Rynek rolny jako obszar

interwencjonizmu

państwowego

prof. dr hab.
Wiesław Musiał

Wykład 7

1

Pojęcie rynku posiada wiele znaczeń i
interpretacji.
Jest on kategorią ekonomiczną
nierozerwalnie związaną z produkcją i
wymianą Jest formą poziomych więzi

między różnymi podmiotami
gospodarczymi i
konsumentami próbującymi
sprzedać i kupić towar

Jest formą
konfrontacji:

kupujących

sprzedając

ych

popytu

podaży

2

Na rynku poza wymianą towarów i
różnych usług dokonuje się także:

 obrót pieniędzy (rynek

kapitałowy)

 przepływ siły roboczej (rynek

pracy)

 przepływ zasobów

naturalnych (rynek kopalin)

 przepływ ziemi rolnej i

odrolnionej (rynek ziemi)

 przepływ surowców (rynek

surowców i paliw)

3

W zależności od wpływu państwa na
działania rynku wyróżnia się:

A. Gospodarkę nakazową

(nakazowo-rozdzielczą)

B. Gospodarkę wolnorynkową

(wolny rynek)

C. Gospodarkę mieszaną (o

różnym natężeniu rynku i
polityki interwencyjnej)

4

Ad A.

W gospodarce nakazowej niemal
wszystkie decyzje dotyczące
produkcji i poziomu konsumpcji są
podejmowane przez państwo.
Była to typowa gospodarka tzw.
krajów socjalistycznych.

W czystej postaci ten typ gospodarki
nie istnieje
W wielu krajach nadal zakres
centralnego planowania i zarządzania
jest bardzo duży są to m.in.

 Kuba,
 Chiny,
 Wietnam.

5

Ad B.

Pełny wolny rynek – całkowity brak
ingerencji (ekonomicznej) ze strony
państwa.

 kierują się własnymi celami,
 starają się odnosić maksymalne

korzyści.

Jednostki gospodarcze działające na
nim:

Uznaje się tu, że „niewidzialna ręka”
rynku służy także dobrze celom
społecznym dla społeczeństwa
rozpatrywanego jako całości
(przedsiębiorcy, pracujący, konsumenci)

6

Ad C.

Gospodarka mieszana (rynek i
interwencjonizm państwowy) oparta
jest o sektor prywatny, jednak państwo
współuczestniczy w rozwiązywaniu
problemów gospodarczych

Taka gospodarka występuje (w różnym
natężeniu) w krajach UE, USA, Kanadzie,
państwach EFA

Taki model gospodarczy realizowany
jest np. w Hongkongu, ale także w
krajach bardzo biednych Afryki, w
których państwo pozostawia
gospodarkę samą sobie (bo jest za
biedne by prowadzić aktywną politykę).

7

Interwencja państwa w
mechanizm rynkowy

Przedmiotem interwencji
państwa są elementy rynku.

 podaż,
 popyt,
 a także samodzielnie

ceną.

Tak więc państwo (i UE) może
interweniować w:

Elementy te poddawane są nieustannie
wielu regulacjom co ma wpływ na
mechanizm rynkowy, ale także wpływa
na zachowanie producentów i
konsumentów.

8

a w efekcie w cenę
(zakładając grę rynkową)

Odnosi się to w szczególny sposób do
rynku rolnego (żywności), który
charakteryzuje się wieloma
specyficznymi celami są to:

 bezalternatywność konsumpcji

żywności,

 znaczne uzależnienie podaży

żywności od uwarunkowań
przyrodniczych (nadwyżka,
niedobór),

 sezonowość produkcji a względna

stabilność popytu,

 duża liczba podmiotów (zbliżony do

rynku doskonałego),

 ceny rynkowe mają charakter

egzogeniczny,

9

 mała elastyczność spożycia

żywności,

 mała elastyczność cenowa,
 decyzje produkcyjne podejmują

rolnicy na podstawie cen roku
ubiegłego,

 z reguły wolniejszy wzrost cen zbytu

produktów rolnych (u rolników) niż
cen artykułów żywnościowych (w
zbycie),

 mała skala produkcji pojedynczego

producenta,

 duża podatność na pośrednictwo w

skupie.

10

Rolnicy jako producenci surowców
rolnych (zboże, żywiec, mleko), ale
także dóbr finalnych poprzez sprzedaż
bezpośrednią reprezentują stronę
podażową

11

 są oni wówczas graczami

rynkowymi,

 mogą przechwycić marże, które

pobierają pośrednicy i detaliści

Czynnikami ograniczającymi jest tu
jednak mała skala produkcji

 wąska oferta

podażowa

Przekłada się to na ograniczone
(niewielkie) możliwości w zakresie
marketingu

Cena minimalna i cena maksymalna

Istotę gospodarki rynkowej
(kapitalizmu) oddaje rys. 1.

