Architektura aktów normatywnych jako sposób osiągania ich adekwatności, zwięzłości i komunikatywności Michał Krotoszyński

n. obowiązujące sensie

behawioralnym

Normy te w tym sensie obowiązują, iż są
przestrzegane, spotykają się z posłuchem.

≠ Normy obyczajowe są wyłącznie
normami

obowiązującymi

sensie

behawioralnym: nie będąc n. tetycznymi ani
aksjologicznymi są bowiem przestrzegane.

Podstawy obowiązywania normy

prawnej

Ze względu na podstawę obowiązywania norm, dzielimy je na:

n. tetyczne

Uzasadnieniem

ich

obowiązywania jest iż zostały
uznane lub ustanowione przez
podmiot,

któremu

gotowi

jesteśmy dawać posłuch, gdyż:

podmiot

cieszy

się

autorytetem,

2) podmiot może wymusić
przestrzeganie norm,

3) podmiot ma kompetencje do
stanowienia norm.

- i nie zostały przez ten podmiot
odwołane.

→  Normy  prawne  są  normami
obowiązującymi  ze  względu  na
uzasadnienie  tetyczne,  bowiem
zostały ustanowione albo uznane
przez

kompetentne

organy

państwa

określonej

procedurze.

n. aksjologiczne

Uzasadnieniem ich obowiązywania to, że
czyny

przez

nie

nakazane

lub

ich

konsekwencje są dobre, zaś czyny zakazane
lub ich konsekwencje są złe.

→

Normy

moralne

są

normami

obowiązującymi ze względu na uzasadnienie
aksjologiczne (ocena moralna wyznaczanego
obowiązku).

Moc

obowiązująca

cecha

aktu

normatywnego/ przepisu/normy, oznaczająca
ich przynależność do systemu prawnego

Aspekty obowiązywania normy

prawnej

Wyróżniamy następujące aspekty obowiązywania norm prawnych
(wysławiających je przepisów prawnych zawartych w aktach
normatywnych):

a. temporalny

wyraża się w odpowiedzi na pytanie od
kiedy  i  do  kiedy  dana  norma  prawna
(przepis  prawny,  akt  normatywny)
obowiązuje,  a  więc  w  jakim  okresie
czasu  jest  ona  elementem  systemu
prawnego;  wskazuje  w  jakim  okresie
norma  (przepis,  akt  normatywny)  mają
moc obowiązującą

Moc obowiązująca

: cecha normy

prawnej

(przepisu/aktu

normatywnego),

oznaczająca

ich

przynależność do systemu prawnego

a. terytorialny

wyraża  się  w  odpowiedzi  na  pytanie
gdzie obowiązuje dana norma prawna
(przepis,  akt  normatywny),  a  więc  na
jakim  terytorium  państwo  wykonuje
swą władzę prawodawczą

a. personalny

(podmiotowy)

wyraża się w odpowiedzi na pytanie
kogo

potencjalnie

wiązać

może

obowiązująca norma prawna (przepis,
akt normatywny), a więc kto może
mieć obowiązek jej realizowania

Pojęcie obowiązywania prawa

Norma prawna (przepis prawna, akt normatywny), obowiązuje

w  danym  systemie  prawnym,  jeżeli  została  do  tego  systemu
wprowadzona  zgodnie  z  przyjętymi  w  tym  systemie  regułami  i
nie  została  zgodnie  z  tymi  regułami  z  systemu  prawnego
wyprowadzona.

Reguły te to reguły walidacyjne, tj. reguły nakazujące wiązać
z określonymi czynnościami konwencjonalnymi skutek w
postaci uzyskania przez normę (przepis, akt n.) mocy
obowiązującej bądź też skutek w postaci jej utraty.

Początek obowiązywania

Norma prawna (przepis prawna, akt normatywny) zaczyna
obowiązywać (= staje się elementem systemu prawnego) z
chwilą, gdy zostanie dokonana ostatnia z czynności
konwencjonalnych składająca się na dany fakt prawotwórczy.

1) W przypadku normy prawa zwyczajowego czynnością taką

jest akt uznania jej przez kompetentny organ.

2) W przypadku norm prawa stanowionego ostatnią taką

czynnością konwencjonalną jest zazwyczaj akt urzędowego
ogłoszenia takiej normy (a właściwie: zawierającego ją aktu
normatywnego);

rzadziej ostatnią czynność konwencjonalną

jest akt ustanowienia takiej normy.

