Integracja społeczna
osób niepełnosprawnych

Monika Makarewicz

Dominika Rosiek

Pojęcie integracji

„Integracja” (łac.):

•

integratio – odnowienie,

•

integrare – odnawiać, odtwarzać,

•

integer – nietknięty, cały

”integracyjny system kształcenia i

wychowania polega na maksymalnym
włączeniu dzieci i młodzieży z
odchyleniami od normy do zwykłych szkół i
innych placówek oświatowych, umożliwiając
im – w miarę możliwości - wzrastanie w
gronie zdrowych rówieśników. Jednostkom
zaś przebywającym w zakładach
opiekuńczych stara się system
integracyjnego kształcenia i wychowania
zapewnić jak najczęstsze kontakty z
zewnętrznym środowiskiem społecznym”

/

prof.

Aleksander Hulek-

gorący zwolennik idei społecznej integracji

/

„integracja” to scalanie, proces tworzenia

całości z części, włączanie jakiegoś
elementu w całość; zespolenie i
zharmonizowanie składników zbiorowości
społecznej

/„Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych”

W. Kopalińskiego

/

Integracja społeczna to:
„zespolenie i zharmonizowanie elementów
zbiorowości społecznej rozumiane jako
intensywność i częstotliwość kontaktów między
członkami danej zbiorowości oraz akceptacja w jej
obrębie wspólnych systemów wartości, norm, ocen.
Ważnym czynnikiem integracji społecznej jest
wspólność interesów i podobieństwo sytuacji
życiowej członków danej grupy. Dezintegracja
społeczna stanowi skrajną postać dezorganizacji
społecznej. Polega na ustaniu kontaktów, zerwaniu
związków społecznych, zaniku reguł i norm”

/Wielka Encyklopedia Powszechna/

Integracja społeczna to:

„idea, kierunek przemian oraz sposób
organizowania zajęć i rehabilitacji osób
niepełnosprawnych wyrażająca się w dążeniu
do stworzenia tym osobom możliwości
uczestniczenia w normalnym życiu, dostępu
do tych wszystkich instytucji i sytuacji
społecznych, w których uczestniczą pełnosprawni
oraz do kształtowania pozytywnych ustosunkowań i więzi
psychospołecznych między pełnosprawnym i

niepełnosprawnym.

Integrując społecznie dzieci niepełnosprawne należy stwarzać

im

takie warunki, aby mogły wychowywać się w swojej rodzinie,

uczyć

się w szkole powszechnej i wzrastać w naturalnym
środowisku wśród pełnosprawnych rówieśników”.

/Aleksandra Maciarz/

Rodzaje integracji

•

Integracja społeczna – jako najwyższa forma
spontanicznego uczestnictwa w każdej grupie
społecznej na zasadzie pełnoprawnego jej członka,
wymagająca psychopedagogicznego
przygotowania obu stron;

•

Integracja funkcjonalna – niższego stopnia –
kiedy osoby zainteresowane podejmują wspólne
działania na innym materiale i według innego
programu, oraz wyższego stopnia – kiedy
realizują taką samą aktywność i ten sam program;

•

Integracja fizyczna – kiedy osoby poszkodowane
są obok siebie, ale nie ze sobą, następuje redukcja
dystansu, ale brak współdziałania.

Ze względu na liczbę dzieci objętych integracją:

•

integracja indywidualna - występuje wówczas, kiedy
dziecko niepełnosprawne uczy się w zwykłej klasie lub w
klasie zwanej integracyjną;

•

integracja grupowa - kiedy dzieci niepełnosprawne tworzą
klasę specjalną w szkole masowej, grupę wychowawczą w
przedszkolu lub instytucjach opiekuńczych.

Integracja poznawcza rozumiana jako nauczanie:

•

integracja planowa - zorganizowana przez nauczyciela
wspólna nauka przy udziale dwóch nauczycieli;

•

integracja spontaniczna - taka, która „tworzy się sama i
w której nie uczestniczy nauczyciel. Odnosi się to do
korzystania ze świetlicy, stołówki, korytarza;

•

integracja okazjonalna - ta, która występuje podczas
wspólnych okolicznościowych imprez, wycieczek, zabaw.