12

Wskazuje on, że w sytuacji, gdy podaż
jest wyższa niż realny popyt ma dane
dobre to powstaje rynek
nadwyżkowy.

Kształtuje się wówczas cena
równowagi przy cenie P

o

i ilość Q

o

.

Przy każdej cenie wyższej od ceny P

o

powstaje nadwyżka podaży a przy
cenie niższej niż P

o

– nadwyżka popytu

(charakterystyczna dla gospodarki
centralnie planowanej).

13

W rolnictwie nie ma jednak technicznej
możliwości zmiany skali produkcji tj.
podaży żywności w krótkim czasie.

Wynika to m.in. z:

 biologicznego charakteru

produkcji,

 sezonowość,
 relatywnie powolnej reakcji

rolników na zmiany cen,

 małej elastyczności podaży.

14

Elastyczność cenową podaży mierzy się
stosunkiem procentowym wielkości
podaży do procentowe zmiany
ceny

Stąd też aby
zapewnić:

 ciągłość dostaw żywności,
 stabilność i opłacalność produkcji,
 niewielkie wahania cenowe

żywności,

 niski poziom cen żywności tzn.

podstawowej (kasza, mąka, chleb,
margaryna, podroby itp.)

stosuje się różnego rodzaju
interwencjonizm rynkowy.

Dotyczy on zarówno strony
podażowej (rolników i
przetwórców), jak też i strony
popytowej (konsumentów)

15

A.Oddziaływanie na podaż

produktów rolnych

Odnosi się ono bezpośrednio
producentów a w efekcie do produktów
i ma najczęściej charakter ograniczenia
podaży (gdyż gospodarka rynkowa, to
gospodarka nadwyżek).

Odbywa się to w interesie rolników-
producentów, ale w długim okresie
czasu (przynajmniej tak się zakłada),
także w interesie konsumentów, którzy
korzystają z względnej stabilności
podaży i cen rynkowych (jednak na
relatywnie wyższym poziomie).

16

Spadek ten, może nastąpić np.
poprzez ograniczanie (kwotowanie, czy
limitowanie) produkcji.

17

Limity takie mogą dotyczyć różnych
produktów i różnych faz produkcji np.

 wspieranie zaniechania produkcji

(ugorowanie, zalesianie),

 ograniczanie poziomu

intensywności produkcji (produkcja
integrowana i ekologiczna),

Spadek podaży powoduje jednak
ukształtowanie się nowej równowagi
cenowej tj. wyższych cen

18

 limitowanie dostępu do rynku

(kwotowanie mleka),

 wykup kwot produkcyjnych (mleko,

buraki cukrowe),

 dotowanie uboju zwierząt młodych

(cieląt),

 produkcja roślin energetycznych

(zboża, rzepak).

spadek podaży

S

2

S

1

Q

2

Q

1

P

2

P

3

P

1

ilość

podaż (s)

Przesunięcie krzywej podaży związane z
limitowaniem produkcji (redukcja u producenta)
Rolnicy obniżają podaż (obowiązkowo) to
wówczas przy spadku podaży oferuje mniej
towaru Q

1

zamiast po Q

2

lecz po cenie P

2

Za ilość Q

2

po przesunięciu krzywej podaży

rolnik uzyskuje cenę P

3

(zamiast P

2

)

19

cena

Rys. 1.

Limitowanie produkcji chroni więc
głównie interes producenta
podwyższając ceny zbytu

Powoduje ona także:

 niewystarczające wykorzystanie

zasobów ziemi i majątku
produkcyjnego

 ogranicza zmiany w technologii

produkcji

 utrudnia osiągnięcie korzyści skali
 ogranicza przebudowę

strukturalną rolnictwa

 …

20

B. Oddziaływania na popyt

produktów rolnych

Na cenę produktu rolnego można także
wpłynąć poprzez kreowanie popytu na
produkty rolne (na daną grupę
producentów) poprzez:

 działanie marketingowe,
 eksport żywności poza obszar UE,
 pomoc zagraniczną dla krajów

ubogich,

 pomoc żywnościowa dla konsumentów

słabych ekonomicznie (finansowanie
budżetowe),

 wzrost dochodów konsumentów,
 wzrost cen dóbr substytujących.

21

Działania te nakierowane są główne na
producenta (i przetwórcę) i powodują
wzrost cen żywności

 zakupy interwencyjne
 zakupy spekulacyjne

22

Obecnie, gdy producenci rolni są także
konsumentami żywności kupowanej na
rynku, powoduje to także wzrost dla
nich cen żywności.

