SYTUACJA KOMUNIKACYJNA

W INTERAKCJI

Grażyna Habrajska, Sytuacja komunikacyjna w
interakcji (w druku)
Aleksy Awdiejew, Gramatyka interakcji werbalnej, Kraków
2005
John Searle, Czynności mowy, Warszawa 1987
Marek Tokarz, Dysonans poznawczy w komunikacji, w:
Rozmowy o

komunikacji 2, wyd. Leksem 2008

Anna Wierzbicka, Akty mowy, w: Semiotyka i struktura
tekstu, Wrocław 1973, s. 103-114
Anna Wierzbicka, Genry mowy, w: Tekst i zdanie, Wrocław
1983, s. 125-137

Na poziomie interakcyjnym sytuacja

komunikacyjna ma charakter
dialogiczny, co oznacza, że mamy
do czynienia z więcej niż jednym
przekazem, współtworzonym przez
interlokutorów.

Wymaga zatem uświadomienia sobie

przez mówiących takich
podstawowych komponentów
interdyskursu jak: nadawca,
odbiorca, intencja i cel
komunikacyjny

Interakcyjna sytuacja komunikacyjna jest

szersza niż sytuacja interpretacji
ideacyjnej.

Interpretacja ideacyjna jest zawarta w

sytuacji interakcyjnej, ponieważ
odpowiedź na podstawowe dla
interakcji pytanie po co coś zostało
powiedziane nie jest możliwa bez
odpowiedzi na pytanie co zostało
powiedziane.

Dla każdego wypowiedzenia z pozoru

ideacyjnego można zbudować ramy
sytuacji interakcyjnej oraz określić
wirtualną intencję i cel komunikacyjny
nadawcy.

Na przykład wypowiedzenie:

Herbata stoi na stole

na poziomie ideacyjnym stanowi opis lokalizacji

obiektu nazwanego herbatą.

Natomiast przy postawieniu obligatoryjnego dla

interakcji pytania po co nadawca to mówi,

sytuacja komunikacyjna ulega rozszerzeniu o

komponenty interakcyjne.

Wówczas wypowiedzenie to może zyskiwać różne

interpretacje.

Z punktu widzenia wiedzy indeksalnej

wypowiedzenie takie ma charakter trywialny,

nieinformacyjny, pozbawiony wartości

komunikacyjnej,

bowiem podstawowym warunkiem zaistnienia

sytuacji komunikacyjnej jest wyznaczenie

przez nadawcę „roli” odbiorcy – wskazanie mu,

co ma robić z tą herbatą.

Typową rolą wyznaczaną odbiorcy przez to właśnie

wypowiedzenie jest rola konsumenta herbaty,

który jest zapraszany do jej picia.

Intencją nadawcy jest wówczas wskazanie

lokalizacji obiektu, a celem zaproszenie odbiorcy

do konsumpcji.

Sytuacja interakcyjna jest pierwotną sytuacją

komunikacyjną, zawsze bowiem można dla

każdego wypowiedzenia zbudować ramy

interakcyjne i próbować określić intencję oraz

cel komunikacyjny.

Dla każdego aktu mowy wskazać możemy także

inne istotne dla nich komponenty sytuacji

komunikacyjnej. Próbę opisu parametrów

wybranych aktów podjął John Searle (1987),

wskazując warunki ich skuteczności oraz Anna

Wierzbicka, konstruując definicje aktów i

genrów mowy

Akt mowy jest zdarzeniem komunikacyjnym,

wyrażającym intencję nadawcy i różni się od

zdarzeń niekomunikacyjnych właśnie

możliwością rozpoznania tej intencji.