3) W przypadku norm prawa umownego ostatnią taką

czynnością

jest

przypadku

ratyfikowanej

umowy

międzynarodowej jej akt urzędowego ogłoszenia;

przypadku umów zatwierdzanych przez Radę Ministrów
ostatnią czynnością może być inna czynność

Ogłoszenie aktu normatywnego

dzienniku

urzędowym

przepisy porządkowe

szczególne akty prawa

miejscowego, wydawane w

uzasadnionych przypadkach przez

radę gminy, powiatu albo

wojewodę, dla ochrony życia,

zdrowia, mienia, porządku, spokoju

i bezpieczeństwa publicznego oraz
(w przypadku powiatu) środowiska

Art. 14 u. o. a. n. 1. Przepisy

porządkowe ogłasza się w drodze

obwieszczeń, a także w sposób
zwyczajowo przyjęty na danym

terenie lub w środkach masowego

przekazu.

2. Za dzień ogłoszenia przepisów

porządkowych uważa się dzień

wskazany w obwieszczeniu.

w formie obwieszczenia

i w sposób

zwyczajowo przyjęty

następczo ogłaszane w

wojewódzkich dziennikach

urzędowych

w formie obwieszczenia

i w środkach

masowego przekazu

Art. 2 u. o. a. n. 1. Ogłoszenie aktu normatywnego w
dzienniku urzędowym jest obowiązkowe.
2. Odrębna ustawa może wyłączyć obowiązek
ogłoszenia aktu normatywnego niezawierającego
przepisów powszechnie obowiązujących.

1) Dziennik Ustaw (Dz U.): m.in. Konstytucja,
ustawy,

rozporządzenia

mocą

ustawy,

rozporządzenia, teksty jednolite powyższych aktów,
orzeczenia TK dotyczące aktów ogłoszonych w Dz.
U., uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenie
ministra, ratyfikowane umowy międzyn.

2) Monitor Polski (M. P.): m. in. zarządzenia
prezydenta, premiera i uchwały Rady Ministrów, ich
teksty

jednolite

i orzeczenia TK dotyczące aktów ogłaszanych w M. P.

3)  dzienniki  urzędowe  ministrów  lub  urzędów
centralnych: m.in. akty organu wydającego dziennik
i  nadzorowanych  przez  niego  urzędów  centralnych,
uchwały  RM  uchylające  zarządzenia  ministra,  dot.  ich
orzeczenia TK

4)  wojewódzkie  dzienniki  urzędowe:  m.in.  akty
prawa  miejscowego  stanowione  przez  administrację
państwową  i  j.  s.  t.,  statuty  j.  s.  t.  oraz  związków
międzygminnych

powiatów,

wyroki

sądu

administracyjnego uwzględniające skargi na akty
prawa miejscowego stanowione przez administrację i
j. s. t.

Wejście w życie

Od  obowiązywania  normy  prawnej  (przepisu,  aktu)  odróżnić  należy  jej
wejście
w  życie.  Norma  prawna  (przepis,  akt)  wchodzi  w  życie  w  określonym
momencie,  co  oznacza,  iż  od  tego  momentu  adresaci  normy  (norm
wyrażonych  w  przepisie,  akcie  normatywnym)  zobowiązani  są  do  ich
realizowania.

Co do zasady akt normatywny
(zawierający

przepisy

wyrażające

normy)

wchodzi

w życie w dniu późniejszym niż
dzień jego ogłoszenia

(wyjątkowo:

ustanowienia).

Okres

pomiędzy

początkiem

obowiązywania

aktu

normatywnego (przepisu, normy)
a jego wejściem w życie to vacatio
legis.

W szczególnych przypadkach akt
normatywny może wejść w życie w
dniu ogłoszenia (ustanowienia).

Akt normatywny (przepis, norma) może więc obowiązywać, ale nie wejść
jeszcze w życie. Nie może być jednak tak, by akt (przepis, norma)
wszedł w życie, ale jeszcze nie obowiązywał.

Termin wejścia w życie

Termin wejścia w życie określa prawodawca, ale nie może on go określać
arbitralnie. Minimalne vacatio legis wynosi 14 dni; w przypadku dużych
ustaw winno ono być jednak dłuższe. Krótszy termin wejścia w życie
możliwy jest ze względu na szczególne okoliczności.

Ustawa z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów
normatywnych i niektórych innych aktów prawnych

Art. 4. 1. Akty

normatywne,

zawierające

przepisy

powszechnie

obowiązujące,

ogłaszane

dziennikach

urzędowych wchodzą w życie po upływie czternastu dni od
dnia ich ogłoszenia, chyba że dany akt normatywny określi
termin dłuższy.

