MOTORYCZNOŚĆ

CZŁOWIEKA:

PODSTAWOWE POJĘCIA I

ICH ASPEKTY.



Pojęcie sprawności fizycznej wiąże się nie tylko z funkcją aparatu
ruchu, ale z biologicznym działaniem całego organizmu. Podłożem
są określone predyspozycje i funkcje ustroju, ale po stronie
przejawów sprawność fizyczna wyraża się w określonych efektach
motorycznych, prawidłowościach budowy ciała, a także osobniczej
aktywności fizycznej. Na sprawność fizyczną składa się nie tylko
zasób opanowanych ćw. ruchowych, ale i poziom wydolności
wszystkich narządów i układów, zdolności motoryczne (siłowe,
szybkościowe, wytrzymałościowe i koordynacyjne), a nawet pewne
elementy aktywnego stylu życia. Skuteczność działania
poszczególnych fizjologicznych funkcji organizmu, a w szczególności
sposób przetwarzania energii oraz zdolność dostatecznego
przystosowania do zmiennych warunków otoczenia, mają więc tutaj
pierwszoplanowe znaczenie. Ważny element sprawności fizycznej
stanowi również komponent kulturowy, wyróżniający się w różnym
osobniczym poziomie aktywności ruchowej.

1.SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA I JEJ ZNACZENIE DLA
PRZEJAWÓW MOTORYCZNOŚCI CZŁOWIEKA

W 1968 r. komitet ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia
(WHO) po rozpatrzeniu wielu wersji wybrał taka definicję
sprawności fizycznej:

„Sprawność fizyczna to zdolność do

efektywnego wykonania pracy mięśniowej”.

 
We współczesnych definicjach sprawności fizycznej podkreśla
się, że jest to właściwość, poprzez którą charakteryzujemy nie
tylko poziom aktualnych możliwości i zachowań ruchowych.
Przede wszystkim konieczne jest uwzględnienie strukturalnego
i funkcjonalnego podłoża, a także cech codziennej fizycznej
aktywności danego osobnika. Elementy te stanowią istotny
komponent osobniczych zdolności do zdrowego, aktywnego i
twórczego życia. Tak pojęta właściwość jest zarówno efektem
wyćwiczenia, jak i wychowania oraz oddziaływania warunków
życia w środowisku zewnętrznymktóre powodują przestrojenie
wszystkich funkcji i czynności organizmu, oraz czynników
wynikających z osobniczego zaangażowania w fizyczną
aktywność i wrodzonych właści-
wości danego osobnika.

Za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka,

który charakteryzuje sic względnie dużym zasobem
opanowanych ćwiczeń
ruchowych, wysoką wydolnością układu krążenia,
oddychania, wydzielania
i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała
oraz afirmującym fizyczną aktywność stylem życia.

Z oryginalnym ujęciem definicji sprawności fizycznej
spotykamy się w koncepcji
Rensona, na którą to powołują się twórcy Europejskiego
Testu Sprawności Fizycznej "Eurofit".
Zgodnie z przyjętą propozycją pojęcie sprawności fizycznej
mieści w sobie trzy główne, równoważne składniki:
a) organiczny,
b) motoryczny,
c) kulturowy

(obrazek 1)

Komponent
kulturowy

Komponent
organiczny

Kompone
nt
motorycz
ny

Konstytucj
a fizyczna

Sprawność
motoryczn
a

Aktywnoś
ć fizyczna

Wydolność
tlenowa

Przewęda podejmując się kilkanaście lat temu klasyfikacji różnych
funkcjonujących koncepcji teoretycznych i definicji sprawności
fizycznej, wyróżnił najistotniejsze ich typy, którą tu podajemy
zgodnie z wcześniej przyjętą własną modyfikacją[Osiński 1991]:
mechanistyczno-biologiczny,
behawioralno-kulturowy,
motoryczny,
fizjologiczno-medyczny (zdrowotny).

Koncepcje mechanistyczno-biologiczne.

W ujęciu pierwszym nawiązuje się do mechanicznego pojęcia sprawności
maszyny (iloraz pracy użytecznej do pracy włożonej). Takie rozumienie
sprawności fizycznej propagował w Polsce Wolański. Podkreślał on, że
sprawność fizyczna to "skuteczność biologicznego działania organizmu", a
w rozwinięciu szczegółowym ujmować można ją jako "stosunek
poszczególnych fizjologicznych właściwości organizmu (krążenia,
oddychania, wytrzymałości kośćca na obciążenia, skurczów mięśni,
wydzielania wewnętrznego, filtracji nerek, właściwości krwiotwórczych
szpiku i grasicy, zdolności oczyszczających wątroby itd.) do ich podłoża
makro i mikro- morfo- bio- fizyko-chemicznego". W tym rozumieniu w
odniesieniu do działań ruchowych (motorycznych) sprawność fizyczna jest
wyrażona przez stosunek efektywności ruchów do morfologicznego
podłoża, czyli predyspozycji.

