i przysłowia, np. Mk 9,

50 (jeżeli sól straci swój smak,/czymże ją przyprawić); Łk 23,

31 (jeśli z zielonym drzewem to czynią, /cóż się stanie z

suchym? – rytm qina); Mt 8, 20 (Lisy mają nory/ptaki

powietrzne gniazda/a syn człowieczy nie ma miejsca/ gdzie

mógł by głowę oprzeć).

• W konwencji greckiej poetyki zapisane zostały także niektóre

utwory ST, dla których greka jest oryginalnym językiem zapisu,

np. modlitwy Tb , Mdr 9, 1-19; Jdt 9, 1-14; poematy i hymny,

jak np. Mdr 7, 22 – 8, 20; Jdt 14, 9b-10 i 16, 1-17).

Konwencja dramatu a tekst Biblii

• Rdzenna kultura starożytnego Izraela nie znała utworów scenicznych –

ich kolebką jest oczywiście starożytna Grecja – ta konwencja literacka

z pewnością znana była na terenach Palestyny, od momentu procesu

hellenizacji tych obszarów, ale nie przyjęła się powszechnie w rodzimej

literaturze.

• Warto jednak zwrócić uwagę na to, że wiele tekstów biblijnych łatwo

adaptować na potrzeby przedstawienia scenicznego.

• Dzisiaj głównie dwa utwory ST rozpatruje się w konwencji rodzaju

dramatu: Pnp oraz Hi.

– Księga PNP nosi znamiona dramatu. Może to usprawiedliwiać dość późne

pochodzenie jej ostatecznej formy lub wpływy literatury greckiej, widoczne

najbardziej w nurcie mądrościowym. Utwór powstał ok. V – IV w. przed Chr., po

wieloetapowej wcześniejszej redakcji (niektóre pieśni są bardzo stare) w kręgu

mądrościowym. Składa się z pieśni weselno-godowych i erotyków, które

układają się w pewien typ fabuły. Wątki w fabule jednak nie rozbudowują się do

jednego punktu kulminacyjnego, powracają, mają postać falową, brakuje też

właściwego rozwiązania akcji. Głównymi bohaterami są Oblubieniec i

Oblubienica, którzy dialogują ze sobą, pojawia się także, choć sporadycznie,

chór.

– Księga Hioba przypomina konwencję dramatu przede wszystkim w swej ogólnej

kompozycji: prozatorski prolog – zawiązanie akcji [scena I], poetyckie dialogi

Hioba z adwersarzami – rozwój akcji, aż do punktu kulminacyjnego –

odpowiedzi Boga [scena II], prozatorski epilog - rozwiązanie akcji [scena III].

Ponieważ także powstała w kręgu literatury mądrościowej i datowana jest na

ok. IV w., to możliwe, że podlegała w swym ostatnim procesie redakcyjnym

wpływom konwencji dramatycznej.

Epika

biblijna

• Biblijne teksty narracyjne mają bardzo zróżnicowany

charakter i decyduje o tym głównie ich przeznaczenie.

Zazwyczaj służą celom historiografii, gdzie obok słów narracji

zamierzonej pojawia się wiele materiału o charakterze

źródłowym (patrz powyżej teksty „użytkowe”).

• Wiele utworów epickich w Biblii ma wyraźnie dydaktyczny

cel, chociaż trudno jest wyłączyć z takiej kategorii i literaturę

historiograficzną. W samym tekście biblijnym zauważamy

wpływ tradycji, która szczególnie wyraziła się w tradycji

literackiej pobiblijnego judaizmu, wykorzystującej już

istniejący tekst Biblii. Chodzi mianowicie o żydowskie hagady

(od hebr. haggadah, oznacza pouczające opowiadanie o

dziejach, np. hagada na święto Paschy), halachy (od hebr.

halakah, oznacza postępowanie, dotyczy tekstów o

charakterze prawa, które normuje zachowanie ludzkie, np.

halachy Talmudu) oraz midrasze (od hebr. darasz, badać,

dociekać, wyjaśniać, oznacza sposób interpretacji tekstów lub

wydarzeń, często posługuje się narracyjną formą hagady).

• W Biblii, zarówno w Starym, jak i Nowym Testamencie mamy

do czynienia z materiałem o charakterze hagadycznym,

halachicznym oraz midraszowym (np. Dn 9, 1-27; Jon, Tb, Jdt,

Est, Mdr 11 – 19, 1 i 2 Krn).

