Alternatywne i
wspomagające metody
porozumiewania się
Projekt Edukacyjny – Kolegium
Nauczycielskie 2008
Agnieszka Kiołbasa
Magdalena Korgul
Alternatywne i
wspomagające metody
porozumiewania się
Projekt Edukacyjny – Kolegium
Nauczycielskie 2008
Agnieszka Kiołbasa
Magdalena Korgul
Wstęp
Każdy człowiek potrzebuje
komunikacji. Mówimy wtedy, gdy
jesteśmy razem z innymi ludźmi,
gdy chcemy ich poinformować o
pewnym przeżyciu,
doświadczeniu, o coś zapytać,
gdy chcemy, aby ktoś coś dla
nas zrobił.
Wstęp c.d.
Komunikowanie się to również
umiejętność słuchania i
rozumienia tego, co inni do nas
mówią, o co nas pytają. Mową
posługujemy się na co dzień, jest
ona dla nas czymś naturalnym.
Wstęp c.d.
Dopiero kiedy spotykamy kogoś,
kto
z powodu różnych schorzeń nie
potrafi porozumiewać się w
sposób werbalny, uświadamiamy
sobie, jak ważnym i precyzyjnym
narzędziem jest mowa.
Wstęp c.d.
Dopiero wówczas rozumiemy, że
jesteśmy bez niej zupełnie
bezradni. Właśnie na potrzeby
takich osób stworzono
alternatywne
i wspomagające metody
porozumiewania się.
Alternatywne i wspomagające
metody porozumiewania się z
osobami:
Upośledzonymi
umysłowo:
Niesłyszącymi:
język migowy
i system języ
kowo-migowy
Język migowy i system
językowo-migowy
Język migowy to język naturalny,
charakteryzujący się użyciem
kanału wzrokowego, a nie
audytywnego. Języki migowe są to
te języki wizualno-przestrzenne,
które zostają nabyte drogą
naturalnej akwizycji przez głuche
dzieci od głuchych rodziców.
Język migowy i system
językowo-migowy
Do niedawna języki migowe były
pozbawione wersji pisanej
(„SignWriting”).
Na komunikat w języku migowym
składają się znaki manualne,
mimiczne oraz ruchy
wykonywane głową czy
tułowiem.
Język migowy i system
językowo-migowy
Charakterystyczną cechą
komunikacji w językach migowych
jest synchroniczność przekazu -
funkcjonalna rozłączność
artykulatorów umożliwia
zamiganie więcej niż jednego
elementu równocześnie, np. dwa
różne znaki lewą i prawą reką.
Język migowy i system
językowo-migowy
Na ogół takie połączenia są
zgramatykalizowane (należą do
języka) - dopuszczalne są tylko
pewne z góry określone
zestawienia, które komunikują
regularnie te same treści (np.
określona mimika, towarzysząca
manualnemu nadawaniu
czasowników, oznacza zmianę
trybu).
Język migowy i system
językowo-migowy
Elementem o niejasnym statusie
w językach migowych są tak
zwane alfabety migowe (znaki
daktylograficzne - por. obrazek).
Polski jednoręczny alfabet
palcowy
Polski jednoręczny alfabet
palcowy c.d.
Język migowy i system
językowo-migowy
W pewnym sensie, są one
elementem obcym, "cytowanym"
(jak znaki alfabetu chińskiego w
tekście polskim), nie należącym
do danego języka migowego. Z
drugiej strony, nie są to znaki
pozbawione treści - odsyłają one
do liter danego alfabetu!
Język migowy i system
językowo-migowy
Wbrew popularnym poglądom
nie istnieje jeden
ogólnoświatowy język migowy,
ale wiele w pełni wykształconych
języków, których zasięgi nie
zawsze pokrywają się
z zasięgami języków mówionych.
Język migowy i system
językowo-migowy
Przykładowo brytyjski język
migowy (BSL) jest zupełnie różny
od amerykańskiego języka
migowego (ASL), który jest z
kolei używany zarówno w USA
jak i w Kanadzie oraz Meksyku.
Język migowy i system
językowo-migowy
Odrębną grupę stanowią języki
migowe stworzone na użytek
określonych grup zawodowych.
Wojskowy język migowy służy do
porozumiewania się w całkowitej
ciszy na szczeblu taktycznym
pomiędzy poszczególnymi
żołnierzami pozostającymi ze
sobą w kontakcie wzrokowym.