2. W

uzasadnionych przypadkach

akty normatywne, z

zastrzeżeniem ust. 3,

mogą wchodzić w życie

w terminie

krótszym niż czternaście dni

, a jeżeli

ważny interes państwa

wymaga

natychmiastowego

wejścia

życie

aktu

normatywnego

i zasady demokratycznego państwa prawnego

nie stoją temu na przeszkodzie

dniem wejścia w życie może

być dzień ogłoszenia tego aktu w dzienniku urzędowym

3. Przepisy porządkowe wchodzą w życie po upływie trzech
dni od dnia ich ogłoszenia. W

uzasadnionych przypadkach

przepisy porządkowe

mogą wchodzić w życie w terminie

krótszym niż trzy dni

, a jeżeli

zwłoka w wejściu w życie

przepisów

porządkowych

mogłaby

spowodować

nieodwracalne szkody lub poważne zagrożenia życia, zdrowia
lub mienia, można zarządzić wejście w życie takich przepisów
z dniem ich ogłoszenia

Kalendarz Majów,

autor pracy: Pacofender

Obliczanie terminu wejścia w życie

(1)

wejście w życie „w dniu ogłoszenia”

wejście w życie „z dniem X”,

np. „z dniem 24 marca 2011 r.”

wejście w życie „po upływie X dni”,

np. „po upływie 14 dni od dnia

ogłoszenia”

wejście w życie „w terminie X dni”,

np. „w terminie 14 dni od dnia

ogłoszenia”

Obliczanie terminu wejścia w życie

(2)

wejście w życie „po upływie

tygodnia / X tygodni)”, np.

„po upływie 3 tygodni od dnia

ogłoszenia”

wejście w życie „po upływie

miesiąca / miesięcy)”, np.

„po upływie miesiąca od dnia ogłoszenia”

ogłoszenie 31.01.2011 r.:

- wejście w życie „po upływie miesiąca od

dnia ogłoszenia” –> 1 marca 2011 r.

- wejście w życie „po upływie roku od

dnia ogłoszenia” -> 1 lutego 2012 r.

￭ ogłoszenie aktu

normatywnego,

￭ vacatio legis

￭ wejście w życie

Norma „znajduje zastosowanie”

Od obowiązywania normy i jej wejścia w życie odróżnić należy
sytuację,
w której norma znajduje zastosowanie.

Norma znajduje

zastosowanie, gdy jej adresat znalazł się w okolicznościach
przewidzianych

normie,

a więc znalazł się w sytuacji, w której powinien on wypełnić
przewidziany
w normie obowiązek określonego postępowania.

Może być więc tak, że norma
obowiązuje, weszła w życie, ale nie
znalazła jeszcze zastosowania.

Art. 170 k. k. Kto uzbraja lub
przysposabia

statek

morski

przeznaczony  do  dokonania  na
morzu rabunku lub na takim statku
przyjmuje  służbę,  podlega  karze
pozbawienia  wolności  od  roku  do
lat 10.

-> norma sankcjonująca nie
znalazła jeszcze zastosowania

Retroaktywność prawa

Norma  prawna  może  sensownie  nakazywać  czyny  jedynie  na
przyszłość,  nie  może  zaś  wyznaczać  obowiązku  określonego
postępowania  w  przeszłości.  Retroaktywność  polega  więc  na  czym
innym:  mam  z  nią  do  czynienia  wtedy,  gdy  norma  wyznacza
obowiązek  określonego  postępowania  na  przyszłość,  łącząc  ten
obowiązek  ze  zdarzeniami  bądź  stanami  rzeczy,  które  miały
miejsce przed wejściem normy prawnej w życie. Mówimy wtedy,
iż akt normatywny ma moc wsteczną.

np.  Każdemu  studentowi,  który  rozpoczął  w  2012  r.  studia  na  WPiA  UAM
nakazuje się do 30.06.2013 r. zakupić koszulkę z logo uczelni.
Każdemu  studentowi,  który  w  X  2012  r.  opuścił  mniej  niż  5%  zajęć
dydaktycznych  przysługuje  prawo  do  uzyskania  zaliczenia  ćwiczeń  bez
kolokwium zaliczeniowego.

Lex retro non agit (1)

Retroaktywność prawa narusza bezpieczeństwo prawne obywateli, ich
wolność oraz zasadę zaufania obywateli do państwa i tworzonego
przezeń

prawa;

w krajach cywilizowanych przyjmuje się więc zasadę lex retro non
agit, a więc „prawo nie działa wstecz”. Odstępstwa od tej zasady
mogą mieć charakter jedynie wyjątkowy.

Zasada ta wpływa na proces stanowienia i interpretacji prawa.

