Stres

i jego zwalczanie

opracowała:

prof. Grażyna Bartkowiak

Sytuacje trudne

Sytuację kiedy naruszona
zostaje równowaga między
poszczególnymi
elementami, (tj. między
zadaniami, czynnościami
oraz warunkami
zewnętrznymi i
wewnętrznymi podmiotu),
nazywamy trudną.

Trudności subiektywne i obiektywne

Jeżeli naruszenie równowagi pomiędzy
podstawowymi elementami wynika z cech
podmiotu, a jednostka mimo sprzyjających
warunków zewnętrznych nie potrafi wykonać
określonych czynności czy podejmować
określonych zadań ze względu na stan swojego
organizmu (np. zmęczenie, choroba, itp.),
mówimy o trudnościach subiektywnych. W
odróżnieniu od nich trudności obiektywne
wynikają z cech samego zadania czy warunków
zewnętrznych, w jakich zadanie ma być
wykonane (np. wykonywanie czynności w
warunkach dużego hałasu, itp.).

Podstawa stresu

Jest nią sytuacja trudna, w której bądź nie możemy

skutecznie realizować podjętych

działań (sytuacja zakłócenia), bądź jesteśmy

pozbawieni cennych dla nas wartości, np.

w trakcie rozłąki z rodziną lub w sytuacji deprywacji

- w przypadku braku doznawania szacunku ze

strony innych ludzi, itp. Innym przykładem sytuacji

trudnej jest przeciążenie, tzn. taka sytuacja, kiedy

człowiek wykonuje określone czynności na granicy

zagrożenia fizycznego i społecznego. Sytuacja ta

występuje wtedy, kiedy naruszenie określonej

wartości nie dotyczy nas bezpośrednio lecz osób, na

których nam zależy.

Pojęcie „stresu”

Zostało wprowadzone do biologii przez wybitnego
uczonego kanadyjskiego H.Selye’go. Badacz ten
na podstawie badań nad funkcjonowaniem ustroju
ludzkiego stwierdził, że organizm stykając się z
czynnikami, które są dla niego szkodliwe, reaguje
na nie pewnym swoistym zespołem zmian,
niezależnie od specyficznych właściwości czynników
wywołujących te zmiany. Te swoiste zmiany
wywołane w organizmie zostały początkowo
nazwane „stopniem zużycia się ustroju”, a potem
mianem stresu, który może być wywołany zarówno
przez czynniki fizyczne jak i psychologiczne.

Jak rozumiemy pojęcie „stres”?

Najczęściej jako wewnętrzny
stan organizmu, będący reakcją
na wszelkiego rodzaju obciążenia
(przeszkody), które zakłócają lub
zaburzają procesy regulacji
psychicznej i wywołują tym
samym silny stan napięcia
emocjonalnego.
Innymi słowy stres występuje w
chwili, kiedy człowiek nie może
poradzić sobie w sytuacji,
w której się znajduje i nie jest w
stanie kontrolować tejże sytuacji.

Innym ważnym czynnikiem

wystąpienia stresu jest „waga

problemu” (wartość, której nie

udaje nam się uzyskać, bądź

którą tracimy w naszym życiu).

Im wyżej oceniamy stan,

którego nie jesteśmy w stanie

osiągnąć bądź właśnie przestał

być naszym udziałem, tym

silniej odczuwamy stres.

Jak rozumiemy pojęcie „stres”?

Stres traktowany jest jako reakcja
organizmu na nowe wymagania
środowiska.

Może mieć także charakter

pozytywny (np.

nieoczekiwana, bardzo

wysoka wygrana na loterii,

awans wymagający zmiany

miejsca pracy i jej

charakteru) i nie jest o tyle

czymś strasznym w życiu

człowieka, o ile nieuniknioną

częścią jego życia, z którą

musi nauczyć się sobie

radzić.

Stres wiąże się z koniecznością
przystosowania się do zmian w naszym
życiu

Niektóre badania
ujmują stres jako
naturalną reakcję na
zmiany spowodowane
konsekwencjami
biegu życia, tj.
zmianami urody,
odejścia z domu
rodzinnego, przyjścia
na świat nowego
domownika, itp.