Gdy działania te mają charakter
długookresowy i ich mechanizmy
są znane, wówczas ma to charakter
interwencjonizmu państwowego.

Mogą polegać także na grze
spekulacyjnej.

cen
a

D

2

D

1

Q

2

Q

1

P

2

P

3

P

1

ilość

wzrost
popytu

Przesunięcie krzywej popytu wywołane
np. dodatkowym budżetowym
finansowaniem spożycia żywności

Q

3

P

4

23

Wzrost popytu powoduje przesunięcie
krzywej w prawo z D

1

do D

2

co

oznacza, że konsumenci kupują
więcej żywności (przy każdej
oferowanej cenie)

Wzrost popytu z poziomu D

1

do D

2

sprawia, że konsumenci zapłacą
wyższą cenę za tą samą ilość
produktów np. Q

2

tj. zapłacą nie cenę

P

2

, lecz cenę P

3

Obecnie dla producentów rolnych
charakterystyczna jest niska
elastyczność cenowa (tj. stopień w
jakim konsumenci, producenci,
reagują na zmiany cen).

24

Dlatego krzywe popytu a także
podaży są strome, oznacza to że
nawet drobne przesunięcia popytu
(np. wzrost popytu o 2%) powoduje
duże zmiany cen.

D

2

D

1

Q

2

Q

1

P

2

P

3

P

1

ilość

Q

3

S

(podaż)

popyt

25

Oddziaływanie na ceny rolne

Ceny rynkowe powstają na podstawie
zderzenia całkowitego popytu
konsumentów (na dane dobra) i
całkowitej podaży na te dobra.

Kształtuje się wówczas cena
równowagi a podaż równa się
popytowi

26

Ceny są czynnikiem mającym bardzo
duży wpływ na kształtowanie się
konsumpcji i produkcji

27

Nie są jednak jedynym kryterium wg
którego podejmowane są decyzje
przez rolników, czy producentów
środków produkcji.

Na decyzje te mają także wpływ
czynniki pozacenowe tj.:

 indywidualne preferencje

rolników,

 warunki środowiska

przyrodniczego,

 oddziaływanie marketingowe,
 programy rządowe.

28

Wyodrębnia się następujące rodzaje
cen

 producenta,
 hurtowe (bez marży sklepowej),
 detaliczne (z wszystkimi

elementami produkcji, promocji i
obrotu).

 wolnorynkowe,
 regulowane tj. maksymalne,

minimalne, stałe,

 spekulacyjne,
 ...

29

Organy rządowe mogą stosować
administracyjną kontrolę cen
określając ceny:

 minimalne; poniżej której nie

można sprzedać danego dobra,

 maksymalne; które nie może

przekroczyć cena sprzedaży.

Interwencja na rynku produktów rolnych
poprzez ceny polega na:

określeniu ceny minimalnej (np.
zbóż), a następnie:

 wykupie produktów, których ceny

spadają poniżej wyznaczonego
poziomu (ARR),

30

 gromadzeniu zapasów i oczekiwanie

na wzrost cen,

 eksporcie produktów nadwyżkowych

poza obszar UE (z dopłatą
eksportową lub bez dopłat),

 udzielaniu pomocy żywnościowej

poza obszarem UE (dla krajów o
dużym niedoborze żywności),

 sprzedaży na rynku nadwyżek

pochodzących z rezerw.

Działania te mogą być realizowane
łącznie lub (częściej) alternatywnie

31

 Cena minimalna ma na celu

stabilizację warunków produkcji
rolnej (u producenta).

 Zapewnia ona opłacalność

producentom o średnich kosztach
produkcji (a nie słabych – drogich).

 Ceny minimalne ustalane są po

uwzględnieniu weryfikacji cen przez
rynek, oszacowaniu kosztów
alternatywnych i uwzględnieniu
kosztów końcowych.

 Nie mogą one być znacznie wyższe

od cen światowych (bo powodują
duże koszty dotowania).

32

W działaniach interwencyjnych istotna
jest ustalenie cen proponowanych (albo
kierunkowych), czyli optymalnych cen
rynkowych.
Gdy ceny spadają poniżej ceny
wyznaczonej (minimalnej) stosuje się
dopłatę dla producentów (np. trzody), a
także zamyka się lub utrudnia, poprzez
opłaty wyrównawcze dostęp produktów
z zewnątrz.
Gdy ceny wzrastają powyżej cen
kierunkowych wówczas sprzedaje się
zapasy rynkowe lub(i) otwiera import na
produkty drożejące.

33

Cła

Są najstarszym nadal i bardzo
często stosowanym środkiem
polityki handlowej.

 importowe, czyli pobierana przy

imporcie do danego kraju i
chroniące przed napływem
towarów,

 eksportowe pobierane przy

wywozie towarów stanowiące
niejako podatek wywozowy,

Jest to opłata pobierana przy
przekroczeniu przez towar granicy celnej
danego kraju.

