Temat:

Nieposłuszeństwo

obywatelskie: protest

moralny,

prawo do nieposłuszeństwa,

obowiązek nieposłuszeństwa,

użycie przemocy.

Plan prezentacji:

1. Nieposłuszeństwo obywatelskie:

a) definicja wg H.A.Bednau,
b) definicja wg J.Rawlsa,
c) grzech pierworodny jako wzór nieposłuszeństwa

obywatelskiego.

2. Protest moralny:

d) akty nieposłuszeństwa obywatelskiego,
e) stanowisko sędziego Fortasa,
f) stanowisko Rawlsa,
g) odpowiedź na pytanie czy musimy znosić działania

prowokacyjne.

3. Prawo do nieposłuszeństwa:
h) propozycja Ronalda Dworkina i Johna Rawlsa,
i) nieposłuszni w świecie,
j) nieposłuszni w Polce,
k) najczęściej stosowanie formy nieposłuszeństwa,
l) odpowiedź na pytanie dlaczego mamy przestrzegać prawa

i jakiego rodzaju jest to obowiązek.

4. Obowiązek nieposłuszeństwa:
a) postawa H.D. Thoreau,
b) postawa Karola Jaspersa.

5. Użycie przemocy:
a) ogólne wprowadzenie do zagadnienia,

b) akcje bez przemocy.

6. Pytania do dyskusji.

7. Bibliografia.

Nieposłuszeństwo obywatelskie

1. Celowe złamanie obowiązującego prawa, a przynajmniej

normy powszechnie uznanej za wiążącą, dokonane w
formie protestu, który nie będąc czynem rewolucyjnym,
ma charakter publiczny, stroni od użycia przemocy zakłada
brak oporu w przypadku aresztowania i rezygnację z
przemocy wobec wszelkich aktów prowokacji i zostaje
podjęte przede wszystkim w celu oświecenia i przekonania
większości.

Hugo Adam Bedau

2. Publiczne stroniący od przemocy, dyktowany sumieniem

czynu politycznego, sprzecznego z prawem i zwykle
dokonywanego w celu zmodyfikowania prawa lub polityki
rządowej.

John Rawls

Grzech pierworodny jako wzór

nieposłuszeństwa obywatelskiego

Opowieść o grzechu pierworodnym jest nie tylko zobrazowaniem
problemu odpowiedzialności zbiorowej, ale bywa również przywo-
ływana jako wzór nieposłuszeństwa obywatelskiego. Wedle popu-
larnej interpretacji, pierwsze nieposłuszeństwo stało się przyczyną
upadku człowieka i wszelkiego zła na ziemi. Wedle innej, mało po-
pularnej człowiek tym czynem wyrwał się z prymitywizmu
moralne- go i stanu umysłowego zniewolenia.

Wg Davida Daube Adam i Ewa okazując nieposłuszeństwo Bogu
dają nam pewność, że osoba porzucająca opiekę decyduje się na
nowe życie świadomie, gdyż już wie, co robi, ma wyrobioną auto-
nomię i gotów jest na zapłacić wysoką cenę za jej utrzymanie.

Protest moralny

Opór pierwszych rodziców przeciwko prawu był najtrudniejszy.
To oni sprzeciwili się Bogu, wszyscy ich następcy opierają się
tylko rozmaitym rządom lub tyranom.

Akty nieposłuszeństwa obywatelskiego

o Pochowanie przez Antygonę brata wbrew rozkazowi Kreona.

o W „Lizystenie” kobiety z Aten i Sparty odmówiły kontaktów
seksualnych ze swymi mężami i oświadczyły, że nie ustąpią,
dopóki mężczyźni nie zaprzestaną bezsensownych wojen.

o W „Zimowej opowieści” Szekspira litościwy minister
postanowił uratować córkę króla wbrew jego woli, wywiózł ją do
Czech i tam zostaje pożarty przez niedźwiedzie.

o W „Burzy” Gonzalo, sprzeciwiając się woli tyrana, zaopatruje
Prospera i jego córkę w zapas żywności, potem wysyła ich nad
morze i nie traci nadziei, że przetrwają.

Akty nieposłuszeństwa obywatelskiego różnią się od zwykłego
nieposłuszeństwa tym, że ich sprawcy działają bezinteresownie i
bronią pewnych wartości sądząc, że dostęp do nich został im
bezpodstawnie ograniczony.

W obu wcześniejszych definicjach nieposłuszeństwa
obywatelskiego pojawia się punkt o łamaniu prawa
w imię moralności. Pozytywizm prawny i wąsko
pojęty konstytucjonalizm nie dopuszczają takiego
działania.