Język migowy i system
językowo-migowy
Osoby przebywające w bardzo
hałaśliwym otoczeniu
uniemożliwiającym lub
utrudniającym komunikację
fonetyczną np. pracownicy
przemysłu budowlanego także
korzystają z własnego języka
migowego.
Język migowy i system
językowo-migowy
Polski Język Migowy (PJM) jest
to język naturalny, którym
posługują się głusi w Polsce. PJM
jest w Polsce pierwszym językiem
dzieci, których obydwoje rodzice
są głusi. Jest to język o własnej,
odmiennej od polskiej, strukturze
gramatycznej.
Język migowy i system
językowo-migowy
Ważną rolę w komunikatach PJM
odgrywają elementy niemanualne,
w szczególności zaś: położenie
tułowia i głowy oraz mimika.
Występowanie tych elementów
należy do języka (jest
zgramatykalizowane), choć często
wydaje się być zaimprowizowaną
pantomimą.
Język migowy i system
językowo-migowy
Dzięki funkcjonalnej niezależności
artykulatorów takich jak np. dłoń
lewa, dłoń prawa czy twarz,
możliwe jest równoczesne
nadawanie kilku znaków. W wielu
przypadkach sposób łączenia tych
znaków jest ściśle określony przez
reguły gramatyczne.
Język migowy i system
językowo-migowy
System Językowo-Migowy (SJM,
język migany) jest to (w zależności
od interpretacji) wizualno-
przestrzenny odpowiednik
polszczyzny pisanej lub język
sztuczny utworzony z połączenia
elementów języka polskiego i
Polskiego Języka Migowego (PJM).
Język migowy i system
językowo-migowy
Nie należy mylić Systemu
Językowo-Migowego z Polskim
Językiem Migowym (PJM), który jest
językiem naturalnym. Głusi rodzice
w kontaktach ze swoimi głuchymi
dziećmi nie posługują się SJM. SJM
nie można nabyć drogą naturalnej
akwizycji.
Język migowy i system
językowo-migowy
PJM ma własną gramatykę,
bardzo różną od polskiej. SJM
natomiast wykorzystuje
gramatykę polską, łącząc ją z
migowym słownikiem.
Język migowy i system
językowo-migowy
Komunikacja w SJM wygląda
następująco: nadawca bierze
słowa
z leksykonu PJM, nadaje je w szyku
polskim, a tam gdzie w języku
polskim należałoby dodać
końcówki fleksyjne – przekazuje je
za pomocą alfabetu palcowego.
Język migowy i system
językowo-migowy
Znaki ze słownika PJM są w SJM
pozbawione wszelkich
elementów niemanualnych (w
szczególności mimiki, która w
PJM ma często charakter
słownikowy).
Język migowy i system
językowo-migowy
W przypadku, gdy istnieją
różnice regionalne lub
stylistyczne w słownictwie PJM,
do słownika SJM wybiera się
jeden z serii synonimów.
Język migowy i system
językowo-migowy
Słowa, które w polszczyźnie
pisanej są homonimami
(homografami), w SJM ujednolica
się - to znaczy kilka znaczeń
przekazuje się za pomocą tego
samego znaku wizualnego.
Język migowy i system
językowo-migowy
Np. Podanie w piłce nożnej i
podanie dokument oddaje się za
pomocą tego samego znaku, tak
samo koło jako rzeczownik i jako
przyimek.
Język migowy i system
językowo-migowy
Polskie frazeologizmy rozbija się
na składniki i miga każdy z nich
oddzielnie (np. pójść na rękę
miga się jako serię znaków IŚĆ
NA RĘKA-Ę, rozwinąć skrzydła -
ROZWIJAĆ SKRZYDŁO-A).
Język migowy i system
językowo-migowy
W niektórych przypadkach
rozbija się derywaty
słowotwórcze (np. przedłożyć
przekazuje się jako PRZED
POŁOŻYĆ). Ponadto SJM zawiera
pewne znaki nieobecne
w PJM jako samodzielne leksemy
(np. przyimki).
Język migowy i system
językowo-migowy
Najbardziej rozpowszechniona
jest uproszczona wersja SJM, w
której pomija się palcowanie
końcówek fleksyjnych. Jej
wykorzystanie polega więc na
nadawaniu znaków ze słownika
PJM w szyku polszczyzny
dźwiękowej.
