Podstawy 

Podstawy 

projektowania        i 

projektowania        i 

grafika inżynierska

grafika inżynierska

Wydział Zarządzania i Ekonomii

Wydział Zarządzania i Ekonomii

Politechnika Gdańska

Politechnika Gdańska

2008 r.

2008 r.

 

 

 

 

Charakterystyka osi i 

Charakterystyka osi i 

wałów

wałów

Osią  lub  wałem  nazywa  się  element  maszyny 
podparty  w  łożyskach  i  podtrzymujący  osadzone  na 
nim  części  maszyn.  Na  wale  mogą  być  osadzone 
różne elementy wykonujące ruchy obrotowe (np. koła 
zębate)  lub  ruchy  wahadłowe  (np.  koło  zębate 
współpracujące z zębatką).

 

 

 

 

 

Jak odróżnić wał od osi?

Jak odróżnić wał od osi?

 

 

 

 

Charakterystyka osi

Charakterystyka osi

Oś  -  element  mechanizmu  lub  maszyny,  służący 
utrzymaniu  w  określonym  położeniu  osadzonych  na 
niej  wirujących  elementów,  oraz  do  przenoszenia  na 
podpory sił działających na te elementy. 
Nie przenosi momentu obrotowego i jest narażona na 
zginanie. 
Może  być  nieruchoma,  lub  ruchoma  (wykonuje  ruch 
obrotowy), osadzona w łożyskach. 
Oś  nieruchomą  mocuje  się  w  podporach  za  pomocą 
połączeń wpustowych, gwintowanych itp. 
Krótką oś nazywa się czasami sworzniem.

 

 

 

 

Charakterystyka 

Charakterystyka 

wałów

wałów

Zadaniem  wału  jest  przenoszenie  momentu 

obrotowego. wał wykonuje zawsze ruch obrotowy
Wał jest narażony jednocześnie na skręcanie oraz na 

zginanie
Wał  może  być  narażony  tylko  na  skręcanie  na 

przykład wały napędowe: samochody, statki.

 

 

 

 

Najczęściej  wystarcza  tylko  jeden  rzut  na 

Najczęściej  wystarcza  tylko  jeden  rzut  na 

płaszczyznę równoległą do osi wału, uzupełniony 

płaszczyznę równoległą do osi wału, uzupełniony 

przekrojami  cząstkowymi,  kładami  przekrojów 

przekrojami  cząstkowymi,  kładami  przekrojów 

oraz informacjami słownymi i symbolicznymi.

oraz informacjami słownymi i symbolicznymi.

Rysowanie osi i wałów

Rysowanie osi i wałów

Osie  i  wały

Osie  i  wały

  na  rysunkach 

  na  rysunkach 

wykonawczych

wykonawczych

 

 

przedstawia się 

przedstawia się 

zasadniczo 

zasadniczo 

bez uproszczeń.

bez uproszczeń.

 

 

 

 

Rysowanie osi i wałów - 

Rysowanie osi i wałów - 

przykład

przykład

 

 

 

 

Znormalizowanie rodzaje 

Znormalizowanie rodzaje 

nakiełków

nakiełków

 

 

 

 

Na rysunku złożonym osie i wały rysuje się w 

Na rysunku złożonym osie i wały rysuje się w 

stosując uproszczenia:

stosując uproszczenia:

a) Uproszczenia I stopnia stosuje się bez 

a) Uproszczenia I stopnia stosuje się bez 

powiększania fragmentów przedmiotu

powiększania fragmentów przedmiotu

b) Uproszczenia II stopień polegają na 

b) Uproszczenia II stopień polegają na 

pominięciu gwintów wielowypustów, rowków 

pominięciu gwintów wielowypustów, rowków 

itp.

itp.