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

) I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

OBSERWATOR

możliwość
stosowania
sankcji
moralnych

możliwość
stosowania
sankcji
praktyczny
ch

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

Komponenty wyjściowe sytuacji komunikacyjnej:

ocena możliwości wykonania i/lub

kompetencji

: zarówno JA jak i TY posiada

określone kompetencje; JA typując na

wykonawcę TY ocenia jego kompetencje i

możliwości do wykonania działania,

równocześnie TY ocenia kompetencje i

możliwości JA do wykonania tego zadania

relacja zależności / dominacji

:

określa

formalną zależność TY od JA lub JA od TY;

decyduje też o możliwości stosowania sankcji

praktycznych ze strony dominującej

relacja emocjonalna / atrybucji

: działanie

zasady lubienia i sympatii jako narzędzia

wpływu na innych (Robert Cialdini)

p

JA

TY

cel

intencj
a

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena

kompetencji

stosune
k

OBSERWATOR

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

Komponenty sytuacji komunikacyjnej aktu

mowy:

p

– obiekt, zdarzenie działanie itp.

dziedziczone do sytuacji interakcyjnej z

ideacji

intencja

: skierowana do TY –

nakłonienie / zobowiązanie TY do

działania lub przyjęcia określonej

postawy

cel

: skierowany na obiekt / działanie,

prowadzi do uzyskania korzyści przez JA

stosunek TY do p: wpływa na zgodę lub

odrzucenie działania / przyjęcia postawy

p

JA

TY

cel

intencj
a

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena

kompetencji

stosune
k

OBSERWATOR

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie informacyjno weryfikacyjne:

akty modalne

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Modalność bazuje na

ocenie kompetencji

1) JA nie wie czy p, ale

przypuszcza, że TY
może wiedzieć czy p

2) intencja

: wyrażenie do

TY przypuszczenia,
wątpliwości, pewności
lub wykluczenia w
zakresie zaistnienia lub
niezaistnienia p – czyli
zaproponowanie
negocjacji

3) cel

: przyjęcie w wyniku

negocjacji wspólnego
stopnia
prawdopodobieństwa
zaistnienia zdarzenia: że
p lub ~p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie informacyjno weryfikacyjne:

pytanie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Modalność, w tym

pytanie, bazuje na
ocenie kompetencji

1) JA nie wie czy p
2) JA jest przekonany, że

TY wie czy p

3) intencja

: wyrażenie do

TY prośby o
dostarczenie informacji
o p

4) cel

: zdobycie przez JA

informacji na temat p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne:

nakłanianie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony JA:

JA chce, żeby TY wykonał

p, które jest korzystne
dla JA

1) JA jest przekonany, że

TY może wykonać p

2) intencja

: wyrażenie do

TY propozycji, prośby,
żądania, rady itp.
wykonania p

3) cel

: uzyskanie przez JA

korzyści z wykonania p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne:

nakłanianie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony TY: TY wykona p,

gdy:

1) uzna, że JA nie może

wykonać p samodzielnie

2) lubi JA i nie chce się

narazić z jego strony na
sankcje moralne
(propozycja, prośba)

3) pozostaje w relacji

zależności od JA i nie
chce się narazić z jego
strony na sankcje
praktyczne (żądanie)

4) wykonanie p nie będzie

wymagało od TY dużego
wysiłku

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne:

zobowiązanie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony JA:

JA obiecuje, że wykona p dla

TY

1) JA przewiduje, że TY

chce / nie chce p

2) JA może wykonać p

3) intencja

: wyrażenie do TY

zobowiązania / rezygnacji,
obietnicy, przyrzeczenia /
pogróżki itp. wykonania p

4) cel

: uzyskanie przez JA

korzyści z wykonania p
(wykorzystanie zasady
wzajemności)

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie behawioralne:

zobowiązanie

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Nakłanianie bazuje na

wszystkich relacjach
między JA i TY

Od strony TY:

TY wierzy, że JA wykona p

dla TY

TY nabywa prawo do

zastosowania sankcji w
przypadku niewykonania
p

TY jest zobowiązany do

wyrażenia wdzięczności
z powodu podjęcia i
wykonania p

KOMPONENTY SYTUACJI

KOMUNIKACYJNEJ

strategie aksjologiczne: akty emotywno-

oceniające

OSADZENIE W RAMIE CZASU (

TERAZ

)

I PRZESTRZENI (

TU

)

p

JA

TY

ce
l

intencja

relacja zależności /

dominacji

relacja emocjonalna /

atrybucji

ocena kompetencji

stosune
k

Akty emotywno

oceniające bazują na
specyficznych na
specyficznych
składnikach
zgodności postaw

1) JA wyraża do TY swój

stosunek do
zaistniałego stanu
rzeczy p

2) intencja

: wyrażenie do

TY radości, zadowolenia,
niechęci, gniewu itd. w
stosunku do obiektu
i/lub sprawcy
zaistniałego stanu
rzeczy

3) cel

: uzyskanie

solidarności uczuć
między JA i TY

Akty emotywno-oceniające otwierają

perswazyjną sytuację komunikacyjną.

Uświadomienie komponentów tej sytuacji

pozwala na określenie skuteczności

perswazji.

Częściej niż w innych aktach mowy

konieczne jest w tym przypadku

odtworzenie możliwie wielu

komponentów sytuacji.

Im dokładniej nadawca je odtworzy, tym

łatwiej może wpływać na przekonania i

postawę odbiorcy.

Jeśli nadawca nie jest pewien

skuteczności wpływu, to podejmuje

strategię zbudowania sytuacji, która mu

to ułatwi.

Kreowania sytuacji, która ułatwia

perswazję dokonuje się poprzez:
usuwanie istniejących lub
przewidywanych barier
komunikacyjnych (Marek Tokarz,
Robert Cialdini)
wykorzystanie teorii skutecznej
decyzji (Icek Ajzen)

DLACZEGO NIE PRZEKONUJĄ NAS

PRZEKONYWAJĄCE ARGUMENTY?

(prof. dr hab. Marek Tokarz)

8 czynników wpływających na

przyjęcie lub odrzucenie

argumentacji

1) Motywacja

2) Sympatia

3) Atrybucja

4) Równoważenie struktur

poznawczych

5) Asymilacja i kontrastowanie

6) Mechanizm konsekwencji

7) Mechanizm konformizmu

8) Reaktancja (obrona opcji

ograniczanej)

Atrybucja - tendencyjność

wyboru

Czynniki decydujące:

- sympatia

- ocena zachowania

sympatia
ocena sytuacji

+

-

+

atrybucja

wewnętrzna

atrybucja

zewnętrzna

-

atrybucja

zewnętrzna

atrybucja

wewnętrzna

Równoważenie struktur

poznawczych

Stosunek do

mówiącego

Ocena faktu przez

mówiącego

Nasza ocena faktu

+

+

+

+

+

-

+

-

-

+

-

+

-

+

+

-

+

-

-

-

-

-

-

+

Dysonans poznawczy powstaje przy nieparzystej liczbie
minusów

Asymilacja i

kontrastowanie

++
++
++

+/-
+/-

+/-
+/-

- -
-
-

-
-

Teoria skutecznej decyzji

(Icek Ajzen)

decyzja

przekonan

ia

normy

społeczne

komunikat

Relewantnymi komponentami sytuacji

perswazyjnej są:

1) motywacja (zasada korzyści)

2) sympatia

3) atrybucja

4) równoważenie struktur poznawczych

5) asymilacja i kontrastowanie

6) mechanizm konsekwencji

7) mechanizm konformizmu

8) reaktancja (obrona opcji ograniczanej)

9) teoria skutecznej decyzji

10) rama perswazyjna

Komponenty sytuacji komunikacyjnej mają charakter

wspomagający argumentację aksjologiczną,

wzmacniają albo osłabiają czynniki efektu

perswazyjnego

koniec

Centrum ideacyjnym sytuacji perswazyjnej jest

obiekt perswazji i przypisana mu standardowo

wartość – w sensie umieszczenia go na skali

ocen, zaliczenie do klasy.