Fazy stresu:



Pierwsza faza stresu - następuje faza reakcji
instrumentalnych, kiedy obserwujemy naszą
wzmożoną mobilizację przejawiającą się we
wzroście szybkości i intensywności reakcji.



Faza reakcji na stres - faza krytyczna,
pojawia się wraz ze wzrostem natężenia
stresu. Występuje ona wtedy, gdy natężenie
stresu przekracza nasz próg odporności na
stres. Mamy wówczas kłopoty z koncentracją
uwagi, występują wyraźne przejawy reakcji
emocjonalnych, takie jak gniew, strach czy
lęk.

Fazy stresu, cd.



Faza reakcji obrony przed stresem –
obserwujemy wtedy, wzmożony stan napięcia
emocjonalnego. W tej fazie często występuje
agresja, która przejawia się zarówno w ataku
fizycznym (pobicie, itp.) jak i werbalnym
(przekleństwa, groźby, itp.). Niekiedy agresja
bywa skierowana do wewnątrz, tzw.
samoagresja - zachowania skierowanego na
samego siebie (np. okaleczenie się przez
więźniów). Oprócz agresji istnieje wiele innych
form reakcji na nadmiernie silny stres. Do
często występujących należą: ucieczka,
wycofywanie się, fantazja, itp.

Do czynników zwiększających
odporność na stres zaliczamy:



realistyczną, nie

zaniżoną samoocenę;



umiarkowany trening w

radzeniu sobie w

sytuacjach stresowych;



posiadanie wysokich

kompetencji w zakresie

rozwiązywania

określonego typu

problemów;



wsparcie w rodzinie lub

ze strony bliskich osób.

Wyuczona bezradność jako następstwo
stresu

W zasadzie każdy człowiek
ma do czynienia z trudnymi
sytuacjami, zdarzeniami,
na które nie ma wpływu.
Jeśli wysiłki człowieka nie
zwiększają skuteczności
jego działania, na skutek
stałego powtarzania się
negatywnych doświadczeń
w jego zachowaniu
następują zmiany, które
noszą nazwę wyuczonej
bezradności.

Zmiany te dotyczą:



sfery intelektualnej
(poznawczej);



sfery motywacyjnej;



sfery emocjonalnej.

Należą do nich:



pogorszenie wykonywania
zadań;



niezdolność do uczenia się od
nowa i kontrolowania własnego
działania, gdy jest to możliwe;



brak motywacji do działania.

Wielkość tych reakcji zależy od wielu
czynników, między innymi:



od długotrwałości

doznawania

bezradności;



od częstości jego

powtarzania;



od znaczenia dla

danej osoby tej

sfery działań, w

których

doświadczyła

bezradności;

Czynniki, które łagodzą i zapobiegają
poczuciu bezradności.
Są to:



istnienie doświadczeń w zakresie
radzenia sobie z sytuacją trudną
(posiadanie w swojej biografii
doświadczenia radzenia sobie ze stresem,
kontrolowania sytuacji czy przezwyciężania
określonych trudności);



przewidywalność jako czynnik służący
redukowaniu niepewności;



przekonanie o sprawowaniu kontroli;



specjalne terapie.

Integracyjny model radzenia sobie ze
stresem

Strategia prewencyjna

Strategia zwalczania

(1) Stresory związane z
przystosowaniem do warunków
życia

(1) Rejestrowanie stresorów i
symptomów

(2) Przystosowanie się do poziomu
wymagań

(2) Oszacowanie swoich możliwości

(3) Zmiana wzorców zachowań
wywołujących stres

(3) Zwalczanie stresorów:

 rozwiązywanie problemów;

 stanowczość;

 desentysyzacja.

(4) Rozwój sposobów radzenia sobie
ze stresem:

 możliwości fizjologiczne

(poziom pobudzenia);

 możliwości psychologiczne

(wiara w siebie, wiedza, itd.)

(4) Tolerowanie stresu:

 restrukturyzacja poznawcza;

 zaprzeczenie rzeczywistości;

 koncentracja uwagi na

zadaniu.