Geneza i cele społecznej
integracji

Społeczna integracja osób niepełnosprawnych
stanowi humanitarny nurt przemian społecznych
na rzecz tych osób, przeciwstawiający się ich
izolacji i dyskryminacji. Nurt ten zrodził się i był
upowszechniany już w latach sześćdziesiątych w
Danii i w krajach skandynawskich, a do Polski
został przeniesiony na początku lat
siedemdziesiątych. Głównym jego propagatorem
był gorący zwolennik idei społecznej integracji –

profesor Aleksander Hulek.

Idea społecznej integracji dzieci i młodzieży
niepełnosprawnej intelektualnie wyraża się w wielu
inicjatywach społecznych działań na rzecz dzieci i ich
rodziców, w powstaniu wielu poradni i specjalnych
ośrodków dziennego pobytu dzieci i wspomagania
rodzin w ich rehabilitacji, w organizowaniu
wypoczynku i rehabilitacji dzieci z
włączeniem rodzin w ten proces. 

W szkolnictwie masowym powołano
jak dotąd niewiele form integracyjnego
nauczania (integracyjnych oddziałów
przedszkolnych i klas szkolnych).

Głównym celem społecznej integracji osób
niepełnosprawnych jest tworzenie w naturalnym
środowisku społecznym warunków dla ich rozwoju,
nauki, pracy i spędzania czasu wolnego.

 

Hulek ujmuje ten cel jako umożliwienie tym osobom
prowadzenia normalnego życia, korzystania ze
wszystkich stopni szkolnictwa, zdobyczy kulturowych i
powszechnie dostępnych form czynnego wypoczynku. 

W. Dykcik traktując społeczną integrację jako ruch
społeczny i edukacyjny przypisuje jej tak szczytne cele,
jak przeciwdziałanie tendencjom segregacyjnym,
izolacyjnym, stygmatyzacji, nietolerancji
i dyskryminacji osób niepełnosprawnych.

Niepełnosprawność stanowi tylko jeden z
wielu czynników mających wpływ na rozwój
i usamodzielnienie się społeczne.
Upośledzenie
czy choroba stwarzają człowiekowi różne
trudności, ale to, jak człowiek je pokonuje i
jakie są ich skutki w jego życiu jest sprawą
wysoce indywidualną i zależy od jego
dyspozycji osobowościowych (inteligencji,
temperamentu, cech charakteru, sfery
emocjonalnej i motywacyjno –
dążeniowej) oraz wielu czynników
środowiskowych.

Podstawowym przekonaniem twórców zasady
normalizacji było docenienie różnorodności w
społeczeństwie. Każdy człowiek ma coś do
zaoferowania innym ludziom, niezależnie od swego
koloru skóry, urody, zdrowia czy stopnia sprawności.
Każdy jest nośnikiem pewnych dyspozycji i wartości,
może powodować u innych osób pozytywne zmiany,
wyzwalać dobre przeżycia i motywacje. Należy więc
dążyć do takiego unormowania środowiska życia
ludzi, by każdy człowiek mógł w nim samorealizować
się i wzbogacać je tym, co do niego wnieść może.
Społeczeństwo jest heterogeniczne, różnorodne,
lecz wszyscy jego członkowie są tak samo ważni.

/Dania, lata sześćdziesiąte/

Ważnym czynnikiem społecznej integracji
jest wspólność interesów i podobieństwo
sytuacji życiowej członków danej grupy.

Proces społecznej integracji dzieci:



Kształtuje między nimi więzi emocjonalne, stanowiące konsekwencję
wzajemnie pozytywnych ustosunkowań i zachowań.



Zwiększa wzajemne zrozumienie i akceptację między dziećmi
pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi,



umacnia spójność dziecięcej grupy,



zwiększa chęć współdecydowania i współuczestniczenia w różnych
sytuacjach i formach aktywności grupy.



U dzieci niepełnosprawnych rodzi się poczucie przynależności do
grupy oraz przeświadczenie, że są one przez członków grupy
akceptowane, mimo że nie zawsze i nie w pełni potrafią sprostać ich
oczekiwaniom.



Zwiększa poczucie bezpieczeństwa w integracyjnej grupie i daje
możność realizowania w niej swoich potrzeb psychicznych.