Gatunki epickie

• Do gatunków epickich, które najczęściej się wyodrębnia w

Biblii zaliczamy:

– Mity (kosmogeniczne – Rdz 1, 1-25, antropogeniczne – Rdz

1, 26-31, kosmo- i antropogeniczne Rdz 2, 4 – 3, 24,

genealogiczne – np. Rdz 4, 1-26; Rdz 5, 1-32; Rdz 10, 1-32)

– Legendy i opowiadania o cudach (np. Wj 4, 1-5; Lb 16 – 17,

26; 1 Sm 9, 1 – 10, 16; 2 Krl 4, 1-7; 1 Krl 17, 17-24; 2 Krl 2,

19-22; 1 Krl 5, 1-27; 1 Krl 4, 38-41, 2 Krl 1, 9-16)

– Sagi (najwięcej w Rdz 12 – 36, a także Rdz 6, 9 – 9, 29; Rdz

11, 27 – 25, 18; Rdz 25, 19 – 50, 12; )

– Opowiadania etiologiczne, tzn. wyjaśniające (np. Rdz 11,

1-9; Rdz 28, 10-22; Sdz 6, 11-24; Sdz 18, 1-31; Wj 12, 1 –

13, 16)

– Sprawozdania i kroniki (np. Sdz 9, 1-57; 2 Sm 5, 1-12; 2

Sm 15, 1-37; 2 Sm 20, 1-22; 1 Krl 6, 1 – 7, 51, 1 Krl 12, 1-

20; 1 Krl 14, 21-31)

– Nowele (zalicza się przede wszystkim tekst opowiadania o

Józefie egipskim – Rdz 37.39-48.50; opowiadanie o Hiobie

- Hi 1, 1-2, 13 i 42,7-17oraz księgi Rt, Jon, Tb, Jdt, Est –

wszystkie te teksty traktuje się także jako midrasze

hagadyczne)

Gatunki epickie

– Itineraria (opisy podróży) w Biblii zazwyczaj skrótowe

opowiadania opisujące wydarzenia dotyczące wędrującej

grupy oraz drogi i miejsc postoju (np. Lb 21, 10-20; Lb

33, 1-49, Joz 1, 10-18; Joz 4, 1-11; Sdz 5, 2-12 lub

podróży apostolskich , np. Dz 16, 1-15; Dz 20, 1-6) i

summaria (swoiste streszczenia wydarzeń, często mające

charakter opowiadań łączących lub „przejściowych” lub

streszczeń teologicznych (np. Dz 1, 1-11; Dz 2, 42-47)

– Pamiętniki, autobiografie (np. Ezd 7, 1-8; Ezd 9, 1-10; Ne

3, 33 – 7, 5 oraz Ne 12, 27 – 13, 31; Iz 6, 1-13; Jr 1, 4-10;

Koh 2, 4-23)

– Opowiadania o powołaniach proroków (np. Jr 1, 4-10; Ez

1,1 – 3, 15)

– Bajki (Sdz 9, 8-15; Lb 22, 22-35; 2 Krl 14, 9)

– Przypowieści i opowiadania apoftegmatyczne (np. 2 Sm

12, 1-12; Iz 5, 1-7; Iz 28, 24-28; przypowieści

ewangeliczne, Mt 19, 16-22)

– Alegorie/opowiadania alegoryczne i opowiadania o snach

(np. Iz 11, 1-9; Ez 16, 1-63; Ez 17, 3-8; Ez 21, 1-5; Ez 22,

25-27; Ez 24, 3-14; Ez 31, 3-14; Rdz 37, 5-10; Sdz 7, 13-

15; 1 Sm 3, 1-18; 1 Krl 3, 5-15; 2 Mch 15, 12-16, Dn 2, 1-

45; Dn 4, 1-24; J 15, 1-11; J 10, 1-10 i 10, 11-21).

Gatunki „wypowiedzi”

• Wiele tzw. wypowiedzi w tekście biblijnym ma charakter poetycki

(zwłaszcza te zapisane w języku hebrajskim, co służyło przede

wszystkim łatwiejszemu ich zapamiętywaniu), ale nie wszystkie. Wiele z

wypowiedzi jest pisanych prozą.

• Do „wypowiedzi” zaliczamy:

– modlitwy (np. Tb 3, 2-6; Tb 3, 11-15; Est 4, 17b-17i; Jon 2, 3-10; Dn

3, 26-45);

– przysłowia (np. Ez 12, 22b);

– formuły liczbowe (najczęściej z 3 i 4 oraz 7 i 8, np.: Prz 6,

16

Sześciu

rzeczy nienawidzi Jahwe, siedem jest odrazą dla Jego duszy:

71

oczy

wyniosłe, język kłamliwy, ręce przelewające krew niewinną,

18

serce

knujące niecne zamiary, nogi pospiesznie biegnące do występku,

19

fałszywy świadek, co roznosi kłamstwa, i taki, co wzbudza spory

wśród braci, ale zob. też Prz 30, 15-16.18n.; 21-23; 24-31; Syr
23,16n; 25,7-11; 26,5.28; 50,25n; Ps 62,12; Am 1, 3.6.9.11);

– wyznania wiary, np. Iz 6, 3; Iz 45, 14; Pwt 26, 5, 10 (rytmiczna proza)

– sentencje i maksymy parenetyczne i protreptyczne oraz apoftegmaty

(np. upomnienia, wskazania, wezwania, np.: Jl 2, 15-17; Jk 5, 7-8; 2

Tm 2, 22-23; Syr 51, 28; Syr 51, 30; Mk 13, 33-37);

– błogosławieństwa /makaryzmy (Rdz 27, 27b-29; Tb 11, 14, Ps 1,1; Ps

112, 1-3; Prz 28,14, Jr 17, 7; Ap 1,3; Ap 14, 13; Ap 16, 15; Ap 22, 14)

i przekleństwa/groźby (np. Hi 3, 3.4.5.6.7; Pwt 28 16.17.18.19; Jr 48,

10; Iz 3, 11; Koh 10, 16; Mt 23, 23-33);

Gatunki „wypowiedzi”

– wyrocznie (w tym: obietnice, np. Ps 89, 4-5, Ps 132, 11-12, Iz 10,

24-27, Mi 4, 1-3; Jer 31, 31-34; Jl 3, 1-2 lub 2 Sm 7, 1-16 –

rytmiczna proza oraz potępienia z zapowiedzią kary, np. Mi 3, 9-12;

Iz 1, 2-20; Jer 2, 4-13; Iz 42, 18-45; Ez 21, 14 – 22; Za 13, 7-9);

Uwaga! właściwie większość wyroczni ST jest zapisana w konwencji

języka poezji, choć niektóre teksty zaliczane do wyroczni mają

charakter rytmicznej prozy, zwłaszcza w historiografiach i są to

zazwyczaj tzw. wyrocznie ex eventu, czyli przepowiednie z

wydarzenia, np. 1 Sm 2, 27-36 – są one charakterystyczne dla

utworów apokaliptycznych;

– wizje (w tym symboliczne, przepowiadające, np. Iz 6, 3-13; Dn 8,

23-26 oraz Dn 9, 24-27; Dn 12, 1-4; Ap 1, 11-17; Ez 1, 4-28)

– apodyktyczne wypowiedzi prawnicze (nakazy i zakazy), formy znane

także z zapisów prawodawstwa starobabilońskiego oraz egipskiego

(np. Wj 20, 12-17; Kpł 19, 11-18). W egipskich Pouczeniach

Merikarego (XXII w. p.n.e.) możemy znaleźć: „Czyń sprawiedliwość,

dopóki przebywasz na ziemi! Uspokajaj płaczącego! Nie ciemięż

wdowy! Nie wypieraj nikogo z jego ojcowizny! Nie podkopuj

urzędnika na jego stanowisku” (por . z Prz 31, 8; Wj 22, 21).

– mowy (które najlepiej klasyfikować wg kategorii retorycznych), np.

Dz 26, 1-23; Dz 17, 22-31; Dz 2, 14-36; J 5, 19-47; J 12, 24-32

– dysputy (w tym diatryby) i dialogi, np. J 9, 24-34; Łk 10, 25-29; Łk

6, 1-5; Mk 7, 1-13, Mt 15, 1-9; J 3, 2-21; J 4, 7-26.

Ewangelie

• W starożytności, zwłaszcza w literaturze hellenistycznej i

łacińskiej doby Imperium Rzymskiego, znany był gatunek

ewangelionów (euvagge,lion), czyli krótkich wypowiedzi,

zawierających dobrą wiadomość, którą przekazywano zazwyczaj

publicznie, np. o narodzinach potomka królewskiego, o

zwycięstwie w bitwie, itp. Najczęściej rozpoczynała je

charakterystyczna formuła „dobra nowina o …”.

• Kanoniczne Ewangelie nie są jednak tego typu utworami, chociaż

w Mk spotykamy formułę ewangelionów (VArch. tou/

euvaggeli,ou VIhsou/ Cristou/ Îui`ou/ qeou/ÐÅ).

• Ewangelie przez lata były uważane za nowy gatunek literacki,

właściwy tekstowi Nowego Testamentu i nadal nie brakuje

zwolenników takiego poglądu. Przede wszystkim kształtował je

kerygmat (przepowiadanie), przy zapisie którego wykorzystano

mniejsze formy literackie znane w tradycji biblijnej. W

perspektywie

kerygmatycznej

Ewangelie

kanoniczne

rzeczywiście nie mają równego sobie odpowiednika w literaturze

i nawet ewangelie apokryficzne nie spełniają takich samych

wymogów.

Ewangelie

• Badacze zwracają jednak uwagę, że wykorzystany

materiał w Ewangeliach pod względem literackim

wykazuje podobieństwa do wielu form literackich

rozpowszechnionych w literaturze, a ich kerygmatyczny

charakter nie wyklucza wykorzystywania istniejących

wzorców literackich.

• Obecnie Ewangelie uznaje się za gatunek rozbudowany,

synkretyczny,

który

najbardziej

kompozycyjnie

odpowiada greckim wzorom biografii, włączanych w

nurt literatury historiograficznej oraz opowiadaniom o

życiu sławnych postaci, bohaterów, dla których

pierwowzorem były eposy o herosach. Każda jednak z

kanonicznych Ewangelii realizuje własny zamysł

kompozycji literackiej, mimo wyraźnej odpowiedniości

do biografii.

Apokaliptyka jako przykład konwencji złożonej

• Podejście badaczy do apokaliptyki jest zróżnicowane. Jedni uważają, że przynależy

ona do szerszego kręgu tzw. literatury prorockiej, inni, że zastąpiła literaturę

prorocką. Nie brakuje także opinii, że z szerokiego kręgu apokaliptyki wyrasta

hebrajska literatura prorocka. Apokaliptyka żydowska (w tym biblijna) ma swoje

korzenie zwłaszcza w mitologii mezopotamskiej, kananejskiej i greckiej

(najczęściej czerpie z motywów kosmicznych wojen, wędrówek pozaziemskich,

eschatologicznego odnowienia porządku). Por. J.J. Collins, Apocalypse. The

Morphology of a Genre, Semeia 14 (1979); J.J. Collins, The Apocalyptic

Imagination. An Introduction to Jewish Apocalyptic Literature, New York 1989; D.

Hellhom (red.), Apocalypticism in the Medditeranean World and the Near East,

Tübingen 1983.

• Apokaliptyka, zazwyczaj utożsamiana z literacką apokalipsą, nie oznacza nazwy

określonego gatunku literackiego. Należy raczej rozpatrywać ją w kategoriach

pewnego nurtu w literaturze, analogicznie do np. nurtu literatury sapiencjalnej.

Termin apokaliptyka bowiem odnosi się także w jakiś sposób do doktryny lub

poglądów, z których literatura apokaliptyczna wyrasta. Zwraca się zresztą uwagę,

że apokaliptykę można traktować jako szczególny odłam literatury dydaktycznej,

ponieważ zazwyczaj dochodzi do jej nasilenia w czasach kryzysu lub przełomu i

najczęściej staje się ona narzędziem pocieszenia lub próbą opisania zachodzących

przemian. Nie chodzi jednak tylko o kryzys w kategoriach historii politycznej.

• W ramach literatury apokaliptycznej możemy wyróżnić charakterystyczne dla niej

gatunki, jak apokalipsa (posługująca się chętnie wizją, wyrocznią i opowiadaniem),

testament, mowa napominająca oraz opowiadanie eschatologiczne. Warto jednak

pamiętać, że często w utworach apokaliptycznych mamy do czynienia z mieszanką

gatunków w obrębie jednego utworu, a narracja epicka zwykle przeplata się z

poetyckimi formami wypowiedzi. Styl apokaliptycznej prozy jest nacechowany

środkami bardziej właściwymi dla poezji niż prozy.