ROZWÓJ SYSTEMU FONOLOGICZNEGO

W ONTOGENEZIE

Literatura:

•

Dukiewicz L., Sawicka I., Fonetyka i fonologia,
Kraków 1995.

•

Kaczmarek L., 1953, Kształtowanie się mowy
dziecka, Poznań.

•

Łobacz P., 1996, Polska fonologia dziecięca, Wyd.
Energeia, Warszawa.

•

Smoczyński P., 1955, Przyswajanie przez dzieci
podstaw systemu językowego, Ossolineum, Łódź.

•

Zarębina M., 1994, Język polski w rozwoju
jednostki, Wyd. Glottispol, Gdańsk.

Podstawowe pojęcia

FONEM – byt abstrakcyjny, zbiór cech dystynktywnych

głoski – najkrótszy odcinek ciągu mowy, zdolny do
różnicowania znaczeń wyrazów [Sawicka]

CECHA DYSTYNKTYWNA – cecha różnicująca dźwięki (głoski,

segmenty) danego języka; tworzy o p o z y c j ę
f o n o l o g i c z n ą [Sawicka]

GŁOSKA – „najmniejszy segment wyodrębniony w linearnej

strukturze wypowiedzi danego języka przez przeciętnych,
rodowitych użytkowników języka tego języka” [Dukiewicz]

SAMOGŁOSKA – „Wszystkie głoski ustne środkowe bez

blokady (zwarcia) oraz źródła turbulencji ponad krtanią,
jako też wszystkie głoski ustno-nosowe…” [Jassem]

SPÓŁGŁOSKA – wszystkie pozostałe głoski [Jassem]

Roman Jakobson: Podstawowe założenia

teorii

Dziecko jest imitujące i jednocześnie kreatywne.
Prawie wszystkie elementy języka dziecka stanowią odbicie

procesu zmian dźwiękowych w aspekcie historycznym w
różnych językach świata.

W okresie gaworzenia dziecko wytwarza różnego rodzaju

dźwięki w torze głosowym, które nie mają żadnego
odniesienia do zachowania językowego. Dzieci produkują
„uniwersalne” dźwięki bardzo różnorodne w barwie,
wykorzystując dowolne miejsce artykulacji.

W czasie przechodzenia od etapu gaworzenia do okresu

akwizycji pierwszych wyrazów może nastąpić utrata
zdolności generowania wielu dźwięków. Może nastąpić okres
w ogóle bez wokalizy lub też nakładanie się obu etapów.
Najczęściej dziecko tego, co już artykulacyjnie umiało, uczy
się na nowo.

Roman Jakobson: Podstawowe

założenia teorii

Nabywanie dźwięków mowy, przeciwnie niż gaworzenie, polega

na umiejętności rozpoznawania dźwięków, których dziecko jest
„producentem” i odbiorcą. Zapamiętuje je i produkuje
pośrednio lub bezpośrednio i silnie łączy je ze znaczeniem.

Kolejność przyswajania poszczególnych elementów systemu

fonologicznego jest uniwersalna i ściśle regulowana przez
strukturalne prawa językowe. Prędkość nabywania tego
systemu może być zróżnicowana.

Pierwszy etap rozwoju systemu dźwiękowego dotyczy

przyswojenia największego kontrastu (sylaby typu: /ta/ lub
/pa/) i ma charakter najbardziej uniwersalny. Zdaniem
Jakobsona nie może istnieć język bez spółgłosek zwartych, stąd
zwarte są najbardziej prymarnymi (obok samogłosek)
dźwiękami mowy.

Chronologia nabywania dźwięków

mowy wg Romana Jakobsona

– kontrast maksymalny: sylaba /pa/ lub /ta/
– pierwszy kontrast w obrębie spółgłosek:

nosowe – ustne zwarte

– podział na spółgłoski: wargowe – zębowe
– odróżnienie samogłosek: szerokich – wąskich

(według kryteriów percepcyjnych)

– pierwszy kontrast dwucechowy samogłosek:

welarna – palatalna, zaokrąglona –
niezaokrąglona

– W dalszej części nabywane są dźwięki związane

z bardziej złożonymi opozycjami

Zasady operacyjne kolejności

akwizycji fonemów wg J. Pačesovej

kontrast maksymalny:

• samogłoska – spółgłoska,
• otwarta – przymknięta,
• niska – wysoka,
• przednia – tylna,
• ustna – nosowa

– priorytet nieoznaczoności nad oznaczonością
– priorytet zwarcia nad tarciem
– prymarność artykulacji przedniej (wargowości i

dziąsłowości) nad welarnością

– prymarność prostoty nad złożonością (samogłoski –

dyftongi)

Kształtowanie się systemu fonologicznego

wg Pawła Smoczyńskiego

• Przełom pierwszego i drugiego roku (10-12 m. ż.)

oraz pierwsza połowa 2. roku życia dziecka (12-18
m. ż.)

