Materiały pochodzą z Platformy 

Edukacyjnej Portalu 

www.szkolnictwo.pl

Wszelkie  treści  i  zasoby  edukacyjne  publikowane  na  łamach  Portalu  www.szkolnictwo.pl    mogą  być  wykorzystywane  przez  jego 
Użytkowników 

wyłącznie 

w  zakresie  własnego  użytku  osobistego  oraz  do  użytku  w  szkołach  podczas  zajęć  dydaktycznych.  Kopiowanie,  wprowadzanie  zmian, 
przesyłanie, 

publiczne 

odtwarzanie 

i  wszelkie  wykorzystywanie  tych  treści  do  celów  komercyjnych  jest  niedozwolone.  Plik  można  dowolnie  modernizować  na  potrzeby 
własne 

oraz 

do 

wykorzystania 

w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

WIEDZA O 

SPOŁECZEŃSTWIE

Temat: Organizacje pozarządowe i 

systemy ochrony praw człowieka 

Plan lekcji

1. Organizacje pozarządowe 
1.1.  Czerwony Krzyż
1.2.  Amnesty International
1.3.  Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw 

Człowieka

2. Regionalne systemy ochrony praw człowieka
 2.1. System afrykański
2.2.  System interamerykański
2.3.  System arabski
3.  System ochrony praw człowieka w Polsce

Bardzo istotną rolę w ochronie praw człowieka odgrywają organizacje 
pozarządowe. Mogą one uczestniczyć w pracach Komisji Praw 
Człowieka, instytucjach OBWE oraz UE, które mają podobną misję. 
Podstawą prawną współpracy z ONZ jest art. 71 Karty Narodów 
Zjednoczonych. Najstarszą organizacją pozarządową z siedzibą w 
Genewie broniącą praw człowieka jest Międzynarodowy Komitet 
Czerwonego Krzyża, który występuje na terenach państw 
muzułmańskich pod nazwą Czerwony Półksiężyc. Inne pozarządowe 
organizacje to Amnesty International, Międzynarodowa Helsińska 
Fundacja Praw Człowieka, Human Rights Watch.

Organizacje pozarządowe

Współcześnie problem ochrony praw człowieka jest równie ważny jak 
w chwili powoływania pierwszej organizacji tj. w 1945 roku. W 
dalszym ciągu istnieje wiele państw np. Białoruś, gdzie prawa 
człowieka są nie respektowane zgodnie z obowiązującymi 
międzynarodowymi konwencjami (stąd udział obserwatorów 
międzynarodowych chociażby podczas ostatnich wyborów 
prezydenckich na terenie tego kraju). Innym powodem ważności 
monitorowania realizacji praw człowieka jest nienawiść rasowa, 
etniczna, czy dyskryminacje ze względu na płeć. Warto jednak 
zauważyć, ze warunkiem rozwoju pokoju, ładu społeczno 
gospodarczego i  demokracji jest przestrzeganie praw człowieka i 
obywatela.

Organizacje pozarządowe – Czerwony 

Krzyż

Czerwony Krzyż
Ochrona praw człowieka jest wpisana w misję Czerwonego Krzyża. Do 
podstawowych celów tej organizacji należy zapobieganie i łagodzenie 
cierpienia ludzkiego oraz ochrona ludzkiej godności bez jakiejkolwiek 
dyskryminacji dotyczącej narodów, rasy, płci, przekonań religijnych, 
politycznych bądź orientacji seksualnej.

Czerwony Krzyż 
realizuje zasady 
zarówno podczas 
współczesnych wojen, 
jak również w innych 
sytuacjach 
kryzysowych, (np. 
podczas katastrof 
ekologicznych czy 
humanitarnych  czy 
też w byłej Jugosławi 
koordynuje pomoc 
humanitarną).

Organizacje pozarządowe – Czerwony 

Krzyż

Podstawowe wartości humanitarne Czerwonego Krzyża

  ochrona życia, zdrowia, poszanowanie godności ludzkiej,

  sprzeciw wobec dyskryminacji, wykluczenia, nietolerancji i przemocy 
w stosunku do osób potrzebujących i upośledzonych, uchodźców i 
azylantów, nosicieli wirusa HIV i chorych na AIDS,

  sprzeciw wobec rasizmu,

  wiara w możliwość pokojowego rozwiązywania konfliktów

Czerwony Półksiężyc jest 
muzułmańskim odpowiednikiem 
Czerwonego Krzyża (półksiężyc 
jest symbolem islamu).
Jego misją jest również 
zapobieganie ludzkiemu 
cierpieniu oraz jego łagodzenie, a 
także ochrona ludzkiej godności. 
Obie te organizacje  tworzą 
Międzynarodowy Ruch 
Czerwonego Krzyża i Czerwonego 
Półksiężyca. 

