Pojęcie materii i formy

materializmu

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

Zagadnienie substancji świata

problem: z jakich substancji składa się przyroda – „Czy istnieją zarówno substancje cielesne, jak i duchowe, czy też

jeden tylko z obu tych rodzajów substancji”.(K. Ajdukiewicz, Zagadnienia 94)

początki: greccy filozofowie przyrody (zagadnienie arche)

współcześnie: zagadnienie duszy i ciała

www.umcs.filozofia.lublin.pl

natura rzeczywistości

monizm

(materia lub duch)

materializm

spirytualizm

dualizm

(materia i duch)

pluralizm

(materia, duch, idee)

monizm, dualizm, pluralizm, materializm, spirytualizm

dualizm – istnieją zarówno substancje duchowe, jak i cielesne

podłożem zjawisk psychicznych są niematerialne dusze

dualizm skrajny (np. św. Augustyn, Kartezjusz) – ciała i dusze są niezależnymi od siebie substancjami

dualizm umiarkowany (np. Arystoteles, św. Tomasz) – samoistnie istnieją ciała, dusza stanowi formę ciała

organicznego

monizm (gr. monos – jeden) – istnieje tylko jeden rodzaj substancji

monizm materialistyczny (materializm)

monizm spirytualistyczny (spirytualizm)

pluralizm – istnieją ciała, dusze, idee (np. Platon)

monizm (pluralizm) genetyczny i aktualny

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ogólna charakterystyka materializmu

„Z punktu widzenia umiarkowanego materializmu istnieją tylko rzeczy materialne, krócej – materia”. (W. Krajewski,

Współczesna filozofia naukowa 101)



naturalizm (antysupranaturalizm) – istnieją tylko przedmioty fizyczne



nieuznawanie istnienia substancji duchowej, bogów, niezależnego od materii świata idealnego



monizm materialistyczny



realizm metafizyczny w odniesieniu do istnienia świata przestrzenno-czasowego, podlegającego obiektywnym

prawidłowościom przyrodniczym



empiryzm genetyczny (anty-aprioryzm)



optymizm poznawczy – wszystko w świecie jest (zasadniczo) poznawalne



ateizm



racjonalizm (antyirracjonalizm)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

„Z perspektywy materializmu człowiek nie jest żadną wyróżnioną częścią świata, a świadomość ludzka nie może

stanowić osobnej dziedziny ontycznej jako jedynego punktu wyjścia rozważań ontologicznych. Materializm odrzuca

subiektywistyczny program objaśnienia istnienia i natury świata przez odwołanie się do świadomości człowieka, do

jego subiektywnego doświadczenia”. (M. Hempoliński, Filozofia współczesna 112)

byty duchowe, byty idealne – fikcje (według materializmu)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pojęcie materii: substancjalizm – atrybutywizm

substancjalizm – koncepcja przyjmująca istnienie czystej materii, genetycznie pierwotnej (pramateria) i będącej

tworzywem wszystkiego, co istnieje w przyrodzie

atrybutywizm – odrzucenie koncepcji materii w ogóle, substancja materialna daje się określić za pomocą stałych

i uniwersalnych atrybutów

przykłady atrybutów materii: rozciągłość (przestrzenność), trwanie w czasie, nieprzenikliwość, masywność,

zmienność, ciągłość, dyskretność…

współczesna terminologia – zamiast pojęcia „materia” – obiekt materialny, obiekt fizyczny

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Materia jako zbiór konkretnych ciał

naiwny realizm – bezwzględne zaufanie do zmysłów

„Stół, na którym piszę, atrament, w którym maczam pióro, drzewo, które zagląda przez okno mojego pokoju,

wszystko to, to materia. Materia — to tyle, co ciało jakiekolwiek”.

