Polityka społeczna

Wykład 8: System emerytalny

Podstawowe pojęcia

• Emerytura jest to świadczenie pieniężne, które przysługuje osobom po

osiągnięciu odpowiedniego wieku (emerytalnego) i przepracowaniu
odpowiedniej liczby lat (oba warunki muszą być spełnione). System
emerytalny to mechanizm rozwiązań prawnych i instytucjonalnych, dzięki
którym osoby pracujące płacą składki (lub gromadzą kapitał), a osoby
uprawnione (emeryci) otrzymują świadczenia.

• Pierwszy system emerytalny wprowadził niemiecki kanclerz Otto von

Bismarck w 1889 r. Jako wiek emerytalny wybrano wówczas 65 lat, gdyż
niewiele osób dożywało wtedy tego wieku (średnia oczekiwana długość
życia w Niemczech w owym czasie była poniżej 50 lat. Obecnie wzrosła
średnio do 78 lat).

• W XX w., zwłaszcza po II wojnie światowej, systemy emerytalne

upowszechniły się w większości krajów jako jeden z elementów państwa
opiekuńczego (welfare state);

• Systemy emerytalne dzielą się na w pełni opłacone (kapitałowe) i

nieopłacone (repartycyjne):

– W systemach w pełni opłaconych oszczędności na wypłatę przyszłych świadczeń

(składki) są gromadzone na indywidualnych kontach w specjalnych funduszach
emerytalnych, które inwestują je w bezpieczny sposób, na ogół w
długoterminowe obligacje. Po osiągnięciu wieku emerytalnego, zgromadzony
kapitał i odsetki są wypłacane w formie świadczeń emerytalnych.

– W systemie nieopłaconym emerytury są finansowane z bieżących składek

płaconych przez pracowników. Ze względu na zmiany demograficzne (starzenie
się społeczeństw), nie ma gwarancji, czy zbierane składki (stanowiące część
kosztów pracy) wystarczą na wypłaty wszystkich należnych świadczeń. Gdy
wysokość wpłat do tego systemu jest mniejsza od łącznej kwoty wypłacanych
emerytur, państwo dopłaca do systemu emerytalnego z budżetu, może
zaciągnąć dług lub obniżyć wysokość wypłacanych świadczeń.

2

Dariusz K. Rosati

Ubezpieczenia społeczne: emerytury,

renty

•

Uzasadnienie: dlaczego ubezpieczenia są

obowiązkowe (pokusa nadużycia)?

•

Ubezpieczenia społeczne (repartycyjne) a prywatne

(kapitałowe);

•

Systemy wielofilarowe;

•

Koszty administracyjne i efektywność ekonomiczna w

systemie społecznym i prywatnym;

•

System społeczny, czyli repartycyjny („pay-as-you-

go” – PAYG), oparty o solidarność międzypokoleniową,

gwarantujący bezpieczeństwo i ochronę przed

inflacją;

•

Problemy:

–

dłuższa oczekiwana długość życia;

–

negatywna selekcja;

–

ryzyko nadużycia;

–

„starzenie się” społeczeństw, odwrócona piramida

demograficzna i wzrost wydatków budżetu;

3

Dariusz K. Rosati

Tradycyjny system

emerytalny

• Powszechne systemy emerytalne, które stworzono w latach 1930-

1950, były systemami nieopłaconymi, w których emerytury były
finansowane bieżącymi składkami płaconymi przez pracujących
(PAYG);

• Taki system był możliwy i funkcjonował bez zakłóceń, bo

społeczeństwa europejskie charakteryzowały się wysokimi
współczynnikami dzietności i wysokimi (choć malejącymi)
współczynnikami śmiertelności;

• Ponadto, okres aktywności zawodowej był długi (dłuższy niż

obecnie), a oczekiwana długość życia po przejściu na emeryturę
krótka (znacznie krótsza niż obecnie);

• Dlatego liczba pracujących rosła szybciej niż liczba emerytów, a

osób pracujących było zawsze o wiele więcej niż emerytów;

• Dzięki temu „piramida demograficzna” miała normalny kształt, i

wspierała „piramidę finansową”;

4

Dariusz K. Rosati

Pułapki tradycyjnego systemu emerytalnego

• Pułapki związane z funkcjonowaniem systemu nieopłaconego (repartycyjnego)

pokazuje prosty przykład. Załóżmy, że w społeczeństwie żyją tylko trzy grupy:
pracownicy, emeryci i niepracujące młode pokolenie. Pieniądze pobierane od
pracowników są wypłacane emerytom. Po wymianie pokoleń dotychczasowi
emeryci wymierają, a emerytami stają się pracownicy, natomiast wcześniejsi
młodzi pracują i przekazują składki na ich emerytury. Pojawia się też nowe młode
pokolenie. Tak długo, jak liczebności tych trzech grup nie zmieniają się w czasie,
systemy repartycyjne mogą funkcjonować sprawnie i bez kłopotów finansowych.