Język migowy i system
językowo-migowy
Zasadniczo, każdy kto zna Polski
Język Migowy i język polski, powinien
być
w stanie posługiwać się Systemem
Językowo-Migowym. Większość osób,
które płynnie posługują się PJM, ma
jednak poważne trudności
z "wyłączeniem" migowych reguł
gramatycznych i zastąpieniem ich
regułami gramatyki polskiej.
Język migowy i system
językowo-migowy
System Językowo-Migowy został
stworzony przez słyszących
surdopedagogów jako narzędzie
– w intencji twórców –
pomocne w nauce języka
polskiego.
Język migowy i system
językowo-migowy
W rzeczywistości SJM nie spełnił
tego zadania. Głusi, którzy od
rodziców nabyli PJM i nie znają
polszczyzny, nie rozumieją
komunikatów w SJM. Przyczyną
są omówione wyżej rozbieżności
w strukturze SJM i PJM.
Język migowy i system
językowo-migowy
SJM jest wykorzystywany dość
powszechnie w surdopedagogice
oraz w tłumaczeniach
telewizyjnych. Często nie jest w
ogóle odróżniany od Polskiego
Języka Migowego.
Język migowy i system
językowo-migowy
Odpowiedniki polskiego SJM
istnieją w większości krajów, w
których jest też rozwinięty system
edukacji głuchych (nie był to
wynalazek polski). W języku
angielskim języki migane określa
się mianem signed languages (w
przeciwieństwie do języków
migowych – sign languages).
Fonogesty
Fonogesty to gesty uzupełniające
mowę, a tym samym ułatwiające
człowiekowi nie słyszącemu
dźwięków językowych wzrokowe
odbieranie wypowiedzi słownych
czyli odczytywanie z ust.
Fonogesty
Mówisz i jednocześnie dłonią
pokazujesz to, co mówisz.
Niesłyszący adresat Twojej
wypowiedzi obserwuje zatem nie
tylko Twoje usta, ale i dłoń. Aby
było to możliwe, dłoń musi
znajdować się w pobliżu ust.
Fonogesty
Dziwny może się wydawać fakt,
że układ dłoni jest jednakowy dla
większej ilości spółgłosek lub że
w tym samym miejscu
znajduje się lokacja dla dwóch
samogłosek.
Fonogesty
Jednak wygląd ust i innych
widocznych narządów
artykulacyjnych jest inny przy
wypowiadaniu każdej z tych
głosek.
Fonogesty
Tak więc różne na ustach, może
być wypowiadane w połączeniu z
takim samym gestem, co pozwoli
dokładnie rozpoznać wypowiadaną
głoskę czy sylabę. Z kolei głoskom,
które mają podobny obraz na
ustach, jak: "p", "b", "m",
towarzyszą odmienne gesty
różnicujące te głoski.
Fonogesty
Mówiąc, pokazuje się kolejne
cząstki fonogestowe. Są to
poszczególne głoski bądź sylaby.
Oto przykład. Niech to będzie
wyraz "okap". Wyraz ten dzielimy
na cząstki fonogestowe:
o / ka / p
Fonogesty
Ponieważ przed samogłoską "o"
nie ma spółgłoski, układa się
dłoń jak na obrazie 2 i zbliża się
ją do ust, gdzie znajduje się
lokacja dla tej właśnie
samogłoski. Oczywiście
pokazując w ten sposób, trzeba
równocześnie wypowiadać "o".
Fonogesty
Następnie wypowiada się cząstkę
"ka" układając dłoń jak dla
spółgłoski "k" (obraz 3) jednocześnie
zbliżając ją do szyi, gdzie znajduje
się lokacja dla samogłoski "a" (obraz
1). Na końcu wypowiada się głoskę
"p", a realizując ją, trzyma się dłoń
obok twarzy (obraz 1 pkt 3) w
układzie jak na obrazie 3.
Fonogesty
Jeżeli w wyrazie występują dwie
takie same cząstki obok siebie,
jak na przykład w wyrazie
"mama", trzeba dwukrotnie
zbliżyć dłoń do miejsca na szyi w
układzie "m" i jak gdyby klepnąć
dwa razy (pokazując nie dotyka
się miejsc na twarzy czy na szyi).