(5) Obniżenie pobudzenia:

 relaksacja;

 odreagowanie się;

 leczenie się.

Źródło: F. Terlak 1995, s.288

Jak to wynika z tabeli jedną z

podstawowych strategii preferencyjnych

jest przystosowanie się do wymagań i

możliwości środowiska, szkoły, zawodu,

rodziny. Przystosowanie to wymaga pracy

nad rozwojem swoich możliwości, tak aby

człowiek sprostał codziennym, stresowym

zdarzeniom życiowym. Nie zawsze jest to

w pełni możliwe, jednakże rozbieżność

między poziomem wymagań środowiska,

a możliwościami jednostki prowadzi w

efekcie do przejścia od strategii

prewencyjnej do strategii zwalczania

stresu.

Podstawowym czynnikiem

wzmacniającym, który

podtrzymuje różnorodne

zachowania przez

stosunkowo długi czas

jest potwierdzenie

własnej kompetencji (a

więc przeświadczenia o

znajomości problemu,

umiejętności poradzenia

sobie z nim, itp.)

Potwierdzeniem tego staje się
uzyskiwanie panowania nad własnym
środowiskiem zewnętrznym czy
wewnętrznym (np. walka z chorobą).
To, w jakim stopniu człowiek jest
przekonany o możliwości kierowania
własnym losem (a więc o ile posiada
kontrolę wewnętrzną w przeciwieństwie do
ludzi o umiejscowieniu kontroli zewnętrznej,
którzy są przekonani o swojej determinacji
przez środowisko w takim stopniu, że to co
mogliby zrobić nie zmieniłoby ostatecznego
rezultatu), warunkuje jego umiejętność
radzenia sobie w sytuacji stresowej.

Trzecia strategia wymaga zmiany
wzorców zachowań, które wywołują
stres, takich jak:



nadmierna wrażliwość emocjonalna;



nerwowość (reaktywność)
przejawiająca się ustawicznym
poczuciem zagrożenia;



rywalizacja, dominacja, wrogość, itp.

Zmiana ukształtowanych nawyków w
zachowaniu człowieka jest procesem
długotrwałym, wymagającym zaangażowania
własnego, a niekiedy pomocy ze strony
otoczenia czy wręcz ingerencji
psychoterapeuty.

Czwarta strategia prewencyjna wiąże
się z rozwojem odporności na stres w
zakresie możliwości:



fizjologicznych;



psychologicznych;



intelektualnych
(poznawczych);



społecznych;



ekonomicznych.

Możliwości fizjologiczne

Troska o nie sprowadza
się do prowadzenia
higienicznego stylu
życia, unikania
zagrożenia w postaci
infekcji i innych chorób,
unikania ryzyka chorób
psychosomatycznych
(np. nikotyny, alkoholu,
itp.)

Możliwości psychologiczne można
optymalizować przez:



wzrost zaufania do
siebie i innych;



poczucie kontroli
nad otoczeniem;



realistyczną,
nie zaniżoną samoocenę.

Możliwości intelektualne (poznawcze)
rozwijają się przez:



zdobywanie wiedzy -
kompetencji
(umiejętności radzenia
sobie z konkretnymi
problemami
praktycznymi;

Możliwości społeczne człowieka
zwiększają się kiedy:



rozszerza się krąg jego znajomych;



potrafi on nawiązywać przyjaźnie;



w miarę bezkonfliktowo współżyć

z innymi ludźmi;



osiągać cele działając w grupie;



mobilizując innych do działania.

Ekonomiczne możliwości człowieka
zapobiegające ewentualnemu stresowi
to:



niezależność
ekonomiczna;



zdolność do zarobkowania;



możliwość uzyskania
wsparcia
ze strony instytucji
społecznych.