Zdaniem formalistów prawnych:

- nieposłuszeństwo obywatelskie powinno być surowo
karane tj. łamanie prawa,

- wolno protestować przeciw istniejącemu prawu tylko
poprzez testowanie jego konstytucjonalności przed sądem,

- nie wolno łamać jednego prawa aby udowodnić
niemoralność innego prawa.

„Dzisiejsza moralność polega na przystosowaniu się do
przeciętnego poziomu swojej epoki. [...] najwyższą
niemoralnością dla człowieka kulturalnego jest
przystosowanie się do przeciętnego poziomu swej
epoki.”

Oscar Wilde

Wg Fortasa termin „nieposłuszeństwo obywatelskie” stosuje
się do protestów polegających na odmowie przestrzegania
prawa, którego się nie akceptuje ale nie tylko. Również, gdy
łamane jest prawo, którego protestujący nie kwestionuje, ani
co do treści, ani co do konsekwencji. Łamie prawo, choć go
nie atakuje i nie protestuje przeciwko niemu jak i by nadać
rozgłos swojemu protestowi i wywrzeć nacisk na
społeczeństwo lub rząd zmuszając ich do zrealizowania celów,
które nie mają nic wspólnego z zaatakowanym prawem.

Sędzia Fortas proponuje, by za nieposłuszeństwo
obywatelskie uznać tylko te przypadki podważania prawa,
które stanowią protest przeciwko łamanemu prawu, a nie
przeciwko innym. Np. Biały nie może protestować przeciwko
prawu, które dyskryminuje czarnych, ponieważ to prawo w
ogóle go nie dotyczy.

Trafniejsze wydaje się stanowisko Johna Rawlsa, który
uważa, że protest przeciw niesprawiedliwemu prawu nie musi
polegać na łamaniu tego prawa przez okazanie mu
nieposłuszeństwa, gdyż wyrażać się może w innym,
wyraźnym naruszeniu systemu prawnego, który zawiera w
sobie niesprawiedliwość.

Wniosek: Gdy jedno prawo jest niesprawiedliwe, cały system
prawa skażony jest niesprawiedliwością i protest dotyczy
obowiązującego prawa jako całości, a nie konkretnego
przepisu.

Definicje Bednau i Rawlsa wspominają o tym, że łamanie
prawa musi być przeprowadzone w sposób zwracający
publiczną uwagę. Jest to właściwość wszystkich protestów
dotyczących życia publicznego. Protest musi być jednak
przeprowadzony w sposób pokojowy, ponieważ
nieposłuszeństwo obywatelskie nie jest działaniem
zmierzającym do obalenia rządu, wywołania rewolucji czy
zmiany systemu politycznego.

W liberalnej demokracji protestujący odwołują się do
sumienia większości, pokazują, że negatywne konsekwencje
realizowanej polityki są ważniejsze niż jej korzyści.
Protestujący muszą unikać prowokacji i bronić przed
pomówieniem o lekceważenie prawa.

Czy protestujący muszą biernie

znosić działania prowokacyjne

(wyzwiska, fizyczne zagrożenia,

prewencyjne aresztowania,

zagrożenie więzieniem)?

Ten, kto godzi się potwierdzić swe przekonania moralne,
prawne i społeczne przez świadome narażanie się na
represje , nie może tych represji za wszelką cenę unikać,
jednak z drugiej strony nie ma powodu, aby ich celowo
szukał lub nie starał się ich pomniejszyć. Powinien dać
dowód tego, że przestrzega prawa w każdym punkcie, poza
przepisami, które świadomie łamie. Tzn. m.in., że zachowuje
prawo do samoobrony, pełnego przedstawienia swoich
motywów przed sądem, do zakwestionowania wyroku, jeśli
złamane zostały jakieś wymagania proceduralne, do apelacji,
itp. Po wyczerpaniu tych środków protestujący musi się
pogodzić z myślą, że zostanie uwięziony i ukarany.

Człowiek działający pod wpływem nakazu sumienia nie
powinien jednak nigdy dać sobie wmówić, że jest
przestępcą.

Prawo

nieposłuszeństwa

„Nieposłuszeństwo jest prawdziwą podstawą
wolności, posłuszni muszą być niewolnicy.”

— George Orwell

Nie ma wątpliwości, że celem nieposłuszeństwa
obywatelskiego jest odwoływanie się do sumienia
większości.

