INTERTEKSTUALNOŚĆ I 
INTERTEKSTUALIM  
(

POSTRUKTURALIZM

)

Wykład X

Ryszard Nycz, Intertekstualność i jej zakresy: teksty, 
gatunki, światy, w:  tegoż, Tekstowy świat… (1990)



Intertekstualność

 – „kategoria obejmująca 

ten aspekt ogółu własności tekstu, który 
wskazuje na uzależnienie jego wytwarzania i 
odbioru od znajomości innych tekstów oraz 
«archi-tekstów» (reguł gatunkowych, form 
stylistyczno-wypowiedzeniowych) wśród 
uczestników procesu komunikacyjnego”



Intertekstualność

  właściwość każdego tekstu

Ryszard Nycz,  Poetyka intertekstualna: tradycje i 
perspektywy, w:  Kulturowa  teoria literatury  (2002)

definicja nieznacznie przeredagowana:

Intertekstualność 

– „jako pojęcie współczesnej 

wiedzy o literaturze i sztuce […], to kategoria 
służąca do określenia tego wymiaru budowy i 
znczenia tekstu (dzieła sztuki), który 
wskazuje na nieusuwalne, inherentne uzależnienie 
jego wytwarzania, przedmiotowego statusu, 
odbioru, zarówno od istnienia innych tekstów i 
archi-tekstów (reguł stylistyczno-gatunkowych, 
konwencji dyskursywno-rodzajowych, kodów 
semiotyczno-kulturowych), jak też od możliwości 
rozpoznania owych odniesień inter- i 
architekstualnych przez uczestników kulturowego 
poznania i procesu  komunikacyjnego”

Harold Bloom:



„Każdy wiersz jest współ-
wierszem, każde czytanie 
współ-czytaniem”



Każdy tekst jest współ-
tekstem

Intertekstualizm

teoria odniesień między 

tekstami



Kto, co uruchamia te 
odniesienia (autor, tekst, 
czytelnik)?



Jakich typów relacji dotyczy 
(czy tylko konfliktowych)?



Co jest tekstem?



Zagadnienie architekstów?

Pomysłodawcy teorii:



Termin – prace 

Julii Kristevej 

(schyłek lat 60.)



Odkrycie, że „każdy tekst zbudowany jest z mozaiki 
cytatów, jest wchłonięciem i przekształceniem innego 
tekstu” 

Kristeva 

przypisała  

Bachtinowi

 . „W miejsce 

pojęcia intersubiektywności [Bachtinowskiego] 
narzuca się pojęcie intertekstualności, mowa 
poetycka jest do odczytania jako co najmniej 
podwójna”.

[artykuł Kristevej: Bakhtine, le mot, le dialogue 

et le roman (67 r.); u nas w: Bachtin. Dialog…]



Problemy strukturowania tekstu (67 
r.) „Tekstową interakcję, która 
wytwarza się wewnątrz jednego 
tekstu nazywamy 
intertekstualnością. Dla podmiotu 
poznającego intertekstualność jest 
pojęciem, które wskazuje, w jaki 
sposób  tekst odczytuje historię i 
umieszcza się w niej”. 

Główne źródła inspiracji:



studia 

Michaiła Bachtina



       F. de Saussure’a

  notatnik 

poświęcony  anagramom



       poglądy 

Freuda

 

(zapośredniczone przez  Lacana)



       poglądy 

Karola Marksa



       poglądy 

Derridy

       

Michaił Bachtin (1985-1075)

Publikacje:



początek lat 60. - ZSRR



1963: Problemy poetyki Dostojewskiego; 



1965: Twórczość F. Rabelais’go a ludowa 
kultura średniowiecza i renesansu;



Estetyka twórczości słownej ;



 Bachtin. Dialog – język - literatura);

przekłady

Dialogiczność, polifoniczność, „różnojęzyczność” 
(poliglozja)  (+) 

//  monologiczność 

(-)



Dialogiczność  - podst. forma funkcjonowania języka i 
wartość (dialog osobowości, podmiotów – ideologii – 
stylów – konwencji –gatunków)



poszczególnych wypowiedzi nie powinno się 
rozpatrywać w odniesieniu do abstrakcyjnego systemu 
językowego, lecz w powiązaniu z praktykami mówienia 
charakterystycznymi dla danej społeczności i kultury; 
mowa jest zdarzeniem co najmniej dwóch głosów – 
własnego i „cudzego”.   (podstawa Bachtinowskiej 
filozofii języka)



Każda wartościowa wypowiedź jest reakcją na 
wcześniejsze wypowiedzi  i stymuluje powstanie 
następnych



Rola parodii, pastiszu, stylizacji, ironii itd..