Koncepcje behawioralno-kulturowe.

Sposób rozumienia sprawności fizycznej, który można
nazwać behawioralno-kulturowym, kładzie nacisk na
osiągnięty poziom zaradności i samodzielności motorycznej w
różnych sytuacjach zewnętrznych. Chodzi szczególnie o to, w
jakiej mierze człowiek jest dostosowany do rozwiązywania
problemów w środowisku biogeograficznym i społeczno-
kulturowym. Zdaniem Przewędy trzy grupy właściwości
osobniczych charakteryzują sprawność fizyczną:
a) wydolność fizyczna ustroju i poziom rozwoju cech
motorycznych ("człowiek może wykonać czynność"),
b) umiejętności ruchowe ("człowiek umie rozwiązywać
zadanie"),
c) motywacja w działaniu ("człowiek chce osiągnąć pożądany
efekt").

Koncepcje motoryczne.

Trzecie stanowisko (motoryczne) jest w Polsce bardzo
rozpowszechnione i równocześnie - w świetle najnowszych
tendencji - zdecydowanie wąskie. Uwzględnia się w nim
zazwyczaj poziom zdolności (cech) motorycznych, a wiec miarą
sprawności fizycznej jest pewna koniunkcja (złączenie) takich
właściwości, jak-zdolności siłowe, szybkościowe,
wytrzymałościowe, koordynacyjne. Takie koncepcje | oparte
wyłącznie na rożnych zdolnościach motorycznych (ang. motor
abilities) - zdaniem Safrit oraz Hensleya i Easta , szczególnie
rozwijano w USA w latach 50 i 60. W Polsce testy oparte na
podobnych założeniach tworzyli m.in. Denisiuk oraz Chromiński.
Poszczególni badacze posługiwali się też często kategorią tzw.
ogólnej sprawności fizycznej, pojętej jako pewna unormowana i
uśredniona wartość sumy rezultatów poszczególnych prób
ruchowych. W literatu rze anglosaskiej rozpowszechnia się też
takie rozumienie sprawności motorycznej (ang. motor fitness) ,
zgodnie z którym pojęcie to oznacza jedynie tę część
sprawności fizycznej (ang. physical fitness),która wyraża się
poprzez określony poziom osobniczych zachowań w działaniach
ruchowych ukierunkowanych na osiągnięcia ruchowo-sportowe
(ang. performance related fitness).

Koncepcje fizjologiczno-medyczne (zdrowotne).

W ostatnim, czwartym typie definicji sprawności fizycznej na
plan pierwszy wysuwa się elementy fizjologiczno-medyczne i
zdrowotne. Autorzy tej koncepcji myślenia o sprawności
fizycznej kładą nacisk przede wszystkim na aspekty
zdrowotne i sprawność energetyczną ustroju, a często
jedynie, wtórnie już, wspominają również o znaczeniu
prawidłowej budowy ciała czy wyników testów sprawności
ruchowej. Sharkey w sposób szczególny podkreślał znaczenie
sprawności energetycznej (zdolności tlenowe i beztlenowe -
energetic fitness). To fizjologiczno-medyczne (zdrowotne)
stanowisko stopniowo zyskiwało na popularności i
ewoluowało w kierunku powstania oryginalnej koncepcji
health-related fitness (H-RF), tj. "sprawności zorientowanej
na zdrowie".



Howley i Franks podają: "Celem sprawności fizycznej jest pozytywne zdrowie
fizyczne, które warunkuje niskie ryzyko wystąpienia problemów
zdrowotnych. Osiągnięcia zaś mają na celu zdolność angażowania się w
codzienne zadania z adekwatną energią oraz satysfakcjonujące
uczestnictwo w wybranych sportach”.



Na slajdach 2 oraz 3 ukazano schematycznie cele, komponenty i zachowania
wspierające sprawność fizyczną oraz wspierające motoryczne osiągnięcia.



W ostatnich latach zmieniają się również poglądy na testowanie sprawności fizycz-1
nej. Chociaż nadal stanowi ono ważne ogniwo w racjonalnym procesie sterowania
rozwo-' jem dzieci i dorosłych, to dzisiaj najczęściej wychodzi się tu z innych
założeń i zmierza do uzyskania inaczej zorientowanych celów.



Bouchard i Shephard, przyjmują, że health-related fitness odnosi się do tych
komponentów sprawności, które są efektem korzystnego i niekorzystnego
wpływu zwykłej aktywności fizycznej oraz które mają związek z poziomem
stanu zdrowia. Komponenty te są określone: (a) zdolnością do
podejmowania codziennej aktywności z wigorem i żwawo, (b) takim
stanem cech i zdolności, który wskazuje na niskie ryzyko przedwczesnego
rozwoju chorób i osłabienia sił w wyniku małej aktywności"

2. KONCEPCJA "HEALTH-RELATED FITNESS" JAKO
TEORETYCZNA PODSTAWA KSZTAŁCENIA
SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

Trzeba też przyznać, że dotąd w Polsce nie skonstruowano testu opartego
na wyraźnie uświadamianych przesłankach zdrowotnych, a więc
konsekwentnie osadzonego w ramach koncepcji H-RF.