Organizacje pozarządowe – Amnesty 

International

Amnesty International to organizacja, która powstała w 1961 roku w 
Wielkiej Brytanii oraz we Francji. Jej najważniejszym celem jest działanie 
na rzecz zapobiegania wszelkim naruszeniom praw człowieka, a 
zwłaszcza zapobieganie o amnestię więźniów politycznych. Środkami do 
realizacji tych celów mają być pokojowe akcje obywatelskie, m.in. 
pisanie listów i petycji. Co ważne, swoją działalność organizacja 
finansuje ze składek członkowskich i ofiarności osób fizycznych.

W Polsce organizacja ta działa od 
połowy lat 70 – tych, a jej początki 
sięgają obrony praw robotników 
represjonowanych za protesty w 
zakładach Ursusa i w Radomiu. 
Oprócz uczestnictwa w akcjach 
ogólnoświatowych prowadzi też 
działalność wydawniczą, której celem 
jest popularyzacja praw człowieka.

Irene Khan, sekretarz generalna 
Amnesty International od 2001

Amnesty International – sekcje krajowe (2005)

Cele Amnesty International

  natychmiastowe i bezzwłoczne uwalnianie wszystkich więźniów ,

  zapewnienie wszystkim więźniom politycznym uczciwych i szybkich 
procesów sądowych,

  kampania na rzecz zaprzestania stosowania kary śmierci,

  zwalczanie stosowania tortur i innych form okrutnego traktowania 
więźniów,

  położenie kresu egzekucjom pozasądowym. 

Organizacje pozarządowe – Amnesty 

International

Organizacje pozarządowe 

– Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw 

Człowieka

Międzynarodowa Helsińska Federacja Praw Człowieka powstała w 
1982 roku. Zrzesza grupy narodowe, które zaczęły się tworzyć po 
podpisaniu Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w 
Europie w Helsinkach w 1975 roku dla propagowania i wspierania 
inicjatyw helsińskich zwłaszcza w krajach Europy Wschodniej. Łączy ona 
narodowe Komitety Helsińskie z ponad 20 krajów.
Zadaniem Federacji i zrzeszonych w niej 
organizacji jest czuwanie nad 
przestrzeganiem przez państwa 
postanowień Aktu Końcowego KBWE i 
zobowiązań zawartych w innych 
dokumentach KBWE/OBWE dotyczących 
praw człowieka. W tym celu sporządza 
raporty o naruszaniu tych praw w 
poszczególnych państwach, wysyła 
swoich przedstawicieli na rozprawy 
sądowe i misje do państw, gdzie 
dochodzi do naruszeń praw człowieka, 
prowadzi działalność edukacyjną oraz 
kampanie medialne.

Rozprawa przed Międzynarodowym 

Trybunałem Sprawiedliwości

Regionalne systemy ochrony praw człowieka

Współczesne systemy ochrony praw człowieka dzielą się na następujące 
elementy:
system powszechny (międzynarodowy), regionalny (odnosi się do 
poszczególnych kontynentów) i wewnątrzkrajowy.
 
Podstawę systemu powszechnego stanowi działalność Organizacji 
Narodów Zjednoczonych, Rada Praw Człowieka w Genewie i 
Międzynarodowy Trybunał Karny. 
 

Regionalne systemy ochrony praw człowieka

System regionalny odnosi się do 
poszczególnych kontynentów. 
 
Afryka posiada system afrykański, 
który nadzoruje Komisja Praw 
Człowieka i Ludów składająca się z 
11 członków, oraz jej organ 
pomocniczy Afrykański Trybunał 
Praw Człowieka i Ludów. Komisja 
Praw Człowieka i Ludów rozpatruje 
sprawozdania z realizacji 
Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i 
Ludów. 

Siedziba Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości  w Hadze

Ameryka posiada system interamerykański, który opiera się na 
Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka. Gwarantem przestrzegania 
praw obywatelskich jest również Komisja Praw Człowieka i 
Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka.
 