Warunek:

Warunek:

Uproszczenie II stopnia jest dopuszczalne 

Uproszczenie II stopnia jest dopuszczalne 

jeżeli pokazanie wyżej wymienionych części 

jeżeli pokazanie wyżej wymienionych części 

nie jest konieczne a rysunek jest wykonany w 

nie jest konieczne a rysunek jest wykonany w 

zmniejszeniu

zmniejszeniu

Rysowanie osi i wałów - 

Rysowanie osi i wałów - 

zasady

zasady

 

 

 

 

Czopami

Czopami

 nazywa się odcinki osi lub wału, których 

 nazywa się odcinki osi lub wału, których 

powierzchnie stykają się ze współpracującymi 

powierzchnie stykają się ze współpracującymi 

elementami: łożyskami, kołami zębatymi itd. 

elementami: łożyskami, kołami zębatymi itd. 

Rozróżnia się czopy ruchowe i czopy spoczynkowe.

Rozróżnia się czopy ruchowe i czopy spoczynkowe.



czopy ruchowe

czopy ruchowe

 współpracują z panewkami łożysk 

 współpracują z panewkami łożysk 

ślizgowych, z  kołami przesuwnymi lub  

ślizgowych, z  kołami przesuwnymi lub  

obracającymi się względem nieruchomej osi itp.

obracającymi się względem nieruchomej osi itp.



czopy spoczynkowe

czopy spoczynkowe

  współpracują z elementami 

  współpracują z elementami 

osadzonymi na stałe względem wału i obracającymi   

osadzonymi na stałe względem wału i obracającymi   

 

 

się wraz z nim. 

się wraz z nim. 

Czopy

Czopy

 

 

 

 

Przykłady końcowych 

Przykłady końcowych 

czopów wałów 

czopów wałów 

(norma

(norma

PN-89/M-85000):

PN-89/M-85000):

a)

a)

walcowe

walcowe

b)

b)

stożkowe

stożkowe

Przejścia między 

Przejścia między 

stopniami wałka: 

stopniami wałka: 

a)

a)

zaokrąglenie, 

zaokrąglenie, 

b)

b)

podcięcie 

podcięcie 

obróbkowe

obróbkowe

Zakończenia i przejścia 

Zakończenia i przejścia 

wałów

wałów

 

 

 

 

•

Wyznaczeniu  metodami  statyki  wszystkich 

Wyznaczeniu  metodami  statyki  wszystkich 

sił  czynnych  (obciążeń)  i  biernych  (reakcji 

sił  czynnych  (obciążeń)  i  biernych  (reakcji 

podpór  lub  utwierdzeń)  działających  na  oś 

podpór  lub  utwierdzeń)  działających  na  oś 

lub wał; 

lub wał; 

•

Obliczeniu  wartości  momentów  zginających 

Obliczeniu  wartości  momentów  zginających 

(dla  osi  i  wałów)  oraz  skręcających  i 

(dla  osi  i  wałów)  oraz  skręcających  i 

zastępczych  (dla  wałów)  co  najmniej  dla 

zastępczych  (dla  wałów)  co  najmniej  dla 

punktów  przyłożenia  sił  zewnętrznych  i  dla 

punktów  przyłożenia  sił  zewnętrznych  i  dla 

punktów podparcia (łożysk); 

punktów podparcia (łożysk); 

•

Obliczeniu  średnic  wału  w  podstawowych 

Obliczeniu  średnic  wału  w  podstawowych 

przekrojach i ustaleniu kształtu wału (osi); 

przekrojach i ustaleniu kształtu wału (osi); 

•

Wykonaniu  (w  razie  potrzeby)  obliczeń 

Wykonaniu  (w  razie  potrzeby)  obliczeń 

sprawdzających  (np.  z  uwzględnieniem 

sprawdzających  (np.  z  uwzględnieniem 

osłabienia 

wału 

lub 

osi 

karbami) 

i 

osłabienia 

wału 

lub 

osi 

karbami) 

i 

uzupełniających,  polegających  na  obliczeniu 

uzupełniających,  polegających  na  obliczeniu 

sztywności wału itp. 

sztywności wału itp. 

Projektowanie osi i wałów

Projektowanie osi i wałów

 

 

 

 

Łożyska

Łożyska



Łożyska służą do 

Łożyska służą do 

podtrzymywania

podtrzymywania

 

 

obracających się lub przesuwających 

obracających się lub przesuwających 

osi     i wałów. 

osi     i wałów. 