Najogólniejszym celem testów tworzonych w ramach koncepcji H-RF jest
promocja zdrowia oraz troska o funkcjonalną wydolność i dobrostan (ang.
well-being).
Chodzi tu zarówno o poszczególne jednostki, jak i o populację oraz
dostarczenie wszystkim narzędzia do oszacowania i oceny tych aspektów
sprawności, które są powiązane ze zdrowiem.
Wielokrotnie wykazywano, że mała aktywność fizyczna i sprawność
współwystępują z otyłością, osteoporozą, bólami kręgosłupa, chorobami
układu krążenia, zaburzeniami metabolizmu węglowodanowego i lipidowego
oraz różnymi problemami. Pomiar sprawności fizycznej ma służyć przede
wszystkim celom diagnostycznym i w szerokim kontekście wspierać zmiany w
zachowaniach zdrowotnych, anie ma celów samoistnych. Istnieje dzisiaj na
ogół zgoda, że bardziej efektywna jest strategia nastawiona na poprawę
zdrowia jednostek i populacji, niż koncentracja na samym poziomie
sprawności. Atrybuty sprawności, łącznie z informacjami o aktywności
fizycznej, innymi zachowaniami zdrowotnymi oraz danymi statystycznymi o
zachorowalności i umieralności mają dostarczać wiedzę niezbędną dla
lepszego zrozumienia wzajemnych związków zachodzących między stanem
zdrowia a stylem życia.
Bouchard i Shephard [1994], wykorzystując dotychczasową wiedzę o
powiązaniach aktywności fizycznej i sprawności oraz ich znaczeniu dla
pozytywnego zdrowia, za zasadnicze komponenty sprawności, zgodnie z
koncepcją H-RF, przyjmują; a) komponenty morfologiczne, b) komponenty
mięśniowe, c) komponenty motoryczne,d) komponenty krążeniowo-
oddechowe, e) komponenty metaboliczne (tab. 1).

Skinner i Oja wychodzą z założenia, że "health-related fitness obejmuje
te komponenty, które mają pozytywny wpływ na zdrowie, i te, które
mogą być doskonalone przez regularną aktywność fizyczną".
W tab. 2 ukazano komponenty i czynniki H-RF uwzględnione przez ww.
autorów.

Tab. 2. Komponenty i czynniki zgodne z koncepcją health-related
fitness [wg Skinner i Oja

Test sprawności ukierunkowany na zdrowie ,a test sprawności
oceniający osiągnięcia motoryczne

Bardzo ważna jest umiejętność odróżnienia testów oceniających różne
aspekty zdrowia od testów mierzących i zorientowanych na osiągnięcia
motoryczne. Test sprawności ukierunkowany na zdrowie (H-RF) ma mierzyć
te czynniki, które odnoszą się do zdrowia i ułatwiają jednostce
wykorzystanie pełni możliwości (ang. wellness).

Sprawność krążeniowo-oddechowa i pomiar komponentów ciała (głownie
otłuszczenia) są ogólnie uważane za kluczowe w ocenie optymalnego
zdrowia. Autorzy zaliczają do nich również siłę, wytrzymałość mięśniową,
gibkość i niekiedy postawę ciała. Za testy osiągnięć motorycznych (M-FP)
uważa się na ogół ocenę mocy eksplozywnej, zwinności - zręczności,
koordynacji oraz szybkości.

Niekiedy w testach M-FP ujmuje się również poziom specyficznych
motorycznych umiejętności, które wyróżniają poszczególne komponenty
sprawności w sposób przedstawiony w tab. 3.
Testy sprawności, oceniające osiągnięcia motoryczne (M-FP), są głównie
używane do przewidywania indywidualnych możliwości sportowych i
wyszukiwania osób, które mogą zyskać przewagę nad innymi w różnych
dyscyplinach sportu. Niewiele mówią one jednak o zdrowiu i osiąganiu przez
jednostkę owej pełni możliwości. W szczególności zaś najczęściej
indywidualne wyniki zależą od wyposażenia genetycznego i poziomu
biologicznej dojrzałości Natomiast w testach H-RF nacisk kładzie się, zamiast
na umiejętności i osiągnięcia motoryczne, na czynniki określające i służące
zdrowiu.

Przykładowo w Manitoba Schools Fitness zawarto wskazanie, aby
mierzyć i rozwijać pozytywne postawy i nawyki, które prowadzą do
zdrowego życia. W 'Teście Sprawności Fizycznej Dzieci I Młodzieży YMCA"
Franks zaleca: "Jest ważniejsze, aby dzieci stosowały odpowiednią dietę
żywieniową, aniżeli posiadały pewien procent tłuszczu w ustroju". W
prezentacji i ocenie wyników nie powinno się bowiem bazować na
biologicznej dziedziczności, ale na zachęcaniu do aktywnego stylu życia.
 