• Przypadek wyżu demograficznego: gdy kolejne pokolenie pracowników mają

relatywnie więcej dzieci, rozmiary generacji nie są już sobie równe. Wszystko
działa jeszcze lepiej; kiedy pokolenie wyżu demograficznego przychodzi do pracy,
jest dużo więcej środków niż potrzeba na wypłaty świadczeń dla emerytów.
Możliwe są podwyżki emerytur lub obniżki składek (tzw. gra Ponziego, lub
piramida finansowa).

• Przypadek niżu demograficznego: w życie zawodowe wchodzi mniejsza liczba

osób, zaczyna się niż demograficzny i zaczynają kłopoty finansowe: liczba
emerytów rośnie, a liczba pracowników opłacających składki maleje. Ponadto,
gdy dzięki postępowi medycyny udało się przedłużyć życie ludzkie, muszą
obniżyć się świadczenia lub wzrosnąć podatki (składki). Żadna z alternatyw nie
jest politycznie popularna.

• Przykład ten nie jest wzięty z „sufitu”, lecz odzwierciedla sytuację Polski i

większości rozwiniętych krajów europejskich. Zaradzić tej sytuacji może jedynie
reforma emerytalna i zastąpienie systemu tradycyjnego systemem kapitałowym
(gromadzenie oszczędności).

5

Dariusz K. Rosati

Piramida finansowa

• Piramida finansowa jest przedsięwzięciem, które polega na

pozyskiwaniu coraz nowych uczestników, którzy dokonują
wpłat na rzecz starych uczestników (tzw. gra Ponziego). Jest
to przedsięwzięcie, które nic nie tworzy, pozwala jednak
generować transfery od wielu nowych uczestników do
niewielu starych uczestników. Stwarza to iluzję bardzo
wysokiej dochodowości takiego przedsięwzięcia, która
przekracza to, co możliwe jest do uzyskania w normalnych
przedsięwzięciach. Piramida finansowa zakłada bowiem
możliwość rolowania długu w nieskończoność.

• Piramida bankrutuje, gdy przyrost liczby nowych

uczestników spadnie poniżej poziomu pozwalającego
wypłacić zobowiązania wobec starych. Każda zbiorowość
potencjalnych uczestników jest ograniczona, więc każda
piramida musi zbankrutować. Dlatego jej stosowanie
(szerzej: wszystkich typów gry Ponziego) jest prawnie
zabronione.

6

Dariusz K. Rosati

System emerytalny jako piramida

finansowa

• Tak długo, jak liczba pracujących rośnie w wystarczająco szybkim

tempie, tak długo rosnące koszty wypłaty świadczeń można
rozkładać na rosnącą liczbę pracujących bez konieczności
zwiększania wyrażonego procentowo obciążenia ich dochodów.

• Gdy jednak liczba pracujących nie rośnie w wymaganym tempie

„państwo dobrobytu” staje wobec dylematu: albo zwiększyć
obciążenie pracujących, albo zmniejszyć szczodrość wypłat dla
emerytów.

• Ten dylemat jest zabójczy dla tradycyjnie rozumianej koncepcji

„państwa dobrobytu”, zakłada on bowiem, że komuś trzeba coś
zabrać – nie można po prostu „dać” dobrobytu wszystkim.

• Stąd próby ratowania tradycyjnej formy systemów emerytalnych

z pobudek nie tylko politycznych (obawa przed reakcją
społeczeństwa), ale także ideologicznych.