Lex retro non agit w prawie karnym:

art. 42 ust. 1 K.: Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko,
kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez
ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta nie
stoi na przeszkodzie ukaraniu za czyn, który w czasie jego
popełnienia

stanowił

przestępstwo

myśl

prawa

międzynarodowego.

Art. 4. § 1. k. k. Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa
inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę
nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą
poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy.

-> zasada lex severior retro non agit (lex begnigor retro

agit)

Budynek Międzynarodowego

Trybunału Karnego, Haga

(fot. Hanhil)

Lex retro non agit (2)

Art. 5. u. o. a. n. Przepisy art. 4 nie wyłączają możliwości nadania
aktowi normatywnemu wstecznej mocy obowiązującej, jeżeli zasady
demokratycznego państwa prawnego nie stoją temu na przeszkodzie.

§ 51 Z. T. P. 1. Przepisowi nadającemu moc wsteczną ustawie lub jej części nadaje się
brzmienie: "Ustawa wchodzi w życie z dniem ..... i ma zastosowanie do zdarzeń
(stanów rzeczy)....., które powstały przed dniem ....." albo "Ustawa wchodzi w życie z
dniem ..... i ma zastosowanie również do zdarzeń (stanów rzeczy) ....., które powstały
przed dniem .....", albo też "Ustawa wchodzi w życie z dniem ....., z mocą od dnia .....”.

USTAWA z dnia 4 marca 1994 r. o
zakładowym

funduszu

świadczeń

socjalnych (Dz. U. z dnia 30 marca 1994 r.)

Art. 23. Ustawa wchodzi w życie z dniem
ogłoszenia
z mocą od dnia 1 stycznia 1994 r.

USTAWA  z  dnia  17  lipca  1997  r.  o
stosowaniu  szczególnych  rozwiązań  w
związku  z  likwidacją  skutków  powodzi,
która miała miejsce w lipcu 1997 r. (Dz. U. z
dnia 18 lipca 1997 r.)

Art. 26. Ustawa wchodzi w życie z dniem
ogłoszenia,
z tym że art. 4, 10, 11 i 24 wchodzą w życie z
mocą od dnia 6 lipca 1997 r.

Paolo Uccello, Zegar czterech ewangelistów,

1443, Santa Maria del Fiore, Florencja

Utrata mocy obowiązującej (1)

1) w wyniku uchylenia (derogacji) aktu normatywnego przez
podmiot, który wydał dany akty, dokonanego aktem o równej mocy
prawnej

np. art. 22. Ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych: Traci moc ustawa z dnia 24 października 1986 r. o zakładowych funduszach
socjalnym
i mieszkaniowym w jednostkach gospodarki uspołecznionej

2) w wyniku uchylenia (derogacji) aktu normatywnego przez
podmiot inny niż ten, który wydał dany akty, dokonanego innym
aktem

np.  art.  149  ust.  2  K.:  Minister  kierujący  działem  administracji  rządowej  wydaje
rozporządzenia.  Rada  Ministrów,  na  wniosek  Prezesa  Rady  Ministrów,  może  uchylić
rozporządzenie  lub  zarządzenie  ministra.  [uchwałą,  ogłaszaną  w  Dzienniku  Ustaw
(rozporządzenie) bądź dzienniku urzędowym danego ministra (zarządzenie) – M.K.]

Art. 61 ust. 1. Ustawy z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji
rządowej w województwie: Prezes Rady Ministrów uchyla, w trybie nadzoru, akty
prawa

miejscowego,

w  tym  rozporządzenia  porządkowe,  ustanowione  przez  wojewodę  lub  organy
niezespolonej  administracji  rządowej,  jeżeli  są  one  niezgodne  z  ustawami  lub  aktami
wydanymi  w  celu  ich  wykonania,  a  także  może  je  uchylać  z  powodu  niezgodności  z
polityką Rady Ministrów lub naruszenia zasad rzetelności i gospodarności. [publikacja w
wojewódzkim dzienniku urzędowym – M.K.]

Czasami  derogację  –  rozumianą  jako  uchylenie  całości  albo  części  aktu
normatywnego  przy  wprowadzeniu  lub  nie  jakichś  przepisów  w  zamian  za
przepisy  usuwane  –  odróżnia  się  od  abrogacji,  rozumianej  jako  całkowite
uchylenie aktu bez wprowadzenie na jego miejsce nowych przepisów.