Półwysep arabski posiada system arabski oparty na religii islamskiej 
oraz Arabskiej Karcie Praw Człowieka, gwarantem przestrzegania 
praw jest także Komitet Ekspertów Praw Człowieka.
 

Regionalne systemy ochrony praw człowieka

W Europie funkcjonuje system 
europejski, który jest oparty na 
działalności trzech instytucji:

-  Rady Europy, 

-  Unii Europejskiej oraz ,

-  Organizacji Bezpieczeństwa i 
Współpracy w Europie (OBWE dawne 
KBWE).

Eleanor Roosevelt 

z Powszechną Deklaracją Praw 

Człowieka

Regionalne systemy ochrony praw człowieka 

– system afrykański

System afrykański jest oparty na Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i 
Ludów przyjętej przez Organizację Jedności Afrykańskiej w 1981 roku 
Komisji Praw Człowieka i Ludów oraz Afrykańskim Trybunale Praw 
Człowieka i Ludów.

Jak dotąd system ten jest mało efektywny i mieszkańcy Afryki mogą 
liczyć przede wszystkim na uniwersalny system ochrony praw człowieka 
realizowany w ramach ONZ.

Komisja Praw Człowieka i Ludów składa się z 11 członków 
wybieranych na 6 – letnią kadencję. Komisja rozpatruje sprawozdania 
państw z realizacji postanowień Afrykańskiej Kart Praw Człowieka i 
Ludów, zawiadomienia państw o naruszeniu postanowień Karty przez 
innego jej sygnatariusza, a także podobne zawiadomienia pochodzące od 
osób fizycznych, prawnych lub organizacji pozarządowych.

Afrykański Trybunał Praw Człowieka i Ludów to organ, który został 
powołany na mocy podpisanego w 1998 roku  Protokołu do Afrykańskiej 
Karty Praw Człowieka i Ludów. Ma on być organem uzupełniającym dla 
Komisji. Postępowanie przed Trybunałem ma prowadzić do 
merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy.

Regionalne systemy ochrony praw człowieka 

– system interamerykański

System interamerykański opiera się na Amerykańskiej Konwencji Praw 
Człowieka uchwalonej przez Organizację Państw Amerykańskich w 1969 
roku. Poza tym jest gwarantowany przez Międzyamerykańską Komisję 
Praw Człowieka i Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka.

Międzyamerykańska Komisja Praw Człowieka to organ pomocniczy 
Organizacji Państw Amerykańskich. Do jej najważniejszych zadań należy 
sporządzanie raportów na temat realizacji praw jednostki w 
poszczególnych krajach objętych Konwencją oraz rozpatrywanie skarg lub 
zawiadomień o naruszeniu praw człowieka. Komisja kieruje także sprawy 
do rozpoznania przez Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka w 
stosunku do tych państw, które nie podporządkowują się rozstrzygnięciom 
Komisji. Rola Komisji polega na mobilizowaniu rządów państw 
członkowskich OPA do działań na rzecz praw człowieka.

Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka składa się z 7 
członków (obywateli państw zrzeszonych w OPA). Jego rolą jest 
wydawanie opinii dla władz poszczególnych państw odnośnie do 
wykładni postanowień karty lub jakiejkolwiek umowy międzynarodowej 
dotyczącej praw człowieka, która obowiązuje na kontynencie 
amerykańskim. W sprawach indywidualnych przedłożonych za 
pośrednictwem Komisji Trybunał wydaje wyroki ostateczne i wiążące dla 
państw, które podpisały kartę.

Regionalne systemy ochrony praw człowieka 

– system arabski

Arabski system ochrony praw człowieka jest zgodny z islamskim 
szariatem i formalnie oparty na Arabskiej Karcie Praw Człowieka 
(1994). Organem Kontrolnym jest  Komitet Ekspertów Praw 
Człowieka działający w ramach Ligi Państw Arabskich.

W świecie arabski podstawowe prawa i 
wolności jednostki są integralną częścią 
religii islamskiej i jako wiążące zalecenia 
boskie nie mogą być przez nikogo 
unieważniane w jakimkolwiek zakresie. 
Z tego względu wszelkie podstawowe 
prawa zapisane w traktatach 
międzynarodowych (ONZ i regionalnych) 
muszą być rozpatrywane przez pryzmat 
szariatu. W rezultacie prowadzi to do 
niewielkiej skuteczności w stosunku do 
państw arabskich zarówno 
uniwersalnego systemu ochrony praw 
człowieka (ONZ), jak i systemu 
regionalnego, opartego na Arabskiej 
Karcie.