Ronald Dworkin i John Rawls proponują, by za
dopuszczalny przypadek łamania prawa uznać
protesty publiczne podejmowane po wyczerpaniu
politycznych i prawnych środków oddziaływania.
Najpierw należy kierować protest do rządu i
parlamentu, żądać nowelizacji prawa lub zmiany
polityki rządowej oraz dążyć do odwołania posłów
popierających kwestionowaną politykę.
W ustroju konstytucyjnym należy kwestionować
zgodność prawa budzącego protest z konstytucją
lub należy postulować zmianę konstytucji.

Dopiero gdy metody polityczne i prawne nie odniosą
skutku, wolno odwoływać się do opinii publicznej,
podejmując możliwie najbardziej spektakularne
działania i okazując gotowość do poświęceń na
rzecz bronionej sprawy.

Wyrabianie wrażliwości społecznej jest celem bardzo
ważnym w polityce i nie należy go poświęcać dla
osiągnięcia doraźnych korzyści.

NIEPOSŁUSZNI

Najczęściej stosowaną formą obywatelskiego
nieposłuszeństwa jest odmowa płacenia
podatku.
Ta forma walki z państwem ma już pewną tradycję i
stosowana była m.in. przez abolicjonistów.

Tym, który odcisnął piętno na tej formie protestu
był H.D. Thoreau, autor eseju "O obywatelskim
nieposłuszeństwie" (1849).

Nieposłuszni

w świecie

Henry David Thoreau (1817-
1862)

Odmówił płacenia podatków
na wojnę, protestując przeciw
niewolnictwu, szykanowaniu
Indian w USA i przeciw
amerykańskiej inwazji na Meksyk.

Karol Marks (1818-1883).

Próbował nakłaniać niemieckich
obywateli do niepłacenia podatku
wojennego podczas Wiosny Ludów
w 1848r

Emil Zola

Sprzeciwił się publicznie
wyrokowi sądu wojskowego w
sprawie Alfreda Dreyfusa
(artykuł „J’accusa” –„Oskarżam”)
i w konsekwencji do- prowadził
do rewizji procesu i
uniewinnienia oskarżonego.

Lew Tołstoj (1828-1910)

W szeregu traktatów społeczno-
politycznych, poddawał ostrej
krytyce państwo i jego
instytucje. W pamflecie „Nie
mogę milczeć”, opowiedział się
przeciwko represjom i karze
śmierci.

Mahatmat Gandhi (1869-1948)

Kierował kampanią na rzecz praw
robotników i chłopów, bojkotu to-
warów angielskich i zachodniego
sposobu ubierania się. W 1930
roku zorganizował tzw. „marsz
soli”. Metody walki o
niepodległość Indii ograniczał do
demonstracji, po- chodów,
odmowy posłuszeństwa władzom,
np. w sprawie płacenia podatków,
wykonywania zarządzeń,
podejmowania pracy, głosowania
w wyborach czy bojkotu
państwowych instytucji.

Charles de Gaulle

Wezwał obywateli Francji do
odmowy posłuszeństwa rządowi
Vichy i odmowy kolabolacji z II
Rzeszą.

Martin Luter King (1929-
1968)

Walczył o równouprawnienie
czarnoskórych mieszkańców
USA. Stworzył filozofię
wywierania nacisku zgodną z
zasadami niestosowania
przemocy, poprzez takie środki
jak bojkot czy strajk
okupacyjny, zajmowane
miejsce przeznaczonych dla
białych (tzw. Sit-ins) i marsze.

Nieposłuszni w Polsce

Edward Abramowski (1868
-1918)

Za niezbywalne składniki
indywidualnej wolności człowieka
uznawał m.in. Nieograniczoną
wolność słowa, druku, zebrań,
strajków, sto- warzyszeń,
sumienia, religii, nie- tykalności
osoby i domu oraz wolność
nauczania – wzywał do walki z
naruszającym tzw wolności
rządem carskim.

Tadeusz Rejtan (1742-1780)

W 1773 roku jako poseł nowogrodzki wzbraniając się przed
uznaniem konfederacji wraz z garstką posłów okupował salę
sejmową i starał się nagłośnić sprawę na forum opinii
publicznej. Próbował także bezpośredniej zagradzając przejście
własnym ciałem.

Jacek Kuroń ( 1934-2004)

Wielokrotnie aresztowany przez służby bezpieczeństwa PRL
za działalność polityczno – społeczną. Współautor „Listu
otwartego do partii”, organizator strajków studenckich,
jeden z założycieli KOR-u, internowany podczas stanu
wojennego, autor wielu tekstów projektujących i
wyjaśniających formy działania i cele opozycji
demokratycznej.