– Liczba fonemów w tym pierwszym okresie stadium

językowego (12-16 m.ż.) niewielka: trzy fonemy

samogłoskowe i sześć spółgłoskowych; wiele dźwięków

pozasystemowych. System oparty na jednej dystynkcji:

C:V; reduplikacja; brak poczucia akcentu;

– fonemy (w nawiasach warianty fonemów): (1) /t /(d, з’,t’)

- /a/ (e, o) - /p/ (b, bu, u, v) – /s/ (ts, s’) - /i/ - /m/ - /n/ - /j/
(ń) – /k/ (k’, g); (2) /t/ (d, t’, з’) - /a/ - /k/ (χ, kh, g) - /p/ (b,
bu, u, v) - /n/ (ń, η) - /m/ - /l/ - /i/ - /u/ - /j/ - /é/? - /ś/

Struktura fonologiczna wyrazu (P.Smoczyński)

• Przełom 1. i 2. r.ż. dziecka:

– pierwotna opozycja C:V: głoska zamknięta

(spółgłoska) - głoska otwarta (samogłoska);

– reduplikacja;
– opozycje: ustna, dwuwargowa – nosowa,

dwuwargowa [p-m]

– szczelinowa, wargowo-zębowa – zwarta,

dwuwargowa [v-b];

– brak zasady akcentuacyjnej

Rozwój systemu fonologicznego (Paweł

Smoczyński)

• Przełom drugiego i trzeciego roku (1;6-2;6)

oraz druga połowa 3. roku życia dziecka
(2;6-3;0).

– pojawienie się drugiej dystynkcji spółgłoskowej,

najpierw na granicy sylab, np. kukua ‘kółko’;

– równocześnie z dążeniem do zdobycia drugiej dystynkcji

w zakresie sylab zamkniętych obserwuje się dążenie
dziecka do opanowania drugiej dystynkcji w zakresie
sylab otwartych, tj, u-a, i-a, np. w produkcjach
realizowanych w czasie zabawy: kli-kli-kla, diua-duua-
duua-diua-duua-duua;

– widoczny postęp w zakresie realizacji wzorów wyrazów

więcej niż dwusylabowych; zasadniczo dwie zgłoski
wzoru, przeważnie akcentowana i wygłosowa

Rozwój systemu fonologicznego

(Paweł Smoczyński)

 Przełom drugiego i trzeciego roku (1;6-2;6) oraz druga

połowa 3. roku życia dziecka (2;6-3;0).
 wzrost poczucia przez dziecko struktury fonologicznej wyrazu, co

znajduje swoje odbicie w następujących zjawiskach:

 wzdłużenie zastępcze, związane z odczuwaną przez dziecko

potrzebą rekompensaty z powodu zaniku pewnego dźwięku lub
grupy dźwięków, np. nō ‘nos’, kūka ‘kółko’;

 zanikanie reduplikacji przy wzorach jednozgłoskowych i w związku

z tym zanikanie homonimów;

 asymilacja generalna i pewien typ metatezy przy wzorach

dwusylabowych:

 - realizacja wzorów dwusylabowych jak wyrazów

jednosylabowych, np. pa ‘kupa’, ua ‘ładnie’, ka ‘kamień’;

 próby reprodukcji drugiej sylaby, np. pom ‘Płomyk’, nam ‘ nie

dam’, pam ‘palec’;

Zestawienie cech rozwojowych systemu

fonologicznego (zestawienie P. Łobacz)

• 1. rok życia dziecka:

– okres refleksyjnej wokalizacji (4-8

tydzień)

– głużenie (2-4/6 miesiąc)
– „zabawa głosem” (4/6-7/8 miesiąc)
– gaworzenie (7/8-10 miesiąc)
– tzw. niepowtarzalne lub zmienne

gaworzenie (10-14 miesiąc)

– Przejściowy od zachowania

niewerbalnego do werbalnego (10-14
miesiąc)

Chronologia pojawiania się w repertuarze

dźwięków (zestawienie P. Łobacz)

 

najwcześniej – w okresie do 2 miesiąca życia pojawia się samogłoska o

barwie zbliżonej do [a]. Kaczmarek odnotowuje jeszcze dwie najbardziej
neutralne z punktu widzenia konfiguracji toru głosowego samogłoski [ŕ, e]

w drugim i trzecim miesiącu życia pojawiają się elementy świadczące o

głużeniu: [u, ew, g, ŋ] oraz „niesystemowe”, bliżej niesprecyzowane dźwięki
gardłowe w postaci ciągów [aG ], [hmh], [kn ] itp. (transkrypcja
Smoczyńskiego, 1955)

w okresie od 4 do 6 miesiąca życia powiększa się repertuar dźwięków

głużących, np. [k, g

j

, γ

j

, γ], ale także pojawiają się elementy dwuwargowe oraz

języczkowe [R]. Kaczmarek (1953) odnotował ponadto samogłoski nosowe [ẽ,
ỡ]. Zarębina (1965) obserwuje pierwsze typowe sylaby dla etapu gaworzenia

w wieku 7 – 9 miesięcy pojawiają się spółgłoski trące wargowo-zębowe [f, v],

głoska [χ] oraz zwarcie przedniojęzykowo-zębowe [t, d] w związku z
wykorzystaniem pierwszych zębów (por. Smoczyński 1955)

w okresie powyżej 10 miesiąca życia stwierdzono obecność [n], interdentalnie

realizowanych spółgłosek trących i afrykat przedniojęzykowo-zębowych.
Smoczyński (1955) obserwuje silniejszą tendencję do palatalizowania