Wnętrze kościoła koptyjskiego

Regionalne systemy ochrony praw człowieka 

– system arabski

W systemie arabskim brakuje możliwości składania skarg 
indywidualnych, a prace Komitetu Ekspertów ograniczają się wyłącznie 
do poziomu niesankcjonowanej oceny działalności państw członkowskich. 
Jego głównym zadaniem jest rozpatrywanie raportów dotyczących 
realizacji postanowień Karty, składanych przez państwa. Następnie 
raporty przedkładane są Stałemu Komitetowi Praw Człowieka w LPA.

Efektywność funkcjonowania Stałego 
Komitetu skupia się na:

 badaniu problemów 
przestrzegania praw człowieka i 
rozpatrywaniu raportów 
poszczególnych państw 
członkowskich,

 przedstawianiu zaleceń oraz 
pomaganiu rządom poszczególnych 
państw w rozwiązywaniu problemów 
dotyczących gwarancji i ochrony 
praw człowieka,

 propagowaniu praw człowieka, np. 
przez organizowanie konferencji 
tematycznych.

Liga Państw Arabskich (LPA)

System ochrony praw człowieka w Polsce

Wewnątrz krajowy system ochrony praw człowieka dopełnia 
oficjalny system międzynarodowy (powszechny i regionalny). Ma on 
istotny wpływ na przestrzeganie praw człowieka w danym kraju. W Polsce 
główne elementy tego systemu są opisane w Konstytucji RP i obejmują 
działalność następujących organów państwowych.

 Trybunał Konstytucyjny,

 Rzecznik Praw Obywatelskich,

 sądy powszechne i administracyjne,

 Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Organy te są gwarancją 
bezpośredniego przestrzegania praw 
człowieka w naszym kraju. Do 
gwarancji pośrednich można zaliczyć 
trójpodział władzy, skargę obywatelską 
oraz organizacje obywatelskie.

Ewa Łętowska 

pierwszy w Polsce 

Rzecznik Praw Obywatelskich

System ochrony praw człowieka w Polsce

Rzecznik Praw Obywatelskich jest zobowiązany podjąć postępowanie, 
gdy zostały naruszone wolności lub prawa człowieka, ponieważ zgodnie z 
Konstytucją stoi na ich straży. Rzecznik bada działalność organów władzy 
publicznej oraz innych instytucji i organizacji w aspekcie przestrzegania 
wolności i praw obywatelskich. W rezultacie tych działań co roku 
przedstawia sejmowi i senatowi sprawozdanie ze swojej działalności.

Trybunał Konstytucyjny
Trybunał Konstytucyjny bada, czy 
ustawy zwykłe i akty prawa 
wydawane przez centralne organy 
państwowe nie naruszają 
postanowień konstytucji i 
ratyfikowanych umów 
międzynarodowych (również 
przepisów odnoszących się do praw 
podstawowych), a także rozpatruje 
skargi konstytucyjne. 

Andrzej Zoll

Rzecznik Praw Obywatelskich

System ochrony praw człowieka w Polsce

Zasady działalności Rzecznika Praw Obywatelskich

Do Rzecznika Praw Obywatelskich może się zwrócić obywatel polski, 
cudzoziemiec, który znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, 
osoba prawna, jednostka organizacyjna niemająca tej osobowości (jeśli 
tylko w myśl przepisów może być podmiotem praw i obowiązków), a 
także organizacja obywateli i organ samorządu.

Rzecznik może podjąć czynności także z własnej inicjatywy, m.in. na 
skutek informacji zamieszczonej w środkach masowego przekazu.

Rzecznik przy załatwianiu sprawy nie jest 
związany terminami wynikającymi z kodeksu 
postępowania administracyjnego. Na odmowę 
podjęcia przez niego czynności nie 
przysługuje żaden środek odwoławczy.

Po zbadaniu sprawy i stwierdzeniu, że prawa 
oraz wolności człowieka i obywatela zostały 
naruszone, kieruje wniosek do organu, w 
którym nastąpiło naruszenie o usunięcie 
naruszenia.