Docherty podaje następujące warunki, jakie winien spełniać test
sprawności fizycznej:

WARUNKI POPRAWNOŚCI TESTU SPRAWNOŚCI FIZYCZNEJ

-test sprawności powinien być zintegrowany z programem szkolnym i
używany jako narzędzie pedagogiczne,
-testowanie sprawności jest tylko jednym z wielu elementów
wszechstronnego programu edukacji sprawnościowej,
-w testowaniu sprawności fizycznej powinno się położyć nacisk na te
elementy, które są związane ze zdrowiem (H-RF),
-test sprawności fizycznej powinien być prowadzony z rozwagą,
życzliwością i dawać zadowolenie,
wyniki testowania powinny być w poważny sposób omawiane i
interpretowane z uczniami oraz ich rodzicami,
jeśli został uzyty jakis system nagród, to powinien być on motywujacy
dla wszystkich uczniów

Standardy oceny oparte na statystycznej normie oraz

na kryterium poziomu zdrowia

Od kilku lat prowadzi się poważne dyskusje nad nową, opartą

na innych założeniach oraz kryteriach, skalą sprawności

fizycznej . W przeszłości najczęściej ocenę wyrażano na

podstawie różnych tworzonych poprzez badania rówieśników

populacyjnych norm i porównania z nimi wyników uzyskanych

przez danego osobnika. Normy tworzono najczęściej według

statystycznych skal kwartylowych, centylowych, skal T,

wartości standardowych itd. Ten tradycyjny sposób oceny jest

w ostatnich latach krytykowany jako nieadekwatny i

niestosowny (nie tylko w ramach koncepcji H-RF). Wskazuje

się na sztuczność przyjmowanych przedziałów, które w

rzeczywistości nie występują, na adekwatność norm jedynie

w stosunku do tej samej populacji oraz na znaczenie w

wynikach komponenty dojrzałości płciowej i wyposażenia

genetycznego.

Stosowanie metody opartej na statystycznej normie populacyjnej
słabo zachęca badanych do troski o zdrowie i rozwój pełni możliwości.

Już wiele lat temu wykazano, że dziecko w tym samym wieku
kalendarzowym może się różnić pod względem wieku biologicznego
nawet o 3, 4, 5 i więcej lat. Uczeń może więc odczuwać, że normy są
poza jego możliwościami i w konsekwencji rezygnować z uczestnictwa
w ćwiczeniach
Nowa metoda polega na wyznaczeniu stosownych specyficznych
kryteriów, które powinien osiągnąć badany. Standardy mają określać
oszacowany poziom osiągnięć, który opisuje optymalne zdrowie.
Chodzi tu o redukcję ryzyka chorób układu krążenia i wielu innych
dolegliwości. W większości kryteria te wyznacza się dość arbitralnie.
Kwestią najbardziej dyskusyjną jest, czy poszczególne testy
uwzględniane w bateriach tworzonych w ramach koncepcji H-RF
rzeczywiście wnoszą stosowne informacje o zdrowiu i pełni możliwości.
Niewątpliwie brakuje dotąd dostatecznej liczby dobrze
zweryfikowanych badań. Bez nich dylematy nie zostaną usunięte, a
twórcy testów muszą bazować na intuicji oraz tzw. trafności
teoretycznej danej skali.

Opierając się na obecnych trendach, opiniach i
wynikach badań naukowych, w badaniach
populacyjnych powinno się propagować przede
wszystkim testy tworzone w ramach koncepcji H-RF.
Stopniowo też powinno się rezygnować ze stosowania
w ocenie wyników sprawności skali opartej wyłącznie
na normie statystycznej. Zamiast tego należy
ćwiczącemu wskazywać jego aktualne potrzeby i
pożądane zachowania. Po pewnym czasie ćwiczący
powinien być ponownie poddany testowaniu po to, aby
zbadać, czy poprzednio wyznaczony cel został
osiągnięty. Przy takim postępowaniu nacisk trzeba
kłaść na praktyczne cele, a nie na statystyczne normy

Ocena znaczenia poszczególnych komponentów

sprawności w ramach koncepcji H-RF

Dany test może być uznany za "dobry" jeśli pomiar:

-> dotyczy tego, co się zakłada (‘trafność"),

-> bada właściwość w sposób konsekwentny (powtarzalny -

"rzetelność"),

-> jest dokonywany z należytą dokładnością

("obiektywność").

1.Sprawność morfologiczna

jest ważnym komponentem H-RF.

Wielokrotnie wykazywano, że różne elementy morfologiczne
są
skojarzone nie tylko z większą zachorowalnością, ale także ze
wskaźnikami umieralności.