Cła dzielą się
na:

34

 tranzytowe, chronią dany kraj przed

nadmiernym tranzytem.

Wprowadzenie ceł powoduje:

 wzrost cen tych towarów na które je

nałożono,

 spadek popytu na te towary (i

spadek sprzedaży),

 gdy dane produkty nie są

produkowane w kraju to także
spadek konsumpcji,

 wzrost produkcji u producentów

krajowych,

35

 straty zagranicznych producentów i

importerów,

 nie są korzystne dla konsumentów

krajowych,

 przynoszą łatwe przychody dla

budżetu (w krótkim czasie).

Działanie cła jest
podobne do działania
tzw. barier
pozataryfowych.

36

Bariery pozataryfowe

Są to:

 opłaty wyrównawcze,
 podatki nakładane na niektóre

dobra (np. luksusowe),

 dodatkowe opłaty związane z

importem (np.
administracyjne, depozyty)

 dodatkowe wymogi związane z

jakością produkcji

37

 ograniczenia w zakresie

prowadzenia działalności
handlowej,

 ograniczenia w zakresie

prowadzenia działalności
gospodarczej,

 dobrowolne ograniczenia

eksportu,

 subsydia eksportowe.

Obecnie WTO zabroniła nakładanie
opłat wyrównawczych, gdyż działają
one podobnie jak cła

38

Kwota ilościowa (kwota dostępu do
rynku) jest wyznaczona przez państwo
lub blok gospodarczy i stanowi
określoną prawnie ilość lub wartość
dóbr, które mogą być wniesione do
obszaru gospodarczego w określonym
czasie.

UE stosuje taki mechanizm, choć
z uwagi na regulacje WTO jego
znaczenie systematycznie spada.

Są to tzw. ilościowe (lub
wartościowe) kontyngenty
dostępu do rynku.

39

Kwoty ilościowe w sposób techniczny
wprowadza się określając i
przydzielając dla poszczególnych
krajów licencje importowe.

Są to dokumenty określające ilość
towaru jaka może być importowana z
danego kraju.

Licencja może dotyczyć kraju lub
nawet przedsiębiorstw.

Mechanizm działania ilościowych
ograniczeń przywozu np. wołowiny
(rys.).

Jego konstrukcja jest podobna do
działania cła przywozowego

40

Mechanizm działania kontyngentu
ilościowego (ograniczeń importowych)

cen
a

iloś
ć

P

K

P

Ś

a

b

c

d

Q

1

Q

2

Q

3

Q

4

podaż
(S)

popyt (D)

impor

t

41

Gdy brak jest ilościowy ograniczeń
przywozu wówczas dane dobro jest
sprzedawane na rynku krajowym po
cenie światowej P

ś

.

Przy tej cenie popyt krajowy wynosi
Q

2

a podaż od producentów

krajowych Q

1

.

Różnice pomiędzy Q

2

i Q

1

pokrywana jest importem (Q

2

– Q

1

)

42

Kraj (strefa gospodarcza) wprowadza
ograniczenia przywozowe cła lub
pozataryfowe np. dodatkowe opłaty,
albo kwoty dostępu.

Kontyngent ten jest określony w ilości
ilustrowanej odcinkiem Q

4

– Q

3

Ponieważ jest to wielkość mniejsza
od ilości importu w warunkach
wolnorynkowych (tj. Q

2

– Q

1

)

wówczas następuje:

 zmniejszenie całkowitej

podaży danego dobra
(wołowiny)

43

 wzrost cen danego dobra na

rynku krajowym,

 wzrost produkcji danego dobra

przez producentów krajowych,

 kształtuje się wówczas nowa

wyższa cena równowagi na
dane dobro, na poziomie P

K

,

 cena ta wynika z

wprowadzonego kontyngentu.

44

Straty i korzyści są tu podobne jak
w przypadku ceł

 za podwyżkę cen zapłacą

konsumenci sumą strat
ilustrują pola „a, b, c, d”,

 pola „b i d” to straty

konsumentów, które nie są
rekompensowane korzyści
innych podmiotów,

 pole „a” to jednak korzyści

producenta sprzedającego
towary po wyższej cenie,

45

Dzięku

ję za

uwagę

 Pole „c” to korzyści (renta

kontyngentowa), czyli dochód
powstały przez sztuczne
podniesienie cen, które zwykle
przechwytują importerzy i
eksporterzy lub dochód ten może
przewidywać państwo np. poprzez
licencjonowanie importu,

 Do produkcji przystępują wówczas

drożsi i mniej wydajni producenci,
którzy osiągają korzyści określone
polem „b”.