Chronologia pojawiania się w repertuarze

dźwięków (zestawienie P. Łobacz) 2



U progu 2 roku życia utrzymują się w

systemie dziecka następujące grupy głosek:
zwarte o różnym miejscu artykulacji, ale bez

wariantów spalatalizowanych (Zarębina,
1965, nie stwierdza spółgłosek
tylnojęzykowych)

samogłoski, najczęściej [i, e, a, o], a wg

Zarębiny (1965) oraz Kaczmarka (1953)
także [u]

Główne tendencje rozwojowe systemu
fonologicznego w 2. roku życia (1)



Poszerzenie zbioru samogłosek ustnych. Wg większości autorów w
pierwszym półroczu 2. roku życia dziecko wymawia wszystkie ustne
samogłoski. Brak u Zarębiny (1965) samogłoski [y] można tłumaczyć
faktyczną nieobecnością tej głoski w wypowiedziach obserwowanych
przez nią dzieci, lecz także przyjętym przez autorkę systemem
fonologicznym, w którym [y] jest wariantem kombinatorycznym
fonemu /i/.



Brak w wypowiedziach dziecięcych samogłosek nosowych w
sytuacjach kontekstowo umotywowanych. Całkowita denazalizacja [ẽ,
ỡ] przed spółgłoskami szczelinowymi bądź ich wymowa
bifonematyczna [O + N].



Chwiejność podstawowych dystynkcji artykulacyjnych: dźwięczności –
bezdźwięczności oraz twardości – miękkości, przewaga
bezdźwięcznych. Repertuar: [p, p

j

, b, b

j

, m, m

j

, t, d, c, k, j, g, ts

j

, dz

j

, f,

f

j

, v, v

j

, ς, s

j

, z, x, n, ņ, (r

j

), l

Główne tendencje rozwojowe systemu fonologicznego w 2. roku życia (2)

Brak opozycji przedniojęzykowo-zębowa :

przedniojęzykowo-dziąsłowa w obrębie głosek
sybilantnych – zjawisko typowe dla okresu
substytucji. Substytucje głosek silnie szumowych
należą do najczęstszych.

Substytucje w obrębie głosek zwartych związane są

z dominacją przedniej artykulacji nad artykulacją
welarną.

Uproszczenia grup spółgłoskowych, szczególnie w

nagłosie, najczęściej w postaci elizji. Utracie
najczęściej ulegają głoski [r, v, f, s, x, k, g]

Występowanie idiomów dziecięcych

Rozwój systemu artykulacyjnego dzieci przedszkolnych (wg M. Zarębiny,

1965) 1

3-latki:

przejaw wzmocnionej palatalności w głoskach zębowych

trących

[l] zamiast [r]
uproszczenia grup spółgłoskowych typu: włoski [vosci]
brak samogłosek nosowych

4-latki:

substytucje trących spółgłosek dziąsłowych głoskami

zębowymi, obok poprawnie realizowanych trących

obok poprawnego [r] wymowa [l] zamiast [r] lub dwufazowa

realizacja [r] (po dziąsłowym zwarciu boczne otwarcie)

obok normatywnej, nieprawidłowa wymowa samogłosek

nosowych w śródgłosie (np. [kςonsci]

Rozwój systemu artykulacyjnego dzieci

przedszkolnych (wg M. Zarębiny, 1965) 2

5-latki:

substytucja [j] zamiast [r], niesystematyczna zamiana [r] na [l]
palatalizowanie zębowych i dziąsłowych sybilantnych
seplenienie międzyzębowe
niekonsekwentna wymowa samogłosek nosowych (w tym brak

nosowości przed szczelinowymi)

6-latki: - obok wszystkich zjawisk typowych dla 5-latków

utrwala się wymowa samogłosek nosowych, w tym
hiperpoprawna, np. kredẽs

7-latki:

sporadyczna wymowa samogłoski nosowej w wygłosie jako [om]
sporadyczne trudności z [ts]

Etapy kształtowania się „świadomości istnienia fonemu” wg I. Sawickiej

1. Próby przyswojenia wariantu podstawowego
2. Znalezienie substytutu (prawdopodobnie w

w przypadku niepowodzenia przyswojenia
wariantu podstawowego)

3. Ustalenie substytutu na miejsce wariantu

podstawowego

4. Świadome próby wprowadzenia właściwego

fonemu

5. Ostateczne ustalenie się wariantu

podstawowego