7

Dariusz K. Rosati

Piramida finansowa oparta na piramidzie demograficznej

Gdy liczba pracujących rośnie tak samo lub szybciej niż liczba

emerytów, kwota płaconych składek wystarcza na wypłaty
emerytur. Gdy piramida demograficzna się odwróci, liczba
pracujących rośnie wolniej lub spada, pojawia się deficyt

M

Pracujący

Emery
ci

Młodzież

E

Emeryci

Pracują
cy

Młodzież

8

Dariusz K. Rosati

Gra Ponziego (Ponzi game)

(składka = 1, emerytura = 2, system zrównoważony w punkcie startu)

Okres

Pracujący
(P)

Wpłaty

Emeryci (E)

Wypłaty

Nadwyżka/Def
cyt

Liczba pracujących rośnie szybciej niż liczba emerytów

1

10

10

5

10

0

2

13

13

6

12

1

3

17

17

7

14

3

4

22

22

8

16

6

Liczba pracujących rośnie w tym samym tempie jak liczba emerytów

1

10

10

5

10

0

2

12

12

6

12

0

3

14

14

7

14

0

4

16

16

8

16

0

Liczba pracujących rośnie wolniej niż liczba emerytów

1

10

10

5

10

0

2

10

10

6

12

-2

3

10

10

7

14

-4

4

10

10

8

16

-6

9

Dariusz K. Rosati

Metody usprawniania systemu tradycyjnego

• Reformy proste:

– Podnoszenie składki: skuteczne tylko do pewnych granic, bo wyższa składka

działa jak wzrost podatku i osłabia bodźce do pracy i innowacji;

– Poszerzanie bazy składkowej: niektóre grupy społeczne obecnie nie płacą

składek emerytalnych (np. służby mundurowe), a niektóre płaca składki na
minimalnym (zaniżonym) poziomie (rolnicy, samozatrudnieni);

– Obniżenie świadczeń (wszystkich lub np. najwyższych emerytur);

• Reformy strukturalne cząstkowe:

– Szybszy wzrost wydajności pracy: pozwala na dodatkowe finansowanie, ale

jeśli nie jest odpowiednio wynagradzany wzrostem płac, słabnie motywacja
do zwiększania wydajności pracy;

– Przedłużenie okresu aktywności zawodowej poprzez podniesienie wieku

emerytalnego (ustawowego i faktycznego);

– Polityka prorodzinna w celu zwiększenia dzietności (ułatwienia dla kobiet w

łączeniu pracy zawodowej z macierzyństwem, powszechna opieka nad
dziećmi, ulgi podatkowe);

– Zwiększenie imigracji i w ten sposób zwiększenie liczby pracujących;

• Metody te są albo doraźne, albo mało skuteczne, albo politycznie

niepopularne; dlatego potrzebna jest całościowa reforma systemu
emerytalnego.

10

Dariusz K. Rosati

System kapitałowy (w pełni opłacany)

• System kapitałowy polega na gromadzeniu składek na

indywidualnych kontach;

• Wpłaty są księgowane jako bieżące zobowiązania; w ten

sposób na bieżąco wiadomo jakie są zobowiązania
systemu emerytalnego wobec przyszłych emerytów;

• Kwoty w ten sposób gromadzone są inwestowane w całym

okresie składkowym; dochód z inwestycji jest
kapitalizowany;

• Kwoty są dziedziczone przez spadkobierców;
• W momencie przejścia na emeryturę emeryt otrzymuje

emeryturę w wielkości określonej trzema parametrami:
wysokością płaconych składek, długością okresu płacenia
składek i średnią stopą przychodu z zainwestowanych
środków;

11

Dariusz K. Rosati

Problemy związane z systemem

kapitałowym

• Konieczność inwestowania tylko w bezpieczne aktywa

powoduje, że stopa przychodu może być niska;

• W praktyce bezpieczne inwestowanie może się

sprowadzić tylko do zakupu SPW, co rodzi ryzyko
inflacyjnej utraty wartości gdy dług publiczny jest za
duży;

• Gdy możliwe jest inwestowanie w inne aktywa (np.

akcje), wartość kapitału waha się wraz z cyklem
koniunkturalnym i w niektórych okresach może być za
niska;

• Koszty działania systemu mogą być duże (koszty

pośredników w postaci TFE);

12

Dariusz K. Rosati

Polski system emerytalny

• Polski system emerytalny opiera się na 3 filarach:

– pierwszy: obowiązkowy i repartycyjny (realizowany przez ZUS - Zakład

Ubezpieczeń Społecznych),

– drugi: obowiązkowy i kapitałowy (realizowany przez OFE – otwarte fundusze

emerytalne),

– trzeci: dobrowolny i kapitałowy (realizowany przez PPE/IKE – prywatne

programy emerytalne i indywidualne konta emerytalne).