Na przykład gdy X mówi, że Y kłamie to tym

samym zalicza Y do klasy obiektów: kłamcy

(cały czas pozostając jeszcze w obrębie

sensów ideacyjnych),

ale równocześnie tym wypowiedzeniem wyraża

swój stosunek do Y – potępienie, przenosząc

wypowiedź na poziom interakcyjny i

uruchamiając wszystkie elementy sytuacji

interakcyjnej, towarzyszącej aktom emotywno-

oceniającym.

Jeśli nie powstaje warunek obligatoryjności

akceptacji opinii, to nie jesteśmy w

sytuacji komunikacyjnej interakcji –

pozostajemy wówczas w sytuacji

komunikacyjnej ideacji

Schemat interakcyjnej sytuacji perswazyjnej można

przedstawić ze strony nadawcy i ze strony

odbiorcy.

Schemat nadawcy:

Formułuję opinię (+/-) w stosunku do obiektu

perswazji x wyrażając równocześnie swój stosunek

emocjonalny, spodziewam się, że mój sąd

kwalifikujący obiekt x nie będzie sprzeczny ze

znaną mi postawą odbiorcy i moja opinia zostanie

zaakceptowana

Schemat odbiorcy:

Nadawca formułuje opinię (+/-) w stosunku do

obiektu perswazji x i wyraża swój stosunek

emocjonalny do tego obiektu, mój stosunek do

obiektu perswazji różni się / nie różni się od

stosunku nadawcy, więc nie akceptuję / akceptuję

opinię nadawcy

W przypadku akceptacji opinii nadawcy akt

perswazyjny przebiega bezkonfliktowo, natomiast

w przypadku nieakceptacji powoduje konflikt z

podstawową zasadą kooperacji (solidarności

uczuć) i zmusza interlokutorów do dalszej

negocjacji aksjologicznej

Sytuacja komunikacyjna w

dyskursie

Komunikacyjna sytuacja dyskursywna jest

zależna od:

(1)stosunku ról społecznych

interlokutorów;

(2)od celów komunikacyjnych nadawcy.

Istotą zmiany sytuacji dyskursywnej

nie jest zmiana schematu
interakcyjnego, lecz zmiana
ważności jego komponentów.

Np. sposób nakłaniania zależy od

pełnionej roli społecznej (nadrzędna –
polecenie, rozkaz; podrzędna – prośba
itd.)

Sytuacja komunikacyjna w

dyskursie

Style komunikacyjne całkowicie zależą od celów

komunikacyjnych.

Styl potoczny

– zakłada równorzędność ról społecznych;

celem jest: organizacja wspólnych działań – pierwotna

funkcja języka;

charakteryzuje go duża emocjonalność;

Styl naukowy

– również zakłada równorzędność ról

społecznych;

celem jest: poszukiwanie zobiektywizowanej prawdy;

charakteryzuje go bezosobowość;

Styl urzędowy

– zakłada ściśle określone role społeczne;

celem jest: regulacja stosunków prawnych między

uczestnikami procesu prawnego;

charakteryzuje go określona konwencja stosunków

prawnych, bezosobowość;

Styl publicystyczny

– zakłada nadrzędną rolę nadawcy;

celem jest: perswazja;

charakteryzuje go subiektywizm czyli przewaga aktów

perswazyjnych,

Komunikacja niemerytoryczna

(rozrywkowa, ludyczna,

estetyczna itd.) – zakłada nadrzędną rolę nadawcy,

celem jest: przeżycie estetyczne

Komunikacja medialna

NADAWCA

ODBIORCA

ADRESAT

Komunikacja społeczna /

międzygrupowa

REDAKTOR

GOŚCIE

1

2

3

n

ODBIORCY

ADRESACI

n

1

3

2