Ich zadaniem jest również 

Ich zadaniem jest również 

zmniejszenie oporów

zmniejszenie oporów

 

 

występujących pomiędzy 

występujących pomiędzy 

współpracującymi elementami. 

współpracującymi elementami. 



W zależności od rodzaju tarcia, jakie 

W zależności od rodzaju tarcia, jakie 

występuje, rozróżniamy łożyska 

występuje, rozróżniamy łożyska 

toczne

toczne

       i 

       i 

ślizgowe

ślizgowe

.

.

 

 

 

 

Elementy toczne łożysk tocznych: a) kulki, 

Elementy toczne łożysk tocznych: a) kulki, 

b) wałeczki

b) wałeczki

Łożyska 

Łożyska 

toczne:

toczne:

a) 

a) 

poprzeczne, 

poprzeczne, 

b) wzdłużne, 

b) wzdłużne, 

c) skośne.

c) skośne.

Budowa łożyska 

Budowa łożyska 

tocznego

tocznego

ŁOŻYSKA

ŁOŻYSKA

 

 

 

 



Na rysunkach złożeniowych łożyska ślizgowe 

Na rysunkach złożeniowych łożyska ślizgowe 

rysujemy bez uproszczeń lub z pominięciem 

rysujemy bez uproszczeń lub z pominięciem 

drobnych nieistotnych szczegółów.

drobnych nieistotnych szczegółów.


Zgodnie z normą łożyska toczne rysujemy w 

Zgodnie z normą łożyska toczne rysujemy w 

sposób uproszczony lub umowny.

sposób uproszczony lub umowny.

Wszystkie elementy łożysk tocznych są 

Wszystkie elementy łożysk tocznych są 

znormalizowane.

znormalizowane.

Rysowanie łożysk

Rysowanie łożysk

 

 

 

 

Rodzaje 

Rodzaje 

łożysk

łożysk

Ze względu na kształt elementu tocznego 

Ze względu na kształt elementu tocznego 

łożyska toczne dzielą się:

łożyska toczne dzielą się:

a)

a)

Łożyska kulkowe

Łożyska kulkowe

b)

b)

Łożyska wałeczkowe

Łożyska wałeczkowe

c)

c)

Łożyska stożkowe

Łożyska stożkowe

d)

d)

Łożyska baryłkowe

Łożyska baryłkowe

e)

e)

Łożyska igiełkowe

Łożyska igiełkowe

f)

f)

Łożyska toroidalne

Łożyska toroidalne

 

 

 

 

Ze względu na rodzaj obciążeń przenoszonych przez 

Ze względu na rodzaj obciążeń przenoszonych przez 

łożysko:

łożysko:

a) Łożysko poprzeczne

a) Łożysko poprzeczne

b) Łożysko skośne (przenoszące obciążenia wzdłużne 

b) Łożysko skośne (przenoszące obciążenia wzdłużne 

i  poprzeczne) 

i  poprzeczne) 

c) Łożysko wzdłużne

c) Łożysko wzdłużne

Rodzaje 

Rodzaje 

łożysk

łożysk

 

 

 

 

Ze względu na możliwości wychylenia się pierścienia 

Ze względu na możliwości wychylenia się pierścienia 

zewnętrznego:

zewnętrznego:

Rodzaje 

Rodzaje 

łożysk

łożysk

b) Łożyska wahliwe

b) Łożyska wahliwe

a) Łożyska zwykłe

a) Łożyska zwykłe 

 

 

 

 

Ze względu na ilość rzędów elementów 

Ze względu na ilość rzędów elementów 

tocznych:

tocznych:

Rodzaje 

Rodzaje 

łożysk

łożysk

b) Łożysko dwurzędowe

b) Łożysko dwurzędowe

a) Łożysko jednorzędowe

a) Łożysko jednorzędowe

 

 

 

 

Sprzęgła i 

Sprzęgła i 

hamulce

hamulce



Na rysunkach złożeniowych przedstawia się 

Na rysunkach złożeniowych przedstawia się 

bez uproszczeń lub z pominięciem nieistotnych 

bez uproszczeń lub z pominięciem nieistotnych 

szczegółów.

szczegółów.


Poza tym można stosować uproszczenia.

Poza tym można stosować uproszczenia.