(K. Ajdukiewicz, Z dziejów pojęcia materii)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Co się stało z materią?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

czas

Materia jako tworzywo wszechrzeczy

[greccy filozofowie przyrody – zagadnienie arche]

„Przy tym rozumieniu terminu ‘materia’ jest ona czymś, co rozciąga się nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie,

przechodząc w nim przez rozmaite fazy. Materia tego drzewa była przez jakiś czas po części nieorganicznym

składnikiem gleby, po części węglem zawartym w drobinach dwutlenku węgla unoszącego się w powietrzu, po

części jeszcze czymś innym; w późniejszym okresie czasu stała się tym drzewem, a następnie przyjmie postać

popiołu i dymu. Tak rozumiana materia jest czymś, czego jak gdyby wycinkiem czasowym jest to lub owo ciało,

materia jest tym, co trwa — jak sądzimy — odwiecznie i wiecznie, pozostając przez cały czas tym samym,

zachowując swą identyczność, mimo zmian, jakim ulega, gdy staje się tym lub innym ciałem”. (K. Ajdukiewicz, Z

dziejów pojęcia materii)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Koncepcje arche w greckiej filozofii przyrody (żywioły)

Tales – woda (jest powszechna w przyrodzie, przybiera różne stany skupienia; woda jest niezbędna do życia;

wszelki pokarm jest wilgotny…)

Anaksymander – bezkresne i nieokreślone pierwotne tworzywo – apeiron

Anaksymenes – powietrze [zmiany jako procesy zagęszczania i rozrzedzania powietrza]

Heraklit – ogień [panta rhei – wszystko płynie, nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki]

Empedokles – ziemia, woda, powietrze, ogień [żywioły; pierwiastki]

Anaksagoras – homoiomerie

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Materia jako czysta możliwość

Arystoteles

substancja = materia (materiał, z którego rzecz jest zrobiona) + forma (własności dzięki którym coś jest tą a nie

inną rzeczą)

materia prima nie posiada żadnej formy, jest czystą możliwością

forma – czynnik aktywny

materia – czynnik bierny

„to, co się nazywa formą albo substancją, nie powstaje, natomiast utworzona z nich całość powstaje, […] we

wszystkim, co powstaje, znajduje się materia, […] ona jest jednym składnikiem, a forma drugim”

(Arystoteles, Metafizyka)

hylemorfizm: substancja = materia + forma

www.umcs.filozofia.lublin.pl

różna materia (materiał), ta sama forma (forma wazy)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Materia jako ostateczne i niezmienne składniki wszelkich rzeczy

Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz: „Początkiem wszechrzeczy są atomy [άτομα] i próżnia [κενόν]. Wszystko

inne jest tylko mniemaniem” (Demokryt, cyt. w: Diogenes Laertios, Żywoty…, IX, 44).

„Czymś umownym […] jest słodkie, czymś umownym gorzkie, czymś umownym gorące, czymś umownym zimne,

czymś umownym jest barwa, naprawdę zaś istnieją tylko atomy i próżnia” (Sekstus Empiryk, Adversus

mathematicos, VII 135; FVS 68 B 9).

Materializm mechanistyczny

Renesans atomizmu – XVII w.: Gassendi, Boyle, Newton

XIX w. Dalton – naukowy atomizm

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Materia jako res extensa

Kartezjusz: „[…] natura materii, czyli ciała rozpatrywanego w ogólności, nie na tym polega, że jest ono jakąś

rzeczą twardą czy ciężką, czy barwną, czy w jakiś inny sposób działającą na zmysły, ale tylko na tym, że jest ono

rzeczą rozciągłą wzdłuż, wszerz i w głąb. […] ciężar i barwa, i wszystkie inne tego rodzaju jakości, dające się

odczuwać w materii cielesnej, mogą być z niej usunięte, podczas gdy ona sama pozostaje nienaruszona; stąd

wynika, że jej natura od żadnej z nich nie zawisła”. (R. Descartes, Zasady filozofii 56)

spór: koncepcja atomistyczna – koncepcja ośrodków ciągłych

mechanika kwantowa: dualizm korpuskularno-falowy

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Subiektywistyczne pojęcie materii

George Berkeley: „Nie mam bezpośredniej intuicji tego, że istnieje materia; nie mogę również z wrażeń

zmysłowych, z idei, z pojęć, z działań lub uczuć wyprowadzić ani prawdopodobnego, ani koniecznego wniosku, aby

istniała substancja, niezdolna do myślenia i postrzegania, nieaktywna. Natomiast o istnieniu mojego Ja, to znaczy

mojej duszy, umysłu lub zasady myślącej, posiadam wiedzę oczywistą na podstawie refleksji” (Berkeley, Trzy

dialogi między Hylasem i Filonousem70).