Fonogesty
Przy wypowiadaniu dwóch głosek
o jednakowym układzie dłoni
obok twarzy, np. jak w wyrazie
"ku / r / s", trzeba zaznaczyć
dwukrotne wykonanie takiego
samego gestu dla głoski "r" i "s".
Fonogesty
Pokazuje się obie głoski jakby się
rysowało w powietrzu niewielką
spiralę lub okrąg albo przy
drugiej głosce cofa się nieco rękę
do tyłu i przesuwa się ją z
powrotem do przodu.
Fonogesty
Jeżeli po spółgłosce następuje
samogłoska (cze-), to razem
tworzą one cząstkę
fonogestową. Jeżeli po spółgłosce
jest w wyrazie kolejna spółgłoska
trzeba tę pierwszą pokazać
oddzielnie obok twarzy.
Fonogesty
Jeżeli przed samogłoską (o-) nie
ma spółgłoski, trzeba tę
samogłoskę pokazać jako
oddzielną cząstkę. Jeżeli po
spółgłosce występuje "i" i
inna samogłoska, pokazuje się je
jako jedną cząstkę fonogestową.
Fonogesty
Kolejne wyrazy i zdania można
pokazywać powoli, ale trzeba je
pokazywać płynnie. Gesty muszą
być tak pokazywane, aby dłoń
nie zastawiała ust.
Fonogesty
Zarówno usta jak i dłoń powinny
być dobrze widoczne, a więc
konieczne jest dobre oświetlenie
i odpowiednia pozycja
mówiącego wobec odbiorcy
komunikatu.
Fonogesty
Korzystając z fonogestów,
dziecko nauczy się po jakimś
czasie odbierać każdy wyraz
całościowo. Wzorce wyrazów
utrwalą się w umyśle
dziecka.
Fonogesty
Metoda fonogestów nie jest
metodą idealną, bo idealną
metodą porozumiewania się ludzi
jest mowa, którą można
nadawać głosem i
odbierać słuchem, ale niestety,
dziecko niesłyszące jest tego
dobrodziejstwa pozbawione.
Fonogesty
W przypadku pewnych głosek
zdarza sie pomyłkowe
odczytanie. Te trudności znikają
jednak po czasie, gdyż dziecko
mając ukształtowane pojęcia i
wzorce słów, poprawnie je
odbiera.
Fonogesty
Nauczyciele - praktycy
stwierdzają, że jest to metoda,
która dzieciom niesłyszącym
przynosi ogromne korzyści,
przyczyniając się do pełnego
rozwoju języka dziecka zarówno
pod względem słownikowym jak
i gramatycznym.
Fonogesty
Tu widać lokacje dłoni
dla
samogłosek, a w lokacji
3
(obok twarzy)
pokazuje się
każdą spółgłoskę,
po której nie
ma samogłoski.
Fonogesty
Taki jest układ
palców
dla każdej
samogłoski,
przed którą
nie ma
spółgłoski.
Fonogesty
Ta ilustracja
pokazuje
układy palców
dla spółgłosek.
Fonogesty
Oto przykłady
zastosowania
fonogestów
podczas
wypowiadania
pojedynczych
głosek.
Fonogesty
Tak układa się
dłoń
podczas
wypowiadania
przykładowych
sylab.
Fonogesty
A tutaj już całe wyrazy.
Pismo Blissa
Symbole Blissa to nazwa systemu
porozumiewania się, w którym słowa
przedstawione są w postaci rysunku. Te rysunki
(symbole) są graficzną ilustracją znaczenia
(treści, sensu) danego słowa. Podstawowy
słownik Blissa zawiera ok. 3000 symboli, które
reprezentują ponad 6000 słów. Symbol Blissa
umożliwia nazwanie konkretnego przedmiotu,
ale również pojęcia abstrakcyjnego np. uczucia.
Można więc wskazywać pojedyncze symbole
lub też budować z nich całe wypowiedzi zgodnie
ze składnią języka ojczystego.
Pismo Blissa
Specyfika i wyjątkowość systemu polega na
możliwości budowania pełnych zdań,
prowadzenia rozmowy, wyrażania opinii i ocen,
opisywania zdarzeń i przeżyć, a poprzez
to rozwijania w pełni własnej osobowości.
Prostota symboli (mimo, iż niektóre symbole
wyglądają dość abstrakcyjnie) i logiczna
rozbudowa systemu pozwalają na szybkie
uczenie się tej metody.