•Intersubiektywność 

(Bachtin) 



(

Kristeva

) bezpodmiotowa 

intertekstualność

; 

dialog anonimowych 

dyskursów  - związek z marksistowsko-freudowską 
destrukcją podmiotowości.



 

Szczątki definicji (Semeiotike: recherches pour une 

sémanalyse  - 1969):

 „wielość kodów w związku negacji jednego poprzez inny” 

„wykluczenie intersubiektywności”; „skrzyżowanie 
wypowiedzi wziętych z innych tekstów”; „tekst polifoniczny”

De Saussure 

anagramy 

fonetyczne 

(w tekstach rzymskich poetów łacińskich)

 



Pisanie anagramatyczne – zasada poezji 
indoeuropejskiej



Problem – ich intencjonalność???????????



Kristeva

 i inni poststrukturaliści



powiązanie koncepcji de Saussure’a  z 
psychoanalizą                                    
krytyka idei (zamkniętego) sensu, jego 
elementów i rządzących nim praw.

Artykuł z 1983 r. - Mémoire 
(‘pamięć’,‘memoriał’,‘nota’):



„Moja koncepcja dialogowości, ambiwalencji czy tego, co 
nazwałam intertekstualnością, które zawdzięczam tyleż 
Bachtinowi, co Freudowi, miały się stać gadżetami 
odkrywanymi w tej chwili na uniwersytetach amerykańskich”.



„Dla innych, w tej liczbie także i dla mnie, niezbędne było 
<<zdynamizowanie>> struktury, biorąc pod uwagę z jednej 
strony podmiot  mówiący i jego doświadczenie nieświadome 
[Freud!], z drugiej presję struktur społecznych [Marks!]. 

Zwróciłam się ku „anagramom” de Saussure’a, 

których 

fragmenty opublikowali Jakobson i Starobinski. Wychodząc od 
nich, próbowałam stworzyć paragramatyczną koncepcję tekstu 
literackiego jako dystorsji znaków i ich struktur wytwarzających 
nieskończoną naddeterminację sensu w literaturze”.



Koncepcja semaanalizy



Koncepcja nieświadomości  tekstu

Fenotekst             //      

genotekst 

Konwencje służące Przestrzeń  komunikacji 

signifiance

[znaczącość]

        

Rozumienie intertekstualności



Szerokie (postrukturalistyczne – Kristeva, 
Barthes i inni) – zawrotna perspektywa 
metodologiczna

// 



Wąskie (semantyczno-strukturalne)

- autorskie                            

produkt 

reakademizacji  pojęcia – efekt: możliwość 
intertekstualnych studiów

Zjawisko intertekstualności i hasła:



Déjà vu,

déjà  su,

déjà lu



Miejsce i rola Jorge Luisa Borgesa

Historia intertekstualności:



Złudzenia 



romantyków…



realistów…



awangardzistów 
(kompleks plagiatu)

Intertekstualność a pozytywistyczna 
wpływologia



problem źródeł  (Jonathan Culler)



odwrotny kierunek poszukiwań

•Dekontekstualizacja 

   i rekontekstualizacja



Konflikt i alegacja

•

 Żadne powtórzenie nie jest 

li tylko powtórzeniem

•

„Każde powtórzenie jest 

nieuchronnie zarażone 
różnicą”

SKALOWANIE 
INTERTEKSTUALNOŚCI (Manfred 
Pfister)



Kryteria ilościowe:

- gęstość i częstotliwość odniesień 

intertekstualnych

- liczba i rozrzut czasoprzestrzenny 

uwzględnionych 

pre-tekstów



Kryteria jakościowe:

- referencjalności
- komunikatywności
- autorefleksyjności
- selektywności
- dialogowości

Każdy tekst jest intertekstualny



 różne są stopnie nasycenia 
intertekstualnymi relacjami



Stopień najwyższy: Ziemia Jałowa (The 
Wast Land) Thomasa Stearnsa Eliota – 
ikona intertekstualności 
modernistycznej