„materia” = podłoże własności obiektywnych

Jakości pierwotne (obiektywne) a wtórne (subiektywne)

Berkeley: „Gdzie zatem znajdują się te inne jakości tam również muszą się znajdować jakości pierwotne, to znaczy

w umyśle i nigdzie indziej” (Berkeley, Traktat 29).

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Definicje materii

def. epistemologiczno-ontologicza

1. materią jest to, co istnieje obiektywnie i jest poznawane za pomocą zmysłów

kryteria istnienia obiektów materialnych:

obserwacyjne (rzeczy obserwowalne)

eksplanacyjne (rzeczy nieobserwowalne)

def. ontologiczne

2. materią jest wszystko to, co istnieje w czasie i przestrzeni

3. materią jest wszystko to, co podlega prawom przyrody (jednoznacznym albo statystycznym)

4. materią jest wszystko to, co oddziaływa fizycznie (wywiera siły, emituje energię)

(W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa, s. 101-123)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Materializm mechanistyczny

Leukippos, Demokryt, Epikur, Lukrecjusz, Gassendi, Hobbes, La Mettrie, Diderot, d’Alambert, Helvetius, Holbach,

Cabanis, Feuerbach

ontologia substancjalnych bytów jednostkowych – istnieją ostateczne, niezmienne składniki materii (atomizm)

mechanicyzm = wyjaśnienie wszelkich zmian w świecie na podstawie praw mechaniki

redukcjonizm – różnice jakościowe są redukowalne do ruchu i przestrzennych układów atomów

układ złożony = zbiór układów prostych i składników elementarnych, zbiór własności składników elementarnych i

prostych układów

zbiór relacji (xt) i oddziaływań

zjawiska psychiczne redukowalne do fizjologicznych czynności mózgu

obiekt materialny = indywiduum

materia = zbiór obiektów elementarnych

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Materializm dialektyczny

Marks, Engels

materia w procesie rozwoju uzyskiwała nowe jakości nieredukowalne do poprzednio posiadanych (dialektyka Hegla

+ naturalizm Feuerbacha)

materia nieorganiczna – materia organiczna – materia świadoma

antyredukcjonizm (emergentzm): świadomość nie jest redukowalna do procesów biologicznych, ani

fizykochemicznych (ale wyższe szczeble organizacji materii są genetycznie i ontycznie zależne od niższych)

pierwotność materii względem ducha

uzyskiwanie przez materię nowych jakości dokonuje się w sposób skokowy

„dialektyczny punkt widzenia” – rozpatrywanie przyrody w procesie jej stawania się i rozwoju (w przeciwieństwie

do „metafizycznego”); badanie poszczególnych zjawisk nie powinno być prowadzone nie w izolacji, lecz

uwzględniać związki (szczególnie przyczynowe) z innymi zjawiskami

www.umcs.filozofia.lublin.pl

„prawa dialektyki” - przykłady

1. Prawo przechodzenia ilości w jakość: zmiany ilościowe (zmienia się tylko intensywność stopniowalnych cech

przedmiotu) przechodzą skokowo w zmiany jakościowe (pojawia się nowa cecha niestopniowalna) – np.

zamarzanie lodu: obniżanie t do 0

o

C (zmiana ilościowa), proces zamarzania (przemiana fazowa wody w lód), tzw.

skok dialektyczny – zmiany rewolucyjne (a nie ewolucyjne) także w społecznościach ludzkich