Pismo Blissa
Obecnie system Blissa jest szeroko
wykorzystywany w ponad 30 krajach świata
przez ok. 30000 użytkowników,
a zainteresowanie nim stale wzrasta. System
Blissa wprowadza się do kształcenia specjalnego
dzieci niemówiących lub mówiących niewyraźnie
(mało komunikatywnie), upośledzonych
umysłowo (także w stopniu umiarkowanym),
z mózgowym porażeniem dziecięcym,
autystycznych, afatycznych, dyzartrycznych,
a także osób dorosłych z afazją, atonią, dyzartrią.
Pismo Blissa
Pismo Blissa
Słownik Makaton
Jedną z propozycji (pośród metod AAC -
wspomagające i alternatywne sposoby
porozumiewania się) jest metoda Makaton -
system gestów i symboli. Makaton nie
odkrywa czegoś nowego, ale wykorzystuje to, co
dziecko już zna - proste gesty, którymi w okresie
pre-werbalnym (zanim pojawi się mowa)
posługiwał się każdy z nas.
Słownik Makaton
Gesty są formami wspomagającymi słowne
porozumiewanie się, służą jako dodatkowy środek
(obok informacji słuchowej), który wzmacnia
poprzez gest przekazywany dziecku
komunikat. Gestom zawsze towarzyszy
normalna, gramatyczna mowa! W Makatonie
oprócz znaków manualnych wykorzystywane są
również symbole (znaki graficzne), z których
korzystają osoby, które nie są w stanie (np.
MPDz) wykonać gestu, wskazują wówczas na
symbol i w ten sposób sygnalizują swoje potrzeby
i zainteresowania.
Słownik Makaton
Wybór formy gestu lub symbolu, zależy od
indywidualnych potrzeb i umiejętności osoby
korzystającej z metody. Dzieci i dorośli oraz
terapeuci mają pełną możliwość wyboru
najbardziej adekwatnego i odpowiedniego dla
siebie i sytuacji sposobu nauki. Gest i symbole
nie są alternatywami wzajemnie
wykluczającymi się, mogą być stosowane
łącznie lub rozdzielnie lub też mogą być łączone
z innymi systemami graficznymi (np.
Piktogramami) i zestawami (np. PCS).
Słownik Makaton
W Makatonie każde uczone pojęcie ma swój
odpowiedni symbol (znak graficzny).
Na metodę składa się 450 symboli podstawowych
(zob. Słownictwo Podstawowe) i 7000 symboli
dodatkowych, uzupełniających (zob. Słownictwo
Dodatkowe), tak więc liczba znaków graficznych
odpowiada ilości pojęć. Symbolom podobnie, jak
gestom, towarzyszy zawsze normalna,
gramatyczna mowa (zależnie od możliwości).
Słownik Makaton
Znaki graficzne Makatonu są prostymi czarno-
białymi (białe tło, czarna figura) rysunkami
liniowymi, pokrywającymi znaczenie pojęć, które
przedstawiają. Odznaczają się przejrzystością i
prostotą, co pozwala na ręczne (bez konieczności
używana komputera i drukarki) ich
rysowanie. Oprócz prostoty liniowej, symbole
Makatonu dla lepszej orientacji w odczytywaniu,
szczególnie pojęć abstrakcyjnych, wykorzystują
grubą linię dla oznaczenia podstawy znaku.
Słownik Makaton -
rzeczowniki
Słownik makaton -
czasowniki
Słownik makaton –
przykładowa tablica
Piktogramy
Piktogramy są systemem znaków obrazkowych
służących do rozwijania komunikacji dla osób
niepełnosprawnych umysłowo i fizycznie oraz dla
osób z poważnymi problemami w zakresie
rozumienia języka i posługiwania się mową
dźwiękową.
Oryginalnie, zostały one zaprojektowane przez SIH
w Umeå w Szwecji. Teraz są one dostępne w
Polsce dzięki C.M.A. jedynemu i oficjalnemu
dystrybutorowi systemu PIKTOGRAMÓW na teren
Polski.
Piktogramy
Piktogramy
Piktogramy
Piktogramy
Piktogramy
Dziękujemy za uwagę
"upoważniamy do wykorzystania niniejszego materiału w celach edukacyjnych".