Utrata mocy obowiązującej (2)

3) w wyniku upływu czasu, na jaki akt został wydany; bądź
w przypadku rozporządzeń w wyniku upływu czasu na jaki nowa
ustawa uchylany akt pozostawiła przepisem przejściowym w
mocy

np. art. 89. ust. 2. Ustawy z dnia 7 września 2007 r. o wykonywaniu kary
pozbawienia

wolności

poza

zakładem

karnym

systemie

dozoru

elektronicznego: Ustawa obowiązuje do dnia 31 sierpnia 2014 r.

art. 81 u. w. a. r. w. Dotychczasowe przepisy wykonawcze, wydane na podstawie art.
38 i art. 41 ust. 2 ustawy uchylanej w art. 82, zachowują moc do czasu wejścia w życie
przepisów wykonawczych wydanych na podstawie art. 21 i art. 61 ust. 2 niniejszej
ustawy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy od dnia jej wejścia w życie.

4)  akt  wykonawczy  traci  moc  w  wyniku  uchylenia  aktu
normatywnego,  na  którego  podstawie  został  wydany,  a  także
uchylenia  bądź  zmiany  treści  przepisu  prawnego,  na  którego
podstawie został on wydany

§ 32 Z. T. P. 2. Jeżeli zmienia się treść przepisu upoważniającego do wydania aktu

wykonawczego w ten sposób, że zmienia się rodzaj aktu wykonawczego albo zakres
spraw przekazanych do uregulowania aktem wykonawczym lub wytyczne dotyczące
treści tego aktu, przyjmuje się, że taki akt wykonawczy traci moc obowiązującą z dniem
wejścia w życie ustawy zmieniającej treść przepisu upoważniającego.

3. Jeżeli  zmiana  treści  przepisu  upoważniającego  polega  na  tym,  że  zmienia  się  organ
upoważniony do wydania aktu wykonawczego, przyjmuje się, że taki akt zachowuje moc
obowiązującą;  w  takim  przypadku  organem  upoważnionym  do  zmiany  lub  uchylenia
aktu  wykonawczego  wydanego  na  podstawie  zmienionego  przepisu  upoważniającego
jest organ wskazany w zmienionym upoważnieniu.

Utrata mocy obowiązującej (3)

5) w wyniku uznania wyrokiem Trybunał Konstytucyjnego
danego przepisu za niezgodny z Konstytucją lub innymi aktami
wyższego rzędu

art. 188 K.: Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach:

1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją,

2.  zgodności  ustaw  z  ratyfikowanymi  umowami  międzynarodowymi,
których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie,
3.  zgodności  przepisów  prawa,  wydawanych  przez  centralne  organy
państwowe,
z  Konstytucją,  ratyfikowanymi  umowami  międzynarodowymi  i  ustawami

Trybunał  jako  taki  nie  posiada  kompetencji  do  derogacji  aktów
normatywnych,  nie  uchyla  ich,  lecz  ich  utrata  mocy  obowiązującej  jest
wynikiem  orzeczenia  TK  w  toku  kontroli  abstrakcyjnej.  Następuje  ona  z
datą  ogłoszenia  wyroku  w  Dzienniku  Ustaw  bądź  z  inną  datą,  wskazaną  w
orzeczeniu Trybunału.

Sądy  w  Polsce  uprawnione  są  to  kontroli  konkretnej  konstytucyjności
aktów  podustawowych;  mogą  one  odmówić  zastosowania  konkretnego
przepisu  aktu  podustawowego  sprzecznego  z  aktami  wyższego  rzędu,
podlegają one bowiem jedynie Konstytucji i ustawom (art. 178 ust. 1 K.)

O niezgodności z prawem aktów prawa miejscowego orzeka sąd
administracyjny.

Utrata mocy obowiązującej (4)

5) w drodze desuetudo

Norma

prawna

traci

moc

obowiązującą w drodze desuetudo
jeśli zarazem:

- przez długi czas jest radykalnie
nieefektywna,

wytwarza

się

powszechne

przekonanie, że nie jest to norma
wiążąca.

Sytuacja rzadka, typowa dla okresu
przełomów;  niełatwo  jest  przy  tym
ustalić,  kiedy  akt  utracił  swą  moc
obowiązującą. Desuetudo nie może
mieć  zastosowania  do  tych  aktów
prawnych,  których  obowiązywanie
jest  wykonywaniem  zobowiązań
międzyna-rodowych  (Uchwała  TK  z
23.01.1991, sygn. W 4/90)

Używanie stołka do pławienia czarownic
zostało uznane jako niemające podstawy
prawnej w stanie Pensylwania ze
względu na desuetudo

Wright  v.  Crane,  Sąd  Najwyższy  Stanu
Pensylwania,  1825:  „total  disuse  of  any
civil institution for ages past, may afford
just  and  rational  objections  against
disrespected

and

superannuated

ordinances”.

Document Outline