2. Prawo jedności i walki przeciwieństw: w każdym procesie współistnieją siły przeciwdziałające sobie nawzajem; z

„walki przeciwieństw” powstaje stan nowy, różny od stanu zwalczających się tendencji itd… (teza – antyteza –

synteza) – np. spadające ciało przyspiesza – siła oporu powietrza przeciwdziała przyspieszaniu – ciało spada ze

stałą prędkością

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Materializm historyczny

K. Marks i F. Engels - materialistyczna interpretacja procesów społeczno-historycznych i kulturowych

rozwój społeczeństwa określają obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać

„materialne warunki rozwoju człowieka i społeczeństwa (tzw. byt społeczny) określają kierunki rozwoju społeczno-

politycznego i kulturowego oraz wszelkie formy świadomości społecznej” (Hempoliński, Filozofia współczesna 120-

121)

kultura duchowa nie sprowadza się do funkcji neurofizjologicznych i behawioralnych

poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są warunkowane przez rozwój

materialnego życia społecznego, rozwój form świadomości, tj. dorobku nauki, kultury, religii itp., które oddziałują

zwrotnie na dalszy rozwój zarówno życia materialnego, jak i duchowego ludzi

„byt określa świadomość”

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Reizm – Tadeusz Kotarbiński

„1. Wszelki przedmiot jest rzeczą. 2. Żaden przedmiot nie jest cechą, stosunkiem, zdarzeniem, ani w ogóle

żadnym z rzekomych przedmiotów należących do którejkolwiek z innych kategorii ontologicznych niż kategoria

rzeczy. 3. Terminy ‘cecha’, ‘stosunek’, ‘zdarzenie’ oraz wszystkie inne rzekome nazwy rzekomych przedmiotów

innych kategorii ontologicznych niż kategoria rzeczy – są nazwami pozornymi”. (T. Kotarbiński, Uwagi na temat

reizmu)

rzecz = dusza lub ciało

ciało = przedmiot rozciągły i bezwładny

dusza = przedmiot doznający

pansomatyzm – wszelki przedmiot jest ciałem (wszelka dusza jest ciałem)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

rzecz (w rozumieniu reizmu) – „wszystko, co jest czasowe i przestrzenne, i fizykalnie określone” (T. Kotarbiński, O

postawie reistycznej 155)

tylko kategoria nazw rzeczy (ciał) zawiera nazwy rzeczywiste, pozostałe kategorie zawierają nazwy pozorne

(onomatoidy), zwroty zastępcze: np. „rozciągłość przysługuje ciałom” = „ciała są rozciągłe” (tu nie ma nazw cech

jedynie nazwy ciał)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

nazwy

rzetelne

jednostkowe

np. Tadeusz

ogólne

np. filozof

puste

np. chimera

onomatoidy

np. czerwień

Pytania kontrolne

Zdefiniuj pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm.

Podaj ogólną charakterystykę materializmu.

Wyjaśnij pojęcia: substancjalizm, atrybutywizm.

Scharakteryzuj potoczne pojęcie materii.

Omów pojęcie materii jako tworzywa wszechrzeczy.

Wyjaśnij pojęcie materii i formy w filozofii Arystotelesa.

Przedstaw podstawowe założenia atomistycznej koncepcji materii.

Jaka jest natura materii w ujęciu Kartezjusza.

Na czym polega subiektywistyczne pojęcie materii?

Sformułuj podstawowe definicje materii.

Scharakteryzuj materializm mechanistyczny.

Scharakteryzuj materializm dialektyczny i historyczny.

Sformułuj podstawowe tezy reizmu.

Co to są nazwy rzetelne i onomatoidy?

www.umcs.filozofia.lublin.pl

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania.

Metafizyka

Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii

T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

M. Hempoliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów

filozoficznych

M. Hempoliński, Filozofia współczesna. Wprowadzenie do

zagadnień i kierunków

W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i

ontologia

T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia, teoria poznania i

metodologia nauk, s. 101-232