• Pod względem zaawansowania reform systemu emerytalnego

Polska należy do krajów przodujących w Europie, a istniejący
rozwiązania zwiększają elastyczność i efektywność systemu;

• Problemem jest jednak duże obciążenie systemu w okresie

przejściowym , kiedy jednocześnie z bieżących składek trzeba
finansować bieżące emerytury w ramach pierwszego filaru i
budować kapitał emerytalny w ramach drugiego filaru;

• Wymaga to zwiększonych dotacji z budżetu państwa w całym

okresie przejściowym, czyli do wygaśnięcia pierwszego filaru (okres
ok. 30-35 lat od 1999 roku);

13

Dariusz K. Rosati

Przeciętna miesięczna liczba osób pobierających

świadczenia emerytalno-rentowe w Polsce (w tys.)

20

01

20

02

200

3

20

04

20

05

200

6

200

7

200

8

200

9

201

0

Ogółe

m

71

56

71

22

712

9

71

75

71

84

721

7

730

3

741

4

753

5

749

1

-

Emeryt

ury

340

1

347

9

359

0

379

2

394

0

4350 4559 476

5

4981 4996

- Renty

252

6

240

0

228

4

211

9

197

5

1556 1474 138

1

1288 1228

- renty

rodzinn

e

122

9

124

4

125

5

126

4

126

9

1271 1270 126

8

1266 1267

14

Dariusz K. Rosati

Udział emerytów w całkowitej ludności Polski, %

Dariusz K. Rosati

15

Y99

Y00

Y01

Y02

Y03

Y04

Y05

Y06

Y07

Y08

Y09

0

2

4

6

8

10

12

14

8,71

8,80

8,89

9,10

9,40

9,93

10,33

11,41

11,96

12,49

13,05

Dochody i wydatki FUS, mln

zł

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Docho

dy

ogółe

m

98 619

107

713

110

769

120

859

129

628

136

096

138

350

150

107

- w

tym

składki

70 272 74 033 78 182 81 328 89 363 82 692 86 538 89 378

Wydat

ki

ogółe

m

102

207

107

568

111

075

119

233

121

375

135

650

151

486

160

842

Składki

-

wydat

ki

-31

935

-33

335

-32

893

-37

905

-32

012

-52

958

-64

948

-71

464

Dariusz K. Rosati

16

Struktura wydatków z FUS (mln zł)

2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Ogółe
m FUS

102
207

107
568

111
075

119
233

121
375

135
650

151
486

160
842

W tym
świadc
zenia
pienięż
ne

100
075

104
381

107
398

115
908

118
013

132
181

147
896

156
899

- jako
% PKB

11,9

11,3

10,9

11,1

10,1

10,4

11,0

11,1

emeryta
lne

52 942

58 006

61 017

69 162

73 698

84 121

95 343

101 692

rentowe

37 970

37 416

37 265

37 231

34 115

35 992

37 779

39 546

chorobo
we

4 912

4 749

4 950

5 164

5 826

7 349

9 822

10 590

wypadk
owe

4 250

4 209

4 166

4 352

4 375

4 718

4 951

5 071

17

Dariusz K. Rosati

Dochody FUS (mln zł)

2003 2004 2005

2006

2007 2008 2009 2010

Składki

70

272

74 033

78

182

81 328

89

363

82

692

86

538

89

378

Wskaźnik

pokrycia

%

70,2

70,9

72,8

70,3

73,8

61,1

58,5

57,0

Dotacja

budżeto

wa

18

397

22 959

20

012

24 483

23

898

33

230

30

503

38

112

Refundac

ja OFE

9 868

10 613

12

575

14 920

16

219

19

911

21

086

22

347

Pozostałe

dochody

148

263

223

270

Ogółem

98

619

107

713

110

769

120

859

129

628

136

096

138

350

150

107

18

Dariusz K. Rosati

Wskaźnik pokrycia składkami wydatków FUS, %

(po odjęciu składek do OFE)

Dariusz K. Rosati

19

Y99

Y00

Y01

Y02

Y03

Y04

Y05

Y06

Y07

Y08

Y09

0,0

10,0

20,0

30,0

40,0

50,0

60,0

70,0

80,0

90,0

83,1

79,6

75,6

71,5

71,3

71,2

72,8

70,3

73,8

61,6

57,2

Pomoc socjalna

– Uzasadnienie;
– Pomoc w naturze (kartki, bony,

kontrolowane czynsze) czy w gotówce?

– Problemy:

• koszty administracyjne,
• selekcja i właściwe adresowanie,
• możliwość nadużyć,
• „uzależnienie” od pomocy społecznej,
• wpływ na bodźce do pracy i nauki.

20

Dariusz K. Rosati