Janusz Kochanowski, 

Rzecznik Praw Obywatelskich od 2006 roku

System ochrony praw człowieka w Polsce

Uprawnienia Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik może wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie 
zgodności ustawy z Konstytucją i ratyfikowanymi umowami 
międzynarodowymi albo o zbadanie zgodności przepisów aktów niższego 
rzędu z aktami wyższego rzędu. Z analogicznym wnioskiem o 
sprawdzenie zgodności aktu prawa miejscowego z aktami wyższego 
rzędu Rzecznik może wystąpić do wojewódzkiego sądu 
administracyjnego.

Rzecznik może wystąpić do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie 
inicjatywy ustawodawczej lub o wydanie czy zmianę aktu prawnego 
niższego rzędu. Nie ma jednak inicjatywy ustawodawczej.

Rzecznik ma prawo wniesienia kasacji w sprawie 
karnej do Sądu najwyższego. Podstawą kasacji 
może być jedynie stwierdzenie, że nastąpiło 
rażące naruszenie prawa przez sądy, nie zaś 
niewspółmierność kary.

Tadeusz Zieliński

Rzecznik Praw Obywatelskich

System ochrony praw człowieka w Polsce

Uprawnienia Rzecznika Praw Obywatelskich

Rzecznik może zażądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela 
postępowania przygotowawczego w sprawie karnej o przestępstwo 
ścigane z urzędu.

Rzecznik może wystąpić z wnioskiem o ukaranie za wykroczenie, a także 
uchylenie przez sąd prawomocnego orzeczenia w sprawie o wykroczenie.
Rzecznik ma prawo wystąpienia do sądu o stwierdzenie nieważności 
orzeczenia wydanego przez organy ścigania i do wymiaru 
sprawiedliwości lub organów pozasądowych w sprawach osób 
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa 
Polskiego.

Rzecznik ma prawo zażądać wszczęcia 
postępowania cywilnego lub 
administracyjnego, wziąć udział w każdym 
toczącym się już postępowaniu cywilnym i 
administracyjnym oraz składać skargi 
kasacyjne do SN i NSA.

Adam Zieliński

 Rzecznik Praw Obywatelskich

System ochrony praw człowieka w Polsce

Sądy powszechne i administracyjne
W działalności sądów powszechnych i sądów administracyjnych obecne 
są elementy ochrony wolności i praw człowieka. W swoim orzecznictwie 
mogą się one powoływać bezpośrednio na Konstytucję i muszą 
zapewniać przestrzeganie podstawowych praw obywateli.

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji
W kwestiach zagadnień ochrony praw człowieka ważną rolę odgrywa 
także Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, która w myśl Konstytucji RP stoi 
na straży wolności słowa i prawa do informacji, czyli praw podstawowych 
dla społeczeństwa, a także umacniania demokracji.

Organizacje pozarządowe
Po 1989 roku w Polsce umacniała się działalność organizacji 
pozarządowych również w sferze promocji  i ochrony praw człowieka. 
Połączenie działań instytucji władzy publicznej i organizacji obywatelskich 
powoduje, że naruszenie praw człowieka przestaje być bezkarne.

Prawa mniejszości narodowych w Polsce

Prawa mniejszości narodowych w Polsce uregulowano dopiero po 1989 
roku. Głównymi instrumentami gwarantującymi te prawa są:

 Konstytucja RP,

 ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych,

 ordynacja wyborcza,

 ustawy o języku polskim,

 ustawy o systemie oświaty,

 ustawy o radiofonii i telewizji,

 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie szkół dla 
mniejszości,

 ratyfikowane przez Polskę umowy międzynarodowe.

Katalog praw gwarantowanych przez te dokumenty obejmuje:

• zakaz dyskryminacji oraz istnienia organizacji, których program lub 
działalność zakłada    albo dopuszcza nienawiść rasową i 
narodowościową,

•prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i 
religijnych,

• prawo do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących własnej 
tożsamości narodowej,

• przywileje wyborcze dla organizowanych przez mniejszości komitetów 
wyborczych,

• wolność zachowania i rozwoju własnego języka,

• wolność zachowania zwyczajów, tradycji oraz rozwoju własnej kultury,

• prawo do nauki języka mniejszości,

• swobodę praktyk religijnych.