Najprostszym i wartościowym wskaźnikiem oceny budowy
ciała jako elementu H-RF jest tzw. BMI (Body Mass lndex)

t

określający stosunek masy ciała (w kilogramach) do kwadratu
wysokości ciała (w metrach). Zarówno zbyt wysoka, jak i zbyt
niska wartość wskaźnika wykazuje związek ze zwiększoną
umieralnością. Wyraźnie duża wartość wskaźnika
współwystępuje z zaburzeniami tolerancji na glukozę,
hiperlipidemią, hiperinsulinemią, nadciśnieniem tętniczym i
chorobami układu krążenia .

Ważnym elementem jest również dystrybucja tłuszczu. Wiele

badań wskazuje, że miejsca rozłożenia tłuszczu w ustroju

mogą być istotniejszym determinantem chorób układu

sercowo-naczyniowego i zaburzeń metabolicznych, niż ogólną

wielkość otłuszczenia. Bouchard i Shephard wskazują na

wyjątkowe znaczenie fałdu skórno-tłuszczowego tułowia i

brzucha (otyłość wisceralna), którego wysoki poziom jest

skojarzony z insulinoopornością, hiperinsulinemią, profilem

lipidowym i podwyższonym ciśnieniem krwi. Nadmierne

otłuszczenie górnej części ciała zwiększa ryzyko

przedwczesnej umieralności u obu płci. Stwierdzono, że
śmiertelność spowodowana chorobami układu sercowo-

naczyniowego jest powiązana z określonym profilem

dystrybucji tłuszczu w ustroju. Kolejnym czynnikiem

sprawności morfologicznej w ramach H-RF jest mineralna

gęstość kości. Powszechnie znane jest zjawisko

progresywnego obniżania sie tego czynnika wraz z wiekiem.

W szczególności problem ten występuje u kobiet po

menopauzie, co objawia się osteoporozą i zagraża złamaniami

kości. W badaniach stwierdzono, że złamania szyjki kości

udowej powodują wzrost śmiertelności od 12 do 20% w ciągu

pierwszych 4-8 miesięcy .Wyraźnie wzrasta też wówczas

liczba zachorowań na różne dolegliwości.

2. Sprawność mięśniowo-szkieletowa.

Najczęściej są tu

wymieniane: siła i wytrzymałość ramion i nóg, ponieważ ich
należyty poziom może ułatwiać prawidłowe funkcjonowanie
tułowia i grzbietu.
W wielu badaniach przekrojowych ukazano też znaczenie
poziomu wytrzymałości i siły zarówno zginaczy, jak i
prostowników tułowia w czasie skurczu izotonicznego i
izometrycznego dla występowania bólów kręgosłupa. Na
podstawie wyników tych badań trudno jednak wskazać czy bóle
grzbietu są przyczyną, czy konsekwencją słabego poziomu siły
mięśniowej.

Gibkość - jest włączana do testów H-RF. Frymoyer i Cats-
Baril oraz Rihimaki wykazali, że ograniczona ruchomość
kręgosłupa współwystępuje z ryzykiem pojawienia się bólów w
dolnej części grzbietu.. Trzeba jednak pamiętać, że najczęściej
stosowana ocena pomiaru gibkości poprzez głębokość skłonu w
przód w siadzie (ang. sit-and-reach) nie ocenia gibkości, a
jedynie jeden z jej aspektów.

3.Sprawność motoryczna

jest ważna szczególnie w okresie

wzrastania, kiedy dziecko odkrywa swoje ruchowe możliwości
i rozwija podstawowe umiejętności motoryczne. Wówczas też
wykształcają się: zwinność, równowaga, szybkość ruchów i
koordynacja.
Skinner i Oja wśród czynników H-RF wymieniają w zakresie
sprawności motorycznej przede wszystkim kontrolę postawy
ciała. Johansson opisuje ten komponent jako kombinację
równowagi, koordynacji, kontroli psychicznej i szybkości
neuromięśniowej. Wskazywano też, że kontrola postawy ciała
ulega zakłóceniu u osób z bólami kręgosłupa w jego dolnym i
górnym odcinku..Podobnie jak bóle kręgosłupa, przyczyniać
się może również niski poziom niektórych umiejętności
ruchowych

4.Sprawność krążeniowo-oddechową

uważa się za

najważniejszy komponent H-RF. Submaksymalna zdolność
wysiłkowa i wytrzymałość są określane jako tolerancja na
wysiłek o małej mocy, ale trwający dłuższy czas. Są one
zależne od: systemu dostarczania tlenu oraz obwodowej
utylizacji tlenu i resyntezy ATP, sprawności procesów
termoregulacyjnych oraz innych fizjologicznych i
metabolicznych czynników. Osoba z małą submaksymalną
zdolnością
wysiłkową szybciej męczy się i może natrafiać na problemy w
czasie podejmowania normalnej codziennej aktywności.

Wykazano, że wysiłki aerobowe i sprawność krążeniowo-

oddechowa wywierają pozytywny wpływ na układ sercowo-
naczyniowy.
Maksymalna moc aerobowa jest powiązana z wieloma
wskaźnikami zdrowia .Stwierdzono, że systematyczna
aktywność fizyczna ma pozytywny wpływ zarówno w wypadku
zbyt wysokiego, jak i zbyt niskiego ciśnienia krwi .

5.Sprawność przemian metabolicznych

jest wyrazem

odpowiedniego działania hormonów, szczególnie insuliny,
normalnej gospodarki węglowodanowej w obrębie krwi i
tkanek oraz prawidłowego metabolizmu lipidowego
Zaleca się specjalne programy ćwiczeń z małą
intensywnością i długo trwające, które mogą poprawiać
kontrolę glukozy krwi, szczególnie u osób ze słabym
mechanizmem kontroli. Regularna aktywność fizyczna wpływa
też na metabolizm lipidowy, obniżenie ogólnej ilości
cholesterolu, frakcji LDL- cholesterolu i triglicerydów oraz na
wzrost frakcji HDL - cholesterolu .Tym samym obniża ryzyko
wystąpienia miażdżycy tętnic oraz choroby wieńcowej serca.
Ważnym wskaźnikiem sprawności metabolicznej jest również
stosunek lipidów do utlenianych węglowodanów. Jest to
istotne zarówno w trakcie wypoczynku, jak i podczas
wysiłków submaksymalnych.

3. MOTORYCZNOŚĆ CZŁOWIEKA - RÓŻNE KONCEPCJE
POJĘCIOWE I KLASYFIKACYJNE

Zagadnienie motoryczności ludzkiej jest niezmiernie złożone, gdyż
odnosi się do żywego człowieka. Dzięki sferze ruchu człowiek niemalże
zawsze jest w stanie aktywności w stosunku do otoczenia. Znajduje to
swój wyraz zarówno w jego pracy, twórczości artystycznej, sporcie, jak
i każdej postaci kontaktów z innymi ludźmi. Wszystkie zachowania
ruchowe są w każdym momencie wypadkową oddziaływania czynników
biologiczno-mechanicznych oraz społeczno-kulturowych. Różnorodność
wpływów powoduje, że ustalenie klasyfikacji i uniwersalnych norm
napotyka na poważne trudności. Czynniki społeczno-kulturowe
odgrywają dużą rolę w kształtowaniu wzorców zachowań
motorycznych, a te potrafią zabarwić inne formy egzystencji ludzkiej.
W piśmiennictwie można napotkać różnorodne próby zdefiniowania
pojęcia motoryczności. "Motoryka lub motoryczność ludzka -czytamy w
Teorii wychowania fizycznego Demela i Składa -to pojęcie obejmujące
całokształt czynności ruchowych człowieka, inaczej - sferę ruchowej
aktywności, słowem, to wszystko, co dotyczy poruszania się człowieka
w przestrzeni na skutek zmian położenia całego ciała lub
poszczególnych jego części względem siebie".

Poszczególne czynności ruchowe ocenia się, biorąc przede wszystkim

pod uwagę ich ideę, a więc cel i motywy działania (slajd). Zagadnienie

motoryczności bywa interesujące zarówno z punktu widzenia

wychowania fizycznego, sportu i rekreacji, jak i działalności

produkcyjnej, wyszkolenia wojskowego, twórczości artystycznej czy

wreszcie rehabilitacji Motywy świadomej działalności ruchowej mogą

być następuje:

-bezpośrednia potrzeba życiowa (zaspokojenie głodu lub pragnienia),

wykonanie koniecznych czynności, związanych np. z samoobsługą

(mycie się, ubieranie, golenie, czynności porządkowe itp.),

-osiąganie postawionego sobie celu (przejście z miejsca do miejsca,

przeniesienie lub przemieszczanie przedmiotów itp.),

-czynienie zadość pobudkom natury hedonistycznej (zabawa,

przechadzka, rozrywka itd.),

-poczucie konieczności lub obowiązku,

-potrzeby twórcze (muzyka, malarstwo, sport).

Mając na uwadze przede wszystkim idee ruchu, można mówić
o motoryczności:

-produkcyjnej,

-wyrazowej ,

-sportowej.

Treść aktu ruchowego

- oznacza zasadniczy, najważniejszy

element danej czynności, który zwykle wskazuje na jej
użytkowość. W tym sensie mówimy o popychaniu, ściskaniu,
przenoszeniu, chodzie, biegu, skoku, rzucie, chwycie, skręcie,
zwrocie, zwisie, uderzeniu, sterowaniu itp.

Forma ruchu (technika ruchu)

- stanowi zewnętrzny przejaw

ruchu, który określają stosunki czasowo-przestrzenne (droga
i płaszczyzna przebiegu), będące wyrazem doskonałości
procesów koordynacyjnych w układzie nerwowym.

Zagadnienie formy ruchu wiąże się z opisem danej umiejętności w zakresie:

1.właściwości struktury czasowej (czas trwania, prędkość,
przyspieszenie, itp.)

2.właściwości struktury przestrzennej (płaszczyzny ruchu i ich zmiany),

3. właściwości dynamicznych (siły wywołujące ruch, zmiany tych sił itp.)
 

Formę ruchu próbowano charakteryzować przez określone kryteria
przebiegu ruchu, a więc takie właściwości, jak: rytm, płynność, precyzja,
dokładność, harmonia. Właściwości te mówią wiele o stopniu opanowania
danej czynności (umiejętności) ruchowej i są miarą stopnia dokładności
ruchowej. Należy jednak przyznać, że w praktyce właściwości te najczęściej
możemy oceniać jedynie subiektywnie, a co najwyżej zarejestrować na
taśmie filmowej. Na podstawie takiej rejestracji próbuje się znaleźć
możliwości obiektywno-kwantytatywnych charakterystyk. Przestrzenna
forma ruchów stanowi tę grupę przejawów motoryki, bez odwołania się do
której trudno scharakteryzować np. zmiany, jakie zachodzą w ontogenezie
motoryczności człowieka.
 

Przez

predyspozycje motoryczne

należy rozumieć wyłącznie

te morfologiczne i fizjologiczne (biologiczne) kategorie
budowy i funkcji organizmu człowieka, które - jak można się
spodziewać - wprost warunkują efekty motoryczne.
Predyspozycje są to więc jakieś zbiory fenotypowych
właściwości organizmalnych. Na obecnym etapie znajomości
zagadnienia można mówić o predyspozycjach strukturalnych,
energetycznych i koordynacyjnych.
.

Z teoretyczno-formalnego punktu widzenia na poziomie przejawów

motorycznych wyróżniliśmy zdolności motoryczne (ogólne) i zdolność

specyficzną wykonania danej czynności. Przyjęto, że o zdolnościach

motorycznych (podobnie: umiejętnościach ruchowych) możemy

wnioskować wyłącznie na podstawie konkretnych, efektywnych zachowań

ruchowych (przejawów). Innymi słowy, w przyjętej tu koncepcji wyraźniej

oddzielono to, co biologiczne, od tego, co ruchowe.

Przez zdolności motoryczne ogólne - w naszym ujęciu - należy rozumieć

pewien konstrukt teoretyczny określający zespół właściwości osobniczych

uwarunkowanych strukturą ustroju, procesami energetycznymi oraz

sterowania i regulacji ruchu, które wprost charakteryzują poziom

możliwości efektywnego wykonania względnie ściśle określonego rodzaju

czynności ruchowych.

Jednak poziom osiągnięć sportowca, specjalizującego się np. w rzucie

dyskiem, jest przecież zależny nie tylko od ogólnych zdolności

motorycznych, ale przede wszystkim od umiejętności ich wykorzystania

(m .in. opanowania techniki ruchu). Zakłada się więc występowanie tutaj

wzajemnych, daleko idących, wysoce złożonych i wielokierunkowych

powiązań zarówno w obrębie poszczególnych typów zdolności

motorycznych, jak i między zdolnościami (ogólnymi) a umiejętnością

wykonywania danego ruchu.

W Polsce Raczek rozpowszechnił podział ogólnych zdolności motorycznych

na dwie podstawowe grupy, wcześniej wyróżnione przez Gundlacha.

OGÓLNY PODZIAŁ ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH

A. Zdolności kondycyjne

- warunkowane głównie właściwościami

morfofizjologicznymi strukturalnymi (wielkość, masa, proporcje i
składniki ciała) oraz właściwościami morfo fizjologicznymi
energetycznymi. Do podstawowych zdolności kondycyjnych na ogół
zalicza się zdolności:

siłowe

-charakteryzują te właściwości, które umożliwiają

pokonywanie znacznego oporu zewnętrznego lub przeciwstawiania
się mu skurczem mięsni,

szybkościowe

-charakteryzują zespół tych właściwości, które

umożliwiają wykonywanie określonych (tzn. trwających długo i
przez to nie wywołujących zmęczenia) zadań w możliwie krótkim
czasie,

wytrzymałościowe

- charakteryzują osobnicze możliwości człowieka

do podejmowania długotrwałych wysiłków o określonej
intensywności, a więc wskazują one na poziom odporności na
zmęczenie;

B. Zdolności koordynacyjne

- warunkowane przez funkcje

sterowania i regulacji ruchu; charakteryzują możliwości
precyzyjnego wykonywania złożonych pod względem
stosunków czasowo-przestrzennych czynności ruchowych,
umiejętności przestawienia się i dostosowania do nowych, a
czasami również nieoczekiwanych sytuacji.
 

Koncepcja struktury motoryczności w ujęciu Raczka.

Raczek w

motoryczności człowieka wyodrębnił dwie strony:

potencjalną,

charakteryzującą wewnętrzne uwarunkowania,

utajone możliwości ruchowe,

efektywną,

przez którą widoczne są zewnętrzne przejawy,

realne właściwości ruchu (slajd).

Strona potencjalna określa właściwości procesualne,

związane z charakterem fizjologicznych i psychicznych funkcji

ustroju. Autor koncepcji wprowadził i uzasadnił potrzebę

stosowania pojęcia - "zdolności motoryczne" (zamiast

tradycyjne - "cechy motoryczne'). Zdolności motoryczne

uznawał "nie jako sumę izolowanych predyspozycji, lecz

zawsze jako złożony, wielowarstwowy i dynamiczny system

stosunków i zależności pomiędzy różnymi elementami spójnej

całości". Nawiązując do wcześniejszych teorii zagadnienia,

wyróżnił tu w szczególności:

(1) zdolności motoryczne

kondycyjne

(siłowe, szybkościowe i wytrzymałościowe),

(2)

zdolności koordynacyjne

(zdolności orientacji, reakcji,

różnicowania, równowagi, rytmu łączenia ruchów,

dostosowania i przestawienia się) oraz

(3) gibkość

(slajd).

STRUKTURA ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH WG RACZKA

kondycyjne (energetyczne)

- determinowane przede

wszystkim procesami energetyczno-metabolicznymi i

motywacyjnymi,

koordynacyjne (informacyjne)

- determinowane przede

wszystkim procesami sterująco-regulacyjnymi i

kognitywnymi,

 

kompleksowe (hybrydowe)

- determinowane czynnikami obu

wcześniej wymienionych grup, ale bez wyraźnej dominanty

Koncepcja struktury motoryczności w ujęciu J. Szopy.

Autorem

kolejnej koncepcji klasyfikacji i struktury motoryczności
człowieka jest Szopa . Prowadził on gruntowne empiryczne
studia zagadnienia, opierając się na analizie czynnikowej cech
somatycznych, funkcjonalnych i prób sprawności u chłopców i
dziewcząt. Oryginalne jest dążenie nie tylko do
zaprojektowania koncepcji logicznej, ale i przede wszystkim
do oparcia struktury konsekwentnie na

przyrodniczych

podstawach.

W tym ujęciu strukturę motoryczności stanowią

następujące elementy: predyspozycje -zdolności motoryczne -
efekty motoryczne (slajd). Kluczowym elementem są

predyspozycje, które autor pojmuje jako "względnie
elementarne cechy strukturalne i funkcjonalne organizmu
człowieka, w znaczącym stopniu uwarunkowane genetycznie i
możliwe do pomiaru za pomocą metod specyficznych dla nauk
podstawowych"

[Szopa]. Tylko predyspozycje - zdaniem

autora koncepcji-można traktować jako "cechy organizmu" i
przypisywać im sens biologiczny. Przechodząc do
szczegółowej klasyfikacji, Szopa wyróżniał predyspozycje:

PREDYSPOZYCJE MOTORYCZNE WG J. SZOPY

strukturalne:

parametry somatyczne, proporcje ciała,

struktura i masa mięśni, ruchomość stawów (gibkość), masa
tłuszczowa, masa ciała szczupłego - LBM itd.

energetyczne:

- beztlenowe: maksymalna moc anaerobowa (MMA) -
kwasomlekowa i niekwasomlekowa,
-tlenowe: zdolność maksymalnego pochłaniania tlenu,
odporność na zmęczenie (wytrzymałość).

koordynacyjne:

koordynacja wzrokowo-ruchowa, orientacja

przestrzenna, równowaga, czas reakcji, antycypacja,
różnicowanie ruchów.

Psychiczne:

temperament, siła woli, odwaga, motywacja,

uzdolnienia ruchowe.

W podsumowaniu warto wskazać, że w badaniach nad

antropomotorycznością konieczne jest poszukiwanie

odpowiedzi na pytanie: jak powiązać ze sobą te wszystkie

fakty, które nagromadziły - biochemia, fizjologia,

neurofizjologia czy biomechanika-dla stworzenia jakiegoś

ogólnego modelu podłoża (predyspozycji) motorycznego

funkcjonowania człowieka. Trudno jednak sądzić, że model

stworzony na tym poziomie organizacji układu biologicznego

może dać pełną odpowiedź na pytanie o efekt motoryczny w

postaci np. wyniku skoku w dal czy umiejętności rzutu do

kosza. We współczesnej biologii zaczyna bowiem dominować

doktryna metodologiczna, zgodnie z którą określone prawa

dotyczą zawsze jedynie konkretnych poziomów organizacji

układów. Opierając się na prawach dotyczących

funkcjonowania i struktury komórki, nie sposób opisać

funkcjonowania organizmu, a za pomocą praw opisujących

budowę i działanie organizmu nie można przecież

scharakteryzować funkcjonowania całych populacji.

Zawsze zatem należy mieć pełną

świadomość

owego poziomu w hierarchii zjawisk,
biologicznego sensu prowadzenia badań oraz
konieczności zachowania metodycznej i
metodologicznej konsekwencji postępowania.