Artykuły henrykowskie w 1573 r. przy okazji elekcji
Henryka III Walezego (gdzie wprowadzono idee
konstytucjonalizmu jako formy ograniczania władzy
królewskiej) zapisano, że w przypadku
nieprzestrzegania przez monarchę praw i przywilejów
szlacheckich szlachta miała prawo wypowiedzenia
posłuszeństwa królowi (rokosz).

Polscy ekolodzy

Budowa obwodnicy Augustowa przez Dolinę Rospudy groziła
wycinką 20 tys. drzew nad jedną z najdzikszych polskich rzek.
Miała tam m.in. powstać półkilometrowa estakada na palach.
Przebicie żelbetowymi palami pokładów torfu byłoby
prawdziwą zagładą dla doliny - niepowtarzalnych storczyków,
wilków, rysi, głuszców czy orłów bielików

Zachowanie polskiego społeczeństwa w czasie stanu
wojennego (noszenie czarnych ubrań, wstążeczek,
oporników, plakietek „Solidarności”) również zalicza się do
działań w ramach obywatelskiego nieposłuszeństwa, mimo iż
tylko część tych zachowań (noszenie odznak Solidarności) stała
w sprzeczności z ówczesnymi przepisami prawa. Z drugiej
strony, mimo że w gruncie rzeczy były to tylko mało
drastyczne formy demonstracji osobistych postaw, zdarzały się
przypadki ostrzejszego odnoszenia się ówczesnej milicji wobec
osób noszących oporniki i odznaki „Solidarności”.
Prześladowanie często rozciągało się na teren państwowych
szkół i zakładów pracy.

Sposoby działania

Efektywność obywatelskiego nieposłuszeństwa polega na tym,
że moralnie prowokuje nawet biernych obserwatorów. Przez
kontrast z tym, co jest uznane za niewłaściwe, obywatelskie
nieposłuszeństwo jawi się społeczeństwu jako moralnie
właściwy sposób walki.

Najczęściej stosowane formy:

1. Ukrywanie uchodźców – przeprowadzone oficjalnie i

publicznie udzielenia schronienia osobom, którym grozi
wydalenie z kraju. Celem jest doprowadzenie do uzyskania
przez uchodźcę azylu czy zasygnalizowanie problemu
uchodźców ( np. akcje „Nikt nie jest nielegalny” ).

2. Przymierze ( ruch solidarnościowy) – w ciągu paru lat

może zgromadzić wielu członków i sympatyków. Do rządu
kieruje się listy osób, które deklarują poparcie protestu lub
udziału w „obywatelskim nieposłuszeństwie”.

3. Rozbrojenie (akcje lemieszczy) – zniszczenie lub usunięcie

z broni paru elementów. Równocześnie można
przeprowadzić akcje o charakterze symbolicznym np.
sadzenie drzew.

4. Blokada – utrudnianie lub uniemożliwienie dostępu osobom

lub pojazdom do blokowanego obiektu.

5. Okupacja – sytuacja, kiedy to grupa ludzi przedostaje się na

teren, na którym zachodzi jakaś destrukcyjna działalność.
Okupacja może w praktyce funkcjonować jako blokada.
Przepisy bezpieczeństwa mogą zabronić np. jakiejś
działalności, dopóki na danym terenie znajdują się ludzie.
Można połączyć ją z mini blokadami wybranych maszyn.

6. Obozy – popularna na Zachodzie odmiana okupacji polega
na budowie obozu ( stacjonarnego lub czasowego) w
bezpośrednim sąsiedztwie miejsca, w którym odbywa
kontestowana działalność.

Odmowa współpracy – forma, nie wymagająca

gruntownego przygotowania i może być przeprowadzona
spontanicznie, której celem jest albo wywalczenie prawa do

zwolnienia z części obowiązków albo dążenie do

zaprzestania w ogóle jakiejś działalności.

Szwejkizm (starajk włoski) – wykonywanie poleceń w
sposób nader pedantyczny i traktując je jak najbardziej

dosłownie doprowadzając przez to do ich niewykonalności.
Postawa Szwejka stosowana otwarcie i powszechnie może
być doskonałym uzupełnieniem odmowy współpracy.

9. Odmowa odbycia służby wojskowej – poborowy nie

zgadza się na wezwanie lub też powiadamia pisemnie,
komisję, że odmawia służby, gdyż godzi to w jego
przekonania, czasami publicznie pali książeczkę wojskową.

10.Sabotaż - postępowanie wbrew woli właścicieli fabryk.