Zwalczanie stresu
obejmuje
pięć strategii

Pierwsza strategia zwalczania stresu

Zaleca rejestrowanie czynników
wywołujących stres (stresorów) i objawów
stresu, tak szybko jak to jest możliwe, aby
zapobiec stanom chronicznym. Wczesne
wykrywanie stresorów pozwoli bowiem
często ograniczyć ich zasięg, przygotować
się do walki, itp.. Wszelkie późniejsze formy
walki ze stresem mają szanse na
powodzenie, jeśli zostanie on wcześniej
zidentyfikowany.

Druga strategia zwalczania stresu

Sprowadza się do oceny możliwości
człowieka w obliczu stresu. Człowiek ocenia
swoje szanse w przyszłej walce. Ta ocena
staje się podstawą przygotowania do
efektywnej walki ze stresem. Strategia ta
stanowi w zasadzie początek zmagań ze
stresorem.

Trzecia strategia zwalczania stresu



Koncentruje się na próbie eliminowania
czynników stresowych w następujących
aspektach:



rozwiązywania problemów;



stanowczości;



obniżania wrażliwości.

Rozwiązywanie problemów

Wydaje się być najważniejszą

racjonalną próbą poradzenia

sobie ze stresem.

Rozwiązując problem pozbywamy się

bowiem przyczyny stresu. Problemy

wywołujące stres są problemami

trudnymi, dlatego też nie zawsze można

zastosować taką strategię.

Stanowczość

Oznacza konsekwentne usiłowanie
zwalczania stresu, mimo piętrzących się
trudności, w sytuacji gdy widzimy, że walka
nasza ma sens i przybliża nas do
zamierzonego celu.

Obniżenie wrażliwości

Wiąże się z podjęciem działania mającego na
celu przyzwyczajenie się do bodźców,
przedmiotów, które poprzednio wywoływały
negatywne reakcje, np. fobie, lęki. Obniżenie
wrażliwości dokonuje się poprzez zwiększenie
tolerancji człowieka na zbliżone bodźce lub
przedmioty, aż wreszcie nastąpi wygaszenie
reakcji. Zazwyczaj proces ten odbywa się pod
kontrolą terapeuty (psychologa). Wrażliwość
na stresy wiąże się także z określonym typem
układu nerwowego, co sprawia, że działania te
mogą być mniej lub bardziej skuteczne.

Realizuje się ją wówczas,
gdy zawiodą strategie
poprzednio stosowane, a
szczególnie eliminowanie
czynników stresowych.
Obejmuje ona:



przepracowanie
intelektualne sytuacji;



zaprzeczenie
rzeczywistości;



koncentrację uwagi na
zadaniu.

Czwarta strategia zwalczania stresu

Intelektualne przepracowanie sytuacji

Sprawia, że człowiek nie
musi reagować na sytuację,
jaka jest mu dana, lecz może
za pomocą swojej wyobraźni
określić sytuację, tak aby dopasować ją do
swoich potrzeb, motywów, uznawanych
wartości, zmniejszyć zagrożenie i zdobyć
nad nią kontrolę. Dzięki takiej kontroli
można dłużej znosić jakiś nieprzyjemny
stan, uczucie głodu, ból, itp..

Zaprzeczenie rzeczywistości

Tolerowanie stresu wymaga

niekiedy ucieczki od rzeczywistości

poprzez mechanizmy obronne:



wyparcia (zapominanie rzeczy przykrych);



kompensacji (niepowodzenia na jednym polu,

mogą zostać zastąpione sukcesami na innych.
Wszystkie te działania nie rozwiązują

problemu, który wywołał stres, ale obniżają

poziom napięcia emocjonalnego

(zdenerwowania) pozwalając przetrwać trudny

okres.

Skoncentrowanie uwagi na zadaniu

Sprawia, że człowiek koncentruje uwagę na
czynniku stresowym bardziej niż na reakcji
emocjonalnej, która go wywołuje. Pozwala to
na stworzenie dystansu między stresorem a
człowiekiem będącym w stanie stresu.
Dopiero wówczas można bardziej
obiektywnie ocenić rzeczywiste zagrożenie i
wykorzystać dotychczasowe doświadczenia
z podobnymi sytuacjami bądź znaleźć
nowatorskie rozwiązanie.

Dziękuję Państwu za uwagę