Istota społecznej integracji rozumiana jest także jako
pełne „włączenie” osoby niepełnosprawnej w społeczność
osób pełnosprawnych. Włączenia danej osoby dokonują
sami członkowie grupy, a nie osoba z zewnątrz,
podejmująca działania w celu jej osiągnięcia (np.
wychowawca, który integruje grupę). Dzieci pełnosprawne
przechodzą wcześniej „edukację włączającą”, w procesie
której kształtowane jest u nich przekonanie, że każde z
nich, niezależnie od stanu swego zdrowia i sprawności, ma
prawo do wspólnej nauki i uczestnictwa we wszystkich
sytuacjach społeczności uczniowskiej i że nie należy
nikogo wykluczać(„wyłączać”) z tej społeczności ani
nikogo w niej izolować i pozbawiać praw należnych
wszystkim. Dzieci te same starają się włączyć
niepełnosprawnego członka grupy do swojej społeczności.

integracja pełna integracja

niepełna

Koncepcje społecznej integracji

Koncepcja integracji pełnej:



stworzona i upowszechniona została przez profesora A. Hulka.



dążenie do umożliwienia niepełnosprawnym prowadzenia
normalnego życia;



udostępnienie im wszystkich instytucji kształcenia, pracy, kultury
i rekreacji, z których korzystają pełnosprawni;



udzielanie im różnych rodzajów pomocy specjalnej w ich
środowisku;



łączenie ludzi sprawnych i niepełnosprawnych w jedno
społeczeństwo, czyli tworzeniu nowego modelu współżycia;



tworzenie placówek edukacyjnych, w których każde dziecko
znajdzie warunki sprzyjające jego indywidualnemu rozwojowi;



organizowanie dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej różnych
form pomocy specjalnej zarówno w nauce jak i społecznym
przystosowaniu w przedszkolach, szkołach, internatach,
ośrodkach wychowawczych, powszechnie dostępnych.

Koncepcja integracji niepełnej, określana też jako
koncepcja integracji częściowej:



dopełnienie społeczeństwa osobami niepełnosprawnymi;



włączenie do istniejących struktur tylko dzieci z
zaburzeniami rozwojowymi o mniejszym ograniczeniu
sprawności lub częściowo zrewalidowanych.



modyfikowanie procesu usprawniania dzieci i młodzieży w
placówkach segregacyjnych poprzez wprowadzanie sytuacji,
w których uczniowie mają możliwość przebywania w
środowisku osób pełnosprawnych, nawiązywania z nimi
kontaktów oraz odbywania wspólnych zajęć, zabawy i pracy.

Zwolennicy integracji częściowej: O. Lipkowski, M.
Doroszewska, Z. Sękowska uznają, że ta koncepcja
integracji wychodzi naprzeciw możliwościom i
potrzebom dzieci niepełnosprawnych.

Zmiany spowodowane przez wprowadzenie
integracji częściowej do tradycyjnego szkolnictwa
specjalnego:

•

otwarcie się szkół i ośrodków specjalnych do
środowiska społecznego, nawiązywanie bliskich
kontaktów z rodzicami dzieci i włączanie rodziców
w proces rewalidacji dzieci;

•

umożliwieniu dzieciom przebywającym w ośrodkach
specjalnych jak najczęstszych powrotów do domu
rodzinnego w celu zmniejszania ich społecznej izolacji;

•

włączaniu grup dzieci – uczniów szkół specjalnych – w
różne formy działalności w środowisku lokalnym i
na rzecz tego środowiska, by pozytywnie zaznaczyć ich
obecność.

Uwarunkowania efektów społecznej
integracji

Społeczna integracja osób
niepełnosprawnych przebiega w dwóch
równoległych zakresach życia społecznego,
w jego strukturach formalnych i
nieformalnych.

Czynniki warunkujące skuteczność działań
integracyjnych:

•

stosunek społeczeństwa do osób niepełnosprawnych;

•

stosunek rodziców i nauczycieli do dzieci niepełnosprawnych
oraz stopień ich przygotowania do wykonywanych wobec nich
czynności opiekuńczych, wychowawczych i dydaktycznych;

•

stosunek rodziców dzieci pełnosprawnych do dzieci
niepełnosprawnych oraz do faktu ich pozostania w przedszkolu i
w szkole masowej;

•

maksymalne usprawnienie dziecka ( na miarę jego możliwości ) i
przygotowanie do wejścia w sytuacje integrujące je z dziećmi
sprawnymi;

•

wybór odpowiedniej dla dziecka formy kształcenia specjalnego z
uwzględnieniem jego sytuacji zdrowotnej, możliwości
rozwojowych oraz potrzeb;

•

czynniki związane bezpośrednio z procesem wychowania
i nauczania.

Postawy wobec osób

niepełnosprawnych

pozytywne

negatywne

(akceptujące)

(odtrącające)

Formy kształcenia
integracyjnego

Różnorodność form kształcenia

integracyjnego

spowodowana jest kilkoma czynnikami,

wśród

których należy wymienić:

•

stopień integracji dzieci i młodzieży,

•

organizację placówki,

•

różny charakter pracy prowadzonej w
placówce.

Społeczna integracja dzieci
niepełnosprawnych dokonuje się w rodzinie,
w przedszkolu i szkole oraz w środowisku
lokalnym. Obejmuje więc ona proces
socjalizacji dziecka w społeczeństwie osób
dorosłych i dzieci.

Główne założenia integracyjnego systemu
kształcenia specjalnego:

1.

Najkorzystniejsze dla rozwoju, wychowania i nauczania
dzieci niepełnosprawnych jest przebywanie w gronie
rodziny oraz społeczności osób niepełnosprawnych, przy
zapewnieniu im odpowiednich warunków zdrowotnych,
społeczno - wychowawczych i dydaktycznych; 

2.

W procesie wychowania i nauczania dzieci
niepełnosprawnych uwzględniamy ich potrzeby i
dyspozycje osobowościowe. Wspólnie dla nich i dzieci
pełnosprawnych organizujemy identyczne sytuacje
wychowawcze, a wprowadzamy tylko wówczas sytuacje,
metody i środki specjalne, gdy zachodzi tego potrzeba
ze względu na swoiste trudności dziecka związane z
jego odchyleniem od normy; 

3.

Dla przygotowania dziecka niepełnosprawnego do

samodzielnego życia w społeczeństwie, wysoce
korzystne jest jego spontaniczne i celowo
zorganizowane uczestnictwo w tym życiu; 

4.

Dzieci i młodzież niepełnosprawna mają prawo do

korzystania ze wszystkich stopni i profilów szkolnictwa,
z instytucji sportu, rekreacji i kultury. Instytucje te
powinny do swoich obiektów i swej pracy wprowadzić
odpowiednie rozwiązania organizacyjne, zapewniające
niepełnosprawnym swobodne z nich korzystanie; 

5.

Okresowa lub częściowa izolacja w zakładach

specjalnych niektórych grup dzieci ze względów
zdrowotnych lub dydaktycznych nie spowoduje tylko
wówczas negatywnych skutków w ich rozwoju, gdy
zakłady te umożliwią różne formy kontaktów ze
środowiskiem, w tym szczególnie z dziećmi sprawnymi. 

Uczestnicy procesu integracji

Najważniejsze osoby tworzące sieć
wzajemnych powiązań to:

•

osoby niepełnosprawne,

•

rodzice (zarówno osób niepełnosprawnych,
jak i pełnosprawnych),

•

koledzy (pełnosprawni),

•

nauczyciele (wychowawcy),

•

osoby z bliższego i dalszego
otoczenia.

„dzieci z odchyleniami i zaburzeniami
emocjonalnymi oraz dzieci z zaburzeniami
w zachowaniu, wobec których stosowane przez
nauczyciela różne formy opieki i pomocy nie
przynoszą pożądanych wyników, powinny zostać
przez przedszkole, szkołę i placówkę skierowane
do poradni psychologiczno – pedagogicznej w celu
uzyskania diagnozy oraz określenia odpowiedniej
formy terapii, kształcenia i opieki”

/rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 czerwca

1993 roku w sprawie organizacji i zasad działania publicznych

poradni psychologiczno - pedagogicznych oraz innych publicznych

poradni specjalistycznych/

Prawa osób
niepełnosprawnych

Według standardów światowych i europejskich,
sformułowanych w licznych dokumentach
międzynarodowych dotyczących praw człowieka,
każdy – a więc i człowiek niepełnosprawny –
ma prawo do pełnego uczestnictwa i równych
szans w życiu społecznym.

Do najważniejszych mówiących o tym
dokumentów należą:



Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ,



Konwencja Praw Dziecka ,



Światowa Deklaracja Edukacji dla

Wszystkich ,



Standardowe Zasady Wyrównywania

Szans Osób Niepełnosprawnych ,



Deklaracja z Salamanki – Wytyczne dla

Działań w Zakresie Specjalnych Potrzeb
Edukacyjnych ,



Deklaracja Madrycka .

„Edukacja dla wszystkich oznacza w

istocie edukację dla każdego,

szczególnie dla najsłabszych i

będących w największej potrzebie” 

Warunki skuteczności integracyjnego
systemu kształcenia

Aby integracja spełniała zamierzone cele, muszą być
spełnione pewne warunki. Zdaniem A. Hulka
najważniejsze z nich to:

•

odpowiedni dobór grup integrowanych ze względu na ich charakter
i wielkość,

•

przygotowanie rodziców i nauczycieli,

•

stosowanie pomocy naukowych,

•

uprzednie maksymalne usprawnienie dziecka pod względem
fizycznym, psychicznym i społecznym,

•

instruowanie uczniów klas, do których uczęszczają dzieci
niepełnosprawne,

•

organizacja dojazdów do szkoły,

•

wyeliminowanie barier architektonicznych.

Wady i zalety integracji

Zarzuty pod adresem kształcenia
integracyjnego wg M. E. Frampton:



niedostateczne zaopatrzenie w pomoce naukowe;



nieprzystosowanie programów szkolnych do potrzeb dziecka
upośledzonego;



niezaspokajanie specjalnych potrzeb osób
niepełnosprawnych;



zbyt liczne klasy;



duża rozpiętość wieku (niepełnosprawni starsi niż zdrowi);



ograniczone, nie dość przygotowane kontakty społeczne;



gorsza pozycja w klasie (poczucie zagrożenia i braku
bezpieczeństwa);



mniejsze oczekiwania i większa pobłażliwość w stosunku do
uczniów niepełnosprawnych .

Korzyści ze wspólnego bytowania dzieci
sprawnych i niepełnosprawnych:



przebywanie dzieci zdrowych wśród rówieśników
niepełnosprawnych budzi ich wrażliwość, rodzi się
bezinteresowność;



w grupie integracyjnej dzieci zdrowe uczą się myśleć
o innych i robić coś dla innych, a nie koncentrować
uwagę wyłącznie na sobie;



przebywając w grupie, dzieci uczą się radzenia sobie
w różnych sytuacjach, uczą się akceptacji postaw,
różnorakich odczuć;



współprzebywanie stwarza pełne emocji sytuacje,
w których dzieci uczą się współdziałania i
współpracy.

„Ważne jest, że im wcześniej dzieci zdrowe
spotykają się ze swoimi niepełnosprawnymi
rówieśnikami, tym łatwiej przebiega proces
wzajemnego przyzwyczajania się,
zrozumienia i akceptacji, czyli szeroko
rozumianej tolerancji. Wspólne przebywanie
przyczynia się do naturalnego usuwania
uprzedzeń i lęków. Dzieci traktują
niepełnosprawność w sposób naturalny,
zachowują się tak, jakby nie zauważały
różnic w wyglądzie czy efektach działania.”

/Materiały z konferencji „X – lecie integracji w

przedszkolach łódzkich”, 2000/

Bariery społecznej integracji

Ze względu na charakter barier można je
podzielić na:

•

fizyczne,

•

społeczne,

•

kulturowe,

•

edukacyjne.

Niepełnosprawni w pełni sprawni

Katarzyna Błoch – tancerka na wózku

Danielle Sheypuk - niepełnosprawna amerykańska

modelka

Marlena Kleinschmidt -

choruje na SMA1

Keith Knight - nie
może ruszać niczym,
poza głową. Pokonuje
pełnosprawnych w
grach sieciowych.

Bibliografia

•

Dykcik W. (red.) „Pedagogika Specjalna” Wydawnictwo Naukowe
UAM, Poznań1998

•

Bogucka J. „Wychowanie i nauczanie integracyjne : nowe
doświadczenia”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-
Pedagogicznej MEN, Warszawa 1998

•

Kopaliński W. „Słownik wyrazów obcych i zwrotów
obcojęzycznych”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1983

•

Maciarz A. „Integracja społeczna dzieci niepełnosprawnych”, WSiP,
Warszawa 1987

•

Maciarz A. „Z teorii i badań społecznej integracji dzieci
niepełnosprawnych, Impuls, Kraków 1999

•

Sękowska Z. „Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej”, WSPS,
Warszawa 1998

•

Sowa J. „Pedagogika specjalna w zarysie”, Wydawnictwo
Oświatowe FOSZE, Rzeszów 1999

•

integracja-to-my.blogspot.com/

•

www.nie-pelnosprawni.pl