Obecnie najczęściej stosowana metodą stało się
zmniejszanie tempa pracy. Może mieć zastosowanie w
sytuacji, gdy w przypadku innych form obywatelskiego
nieposłuszeństwa ryzyko byłoby zbyt duże.

11. Ekotaż – sabotaż ekologiczny.

12.Bezprawne kopiowanie – zdobywanie i udostępnianie

informacji (nagrań, programów komputerowych, treści
książek) z za- niedbaniem praw autorskich w celu
zaprotestowania przeciw polityce cenowej dystrybutorów
tych informacji lub przeciw prawom autorskim w ogóle.

Dlaczego mamy

przestrzegać prawa

i jakiego rodzaju jest

to obowiązek?

W grę wchodzą 3 uzasadnienia:

1. Polityczne – zwraca uwagę na fakt, że system polityczny

jest wspólnym dobrem, a łamanie jego zasad jest
powoduje niszczenie wspólnego dobra. Kto żyje w kraju z
liberalną konstytucją i z praktyką demokratycznego
wyłaniania woli większości, nie powinien ryzykować
stabilności tego systemu dla drugorzędnych celów.

2. Prawne – odwołuje się do własnego interesu obywatela.

Przestrzeganie prawa opłaca się, ponieważ za łamanie
prawa (szczególnie kiedy obywatel robi to jawnie i celowo)
przewidziane są kary. Jeśli ktoś bardziej czuję się urażony
istnieniem niesprawiedliwych praw niż karą więzienia, to
nie ma powodu powstrzymywać się przed łamaniem prawa
ze względu na własny interes.

3. Moralne – przysługuje tylko sprawiedliwemu prawu.
Przeciwnicy prawa do nieposłuszeństwa nie mają
przekonujących argumentów. Prawo do nieposłuszeństwa
obywatelskiego przysługuje powszechnie, choć powinno
być stosowane z umiarem i celowo (gdy inne środki działania
zostały wyczerpane i gdy jej zastosowanie ma

na celu

przełamanie ludzkiej hipokryzji w odniesieniu do jakiegoś
poważnego problemu społecznego.

Obowiązek

nieposłuszeństwa

„Niesprawiedliwość - to równowaga między
obowiązkami jednych a przywilejami
drugich.”

Władysław Grzeszczyk

Henry D. Thoreau uznawał nieposłuszeństwo obywatelskie
za obowiązek. Thoreau kochał naturę, nie znosił cywilizacji i
miał umysł samotnika. Niechęć do płacenia podatków
tłumaczył powołując się na wolność. Twierdził, że nie może
podtrzymać politycznego sojuszu z państwem, którego
polityki nie akceptuje.

Za najskuteczniejszą formę protestu uważał ujawnienie
niedopuszczalnych konsekwencji istniejącego prawa i
polityki. Namawiał ludzi, aby protestowali wyraźnie i
skutecznie aby zaryzykowali własnym losem i utrudnili
państwu realizację niemoralnej polityki.

Thoreau był jednak niepraktycznym idealistą. Wierzył w
pokojowe rewolucje i zakładał, że mechanizm, który je
wywołuje to nieposłuszeństwo obywatelskie.

Twierdząc, że każdy „uczciwy obywatel” jest moralnie
odpowiedzialny za to, co robi jego rząd, wzywał obywateli do
tego, aby nigdy nie szli na kompromis, lecz zawsze domagali
się realizacji swoich politycznych żądań. Brzmi to jak zachęta
do przewrotów politycznych.
Nieposłuszeństwo obywatelskie nie powinno jednak pełnić
funkcji „hamulca bezpieczeństwa”, za który pociągnąć może
każdy, komu nie podoba się kierunek, w jakim zmierza
polityka państwa.

Nie możemy zgodzić się więc z tezą Thoreau, że obywatel jest
odpowiedzialny za rząd i że powinien starać się go obalić,
wypowiadając mu partnerstwo, jeśli nie akceptuje jego
polityki. Jednym z kosztów życia społecznego jest konieczność
powściągania własnych roszczeń w imię wspólnego dobra.
Polityka musi opierać się na sztuce budowania kompromisów i
nie może zważać na głośne protesty wszystkich, którzy
próbują własny punkt widzenia narzucić większości.
Nieposłuszeństwo obywatelskie powinno być więc rozumnie
wykorzystywane, nie jest obowiązkiem, który należałoby
wypełniać bez względu na okoliczności.

Karl Jaspers pokazuje jaki rodzaj poczucia odpowiedzialności
zobowiązuje do