Odkrycia naukowe 

w XIX wieku

Co to takiego?

Odkrycie naukowe - opisana i 

wiarygodnie dowiedziona 

eksperymentalnie obserwacja 

zjawiska występującego w 

naturze, które dotąd nie było 

jeszcze zauważone. Odkryciem 

jest więc np. wyodrębnienie 

nowego związku chemicznego 

występującego w naturze, 

znalezienie i opisanie nie 

znanej dotąd rośliny, czy też 

zaobserwowanie nowego 

rodzaju promieniowania lub 

wreszcie zależności między 

dwoma wielkościami, które 

dotąd uważano za niezależne 

od siebie.

Odkrycie jest często mylone z 
wynalazkiem, który jest nowym 
rozwiązaniem technicznym nie 
występującym w naturze takim jak 
np. żarówka.

Odkrycie może być zarówno 
przypadkowe - dokonane przy 
okazji prowadzenia badań 
skierowanych w zupełnie inną niż 
odkrycie stronę (np. w ten sposób 
odkryto promienie X) lub celowe - 
kiedy sukcesem kończy się 
program badawczy skierowany od 
razu na konkretny cel (np. 
odkrycie pełnej struktury 
ludzkiego genomu).

1800Alessandro Volta - bateria 

elektryczna

Hrabia Alessandro Giuseppe 
Antonio Anastasio Volta 
urodzony 18 lutego 1745 w 
Como. Włoski fizyk, wynalazca, 
konstruktor i fizjolog.

Na jego cześć jednostkę 
napięcia elektrycznego 
nazwano wolt.

W roku 1774 skonstruował 
elektrofor, umożliwiający 
elektryzowanie ciał. W roku 
1776 odkrył metan - główny 
składnik gazu błotnego. 
Eksperymentował z zapalaniem 
gazów w zamkniętej przestrzeni 
przy użyciu iskry elektrycznej. 
W roku 1781 skonstruował 
elektroskop, służący pomiarom 
elektryczności. W roku 1782 
skonstruował kondensator. W 
roku 1800 skonstruował ogniwo 
Volty poprzez zanurzenie płytek 
srebra i cynku w słonej wodzie.

1802Luke Howard – opisuje 

nazwy chmur

  Luke Howard - urodzony 28 

listopada w 1772 w 

Londynie. Był brytyjskim 

chemikiem, farmaceutą i  

meteorologiem.

 

Twórca 

nowoczesnej klasyfikacji 

chmur, którym dał nazwy 

cirrus, stratus i cumulus. 

Obserwował także wpływ 

księżyca na stan barometru.

 W grudniu 1802 roku 

przedstawił publicznie swoja 

klasyfikację w Londynie, a w 

1803 opublikował "On the 

Modifications of Clouds" w 

czasopiśmie „Philosophical 

Magazine”. Przed jego 

prezentacją chmury w 

większości wypadków nie 

miały ogólnie przyjętych nazw. 

Publikacja Howarda wywołała 

duże wrażenie w Europie. 

Niemiecki poeta Goethe 

zapoznał się z nią w przedruku 

w „Annalen der Physik” w 

1815 roku i napisał „Howards 

Ehregedächtnis” (Na Honor 

Howarda) gdzie początkowe 

fragmenty publikacji Howarda 

zostały zamienione na poezję.

1805John Dalton -  teoria 

atomowa w chemii

John Dalton urodzony 6 
września 1766 w 
Cockermouth. Był angielski 
fizyk, chemik i meteorolog. 
Twórca nowożytnej 
atomistycznej teorii materii, 
odkrył prawo ciśnień 
cząstkowych i prawo 
stosunków wielokrotnych. 
Opisał wadę wzroku 
nazywaną później 
daltonizmem. Na jego cześć 
jednostkę masy atomowej 
nazwano daltonem (Da).

Dalton zauważył, że własności gazów 

najlepiej dają się wytłumaczyć przy 

założeniu, iż są one zbudowane z atomów. 

Stwierdził, że związek chemiczny zawsze 

zawiera te same ilości wagowe 

składających się nań pierwiastków. W 1808 

roku zrewolucjonizował naukę, 

oznajmiając, że atom jest podstawową 

jednostką pierwiastka chemicznego.

Podstawowe założenia teorii Daltona:

 Materia złożona jest z niewidzialnych 

atomów 

 Wszystkie atomy jednego pierwiastka mają 

identyczną masę i inne właściwości 

 Każdy pierwiastek zbudowany jest z 

niepowtarzalnych atomów, różniących się 

od innych masą 

 Atomy są niezniszczalne i nie podlegają 

przemianom podczas reakcji chemicznych, 

zmienia się tylko ich wzajemne ułożenie i 

powiązanie 

 Cząsteczka związku chemicznego składa 

się ze skończonej i niewielkiej liczby 

atomów różnych pierwiastków 

1811Amadeo Avogardo - 

przełom w fizyce

 Amadeo Avogadro urodzony 

9 sierpnia 1776 w Turynie. 

Był włoskim fizykiem, jeden z 

najważniejszych na 

przestrzeni wieków 

naukowców rozwijających 

atomistyczną teorię budowy 

materii, od 1820 profesor 

fizyki matematycznej na 

uniwersytecie w Turynie. 

Wprowadził pojęcia 

gramoatomu i 

gramocząsteczki, wyznaczył 

liczbę Avogadra (zwaną 

obecnie stałą Avogadra), 

sformułował prawo 

Avogadra, wynalazł metodę 

wyznaczania masy atomowej 

i masy cząsteczkowej.

Stała Avogadra, inaczej 

liczba Avogadra, to liczba 

atomów, cząsteczek lub 

innych cząstek materii w 

jednym molu substancji 

złożonej z tychże atomów 

lub cząsteczek.

Prawo Avogadra jest 

prawem przybliżonym, 

którego zakres 

stosowalności zależy od 

podobieństwa 

porównywanych gazów 

rzeczywistych do gazu 

doskonałego.

 

1832Samuel Finley Breese 

Morse i Alfred Vail – Alfabet 

Morse

Samuel Finley Breese Morse 
urodzony 27 kwietnia 1791. 
Amerykański wynalazca, 
malarz, rzeźbiarz, prekursor 
telegrafii.

Alfred Lewis Vail urodzony 25 
września 1807 w Morristown, 
New Jersey. Amerykański 
konstruktor maszyn i 
wynalazca. 

W 1832 r. Morse wykorzystał 

zjawisko magnetyzmu do 

stworzenia telegrafii 

elektromagnetycznej a 

następnie opracował 

specjalny układ kodów znany 

później jako alfabet Morse'a 

(jego wynalezienie 

przypisuje się też Alfredowi 

Vailowi), który był oparty na 

systemie dwójkowym (krótki 

i długi sygnał). Mimo, że jako 

pierwszy opatentował 

telegraf to faktycznie nie był 

pierwszą osobą, która 

stworzyła ten wynalazek. 

1843James Prescott Joule – 

zasada zachowania energii

     James Prescott Joule 

urodził się 24 grudnia 

1818 w Salford koło 

Manchesteru w rodzinie 

piwowara. Angielski fizyk, 

członek Towarzystwa 

Królewskiego. 

Dzięki swoim odkryciom w 1850 

r. został członkiem Towarzystwa 

Królewskiego w Londynie, a dla 

uczczenia jego nazwiska 

jednostkę pracy nazwano joul 

(wym. dżul).

      Prace Joule'a dotyczyły takich 

pojęć jak ciepło, temperatura, 

energia, termodynamika, 

elektromagnetyzm.

      Sformułował zasadę zachowania 

energii. Joule zajmował się także 

zamianą energii mechanicznej w 

ciepło, bezpośrednio lub też 

przez sprężenie gazów. 

Wyznaczył równoważnik 

mechaniczny ciepła.

1846William Thomas Green 

Morton – wprowadza środek 

znieczulający

William Thomas Green 

Morton urodzony 9 

sierpnia 1819 w Charlton, 

w stanie Massachusetts. 

Amerykański dentysta, 
prekursor anestezjologii

.

 

To jedna z ważniejszych 

osób, które przyczyniły się 

do wprowadzenia narkozy 

w chirurgii, wynalazku, 

który jest jednym z 

ważniejszych w dziejach 

ludzkości, kończącym 

niewyobrażalne cierpienia 

człowieka. Morton 

rozsławił skuteczność 

eteru, który przez prawie 

sto lat był najczęściej 

używanym środkiem 

znieczulającym i do dzisiaj 

nadal stosowanym. 

1848Lord Kelvin – druga 

zasada termodynamiki

William Thomson Lord 

Kelvin urodzony 26 czerwca 

1824 r. w Belfaście. 

Angielski fizyk, matematyk 

oraz przyrodnik. 

Sformułował drugą zasadę 

termodynamiki, badacz 

elektryczności i 

magnetyzmu. 

Skala Kelvina (skala 

bezwzględna) jest skalą 

absolutną, tzn. zero w tej skali 

oznacza najniższą teoretycznie 

możliwą temperaturę, jaką 

może mieć ciało. Jest to 

temperatura w której (wg 

fizyki klasycznej) ustały 

wszelkie drgania cząsteczek. 

Temperatura ta nie została 

nigdy osiągnięta, gdyż 

praktycznie nie da się jej 

osiągnąć, lecz obliczono ją na 

podstawie funkcji 

uzależniającej temperaturę od 

energii kinetycznej w gazach 

doskonałych. Funkcję tę 

opracował Lord Kelvin; od 

niego pochodzi też nazwa 

skali.

 

1853Ignacy Łukasiewicz – 

przemysł naftowy

Ignacy Łukasiewicz herbu Łada. 

Urodzony 8 marca 1822 w 

Zadusznikach. Polski aptekarz i 

przedsiębiorca ormiańskiego 

pochodzenia, wynalazca lampy 

naftowej, twórca przemysłu 

naftowego; rewolucjonista i działacz 

niepodległościowy. 

    Na przełomie roku 1852 i 1853 

Łukasiewicz i Jan Zeh otrzymali 

naftę metodą frakcjonowanej 

destylacji. Łukasiewicz starał się 

teraz znaleźć dla nafty zastosowanie 

praktyczne. Stosowane do tej pory 

lampy oliwne nie nadawały się 

jednak do nafty. Pierwsza 

skonstruowana przez Łukasiewicza 

lampa rozświetliła wystawę apteki. 

1853r. 31 lipca - jest to 

symboliczna, oficjalna data 

narodzin przemysłu 

naftowego. Tego dnia po raz 

pierwszy zastosowano w 

praktyce oświetlenie naftowe 

podczas pilnej nocnej 

operacji w szpitalu 

powszechnym na lwowskim 

Łyczakowie. 

1859Charles Robert Darwin – 

teoria ewolucji

Charles 

Robert Darwin 

urodzony 12 

lutego 1809 r. 

w Shrewsbury 

w Anglii. 

Jeden z 

najwybitniejsz

ych XIX-

wiecznych 

biologów i 

jeden z 

pierwszych 

badaczy 

ewolucji; autor 

teorii ewolucji 

będącej 

obecnie 

paradygmate

m biologii. 

Teoria ewolucji, choć w formie znacznie zmienionej w 
porównaniu do pierwowzoru, jest podstawą współczesnej 
biologii. Przed ukazaniem się dzieł Darwina panował wśród 
systematyków dogmat stałości gatunków. Przyznawano 
wprawdzie, że nie wszystkie osobniki tego samego gatunku 
są identyczne, że istnieje pewna mniej lub więcej 
zaznaczona zmienność w obrębie gatunku, pozwalająca 
wyróżniać w jego obrębie rasy i odmiany, twierdzono 
jednak, że nie osiąga ona tak znacznego stopnia, by 
przechodziła granice tego, co mieści się pod pojęciem 
gatunku.
Znaczące są także skutki natury filozoficznej i ogólnej. Oto 
w sposób jasny i wyraźny odniesiono zasady biologii w 
stosunku do człowieka. Teza o posiadaniu wspólnego 
przodka z małpami człekokształtnymi zapoczątkowała 
rewolucję światopoglądową, której wynikiem jest 
współczesne postrzeganie gatunku ludzkiego jako części 
świata przyrody, w kontekście historycznym jako zmiennego 
podmiotu procesów przyrodniczych. Często mówi się w tym 
kontekście o rewolucji darwinowskiej przez analogię do 
przełomu kopernikańskiego.

1847Hermann von Helmholtz – 

zasada zachowania energii

Hermann Ludwig Ferdinand von 
Helmholtz urodził się 31 sierpnia 
1821 r. w Poczdamie. Niemiecki 
fizyk, lekarz, fizjolog i filozof. 
Jako filozof reprezentował min. 
agnostycyzm i organicyzm.
 Był profesorem na 
uniwersytetach m.in. w 
Heidelbergu i Berlinie.

Zajmował się mechaniką, 
akustyką, termodynamiką, 
światłem, elektrycznością, 
promieniowaniem 
rentgenowskim i magnetyzmem.
Skonstruował pierwsze 
zwierciadło oczne, rezonator 
Helmholtza. Podał matematyczną 
interpretację zachowania energii. 
Próbował wyjaśnić mechanizm 
produkcji energii w gwiazdach.

1862Ludwik Pasteur – technika 

konserwacji

Ludwik Pasteur urodzony 

dnia 27 grudnia 1822 

roku w Dole we 

wschodniej Francji. 

Francuski chemik i 

prekursor mikrobiologii. 

Ukończył studia 

przyrodnicze na 

uniwersytecie w Paryżu. 

W roku 1846 uzyskał 

doktorat z chemii. Był 

profesorem kilku 

uniwersytetów.

     Najważniejsze wydarzenia

• 1848r. – ogłoszenie wyników badań nad 

optycznie czynnymi izomerami kwasu 

winowego. 

• 20 kwietnia 1862r. – przeprowadzenie 

pierwszego udanego testu pasteryzacji wspólnie 

z Claudem Bernardem 

• 6 czerwca 1885r. – pierwsze zastosowanie 

szczepionki przeciw wściekliźnie. Lek został 

podany 9-letniemu Józefowi Meisterowi 

pogryzionemu przez chorego na wściekliznę 

psa. Szczepionka uratowała życie chłopcu. 

• 1895r. – Ludwik Pasteur otrzymuje medal 

Leeuwenhoeka – najwyższe odznaczenie dla 

mikrobiologa.

W trakcie kariery naukowej zajmował się 

badaniami fermentacji i gnicia (pasteryzacja), a 

także drobnoustrojów chorobotwórczych. 

Ostatecznie obalił teorię samorództwa. Badał 

zjawiska odporności poszczepiennej i opracował 

szczepionki, między innymi przeciwko 

wściekliźnie, a także przeciwko wąglikowi i 

cholerze. Stworzył możliwości hodowli bakterii i 

pierwszy opracował podłoża płynne. 

1897Joseph John 

Thomson – odkrywca 

elektronu

 Sir Joseph John Thomson, 
znany także jako J. J. Thomson 
urodzony 18 grudnia 1856 
roku w Manchesterze. Fizyk 
angielski, odkrywca elektronu.

 Prowadził prace nad 
przewodnictwem prądu 
elektrycznego przez gazy. Za 
prace te otrzymał w 1906 roku 
Nagrodę Nobla z fizyki. 
Skonstruował pierwszy 
spektrometr mas. W roku 1911 
dokonał pierwszej analizy wiązki 
jonów. W roku 1913 odkrył wraz z 
Francisem Williamem Astonem 
istnienie izotopów neonu. Był 
członkiem Royal Society oraz PAU.

1898Maria Skłodowska-Curie 

– Polon i Rad

 Maria Skłodowska-Curie herbu 
Dołęga urodzona 7 listopada 
1867 r. w Warszawie. Światowej 
sławy uczona narodowości 
polskiej. Obywatelka polska i 
francuska, większość życia 
spędziła we Francji, tam też 
rozwinęła swoją karierę 
naukową. Zajmowała się 
badaniami z zakresu fizyki i 
chemii. Żona Pierre'a Curie.

Do jej największych dokonań należą: opracowanie 
teorii promieniotwórczości, technik rozdzielania 
izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch 
nowych pierwiastków — radu i polonu. Pod jej 
osobistym kierunkiem prowadzono też pierwsze w 
świecie badania nad leczeniem raka za pomocą 
promieniotwórczości.
Była prekursorem nowej gałęzi chemii — 
radiochemii.
Dwukrotnie wyróżniona Nagrodą Nobla za 
osiągnięcia naukowe, po raz pierwszy w roku 1903 
z fizyki wraz z mężem i Henrim Becquerelem za 
badania nad odkrytym przez Henriego Becquerela 
zjawiskiem promieniotwórczości, po raz drugi w 
roku 1911 z chemii za wydzielenie czystego radu. 
Do dziś pozostaje jedyną kobietą, która tę nagrodę 
otrzymała dwukrotnie, a także jedynym 
naukowcem w historii uhonorowanym nagrodą 
Nobla w dwóch różnych dziedzinach.

1895 Wilhelm Röntgen – 

promieniowanie 

rentgenowskie

 

Wilhelm Conrad Röntgen 

urodzony 27 marca 1845 roku w 
Lennep (obecnie część 
Remscheid). Fizyk niemiecki, 
laureat Nagrody Nobla.

Studiował inżynierię w Holandii, w roku 
1888 został profesorem w Instytucie Fizyki 
w Niemczech. 8 listopada 1895 odkrył nowy 
typ promieniowania, które sam nazwał 
promieniowaniem X. Za to odkrycie w roku 
1901 został uhonorowany pierwszą nagrodą 
Nobla z dziedziny fizyki. Innymi tematami 
jego prac były krystalografia i fizyka płynów.
Na jego cześć jednostkę dawki 
promieniowania jonizującego nazwano 
rentgenem. Również przyrządy do 
prześwietleń wykorzystujące 
promieniowanie rentgenowskie nazywa się 
po prostu rentgen.
Od 1 listopada 2004 jego nazwisko znalazło 
się również w nazwie pierwiastka 
chemicznego roentgen (l.a. 111), znanego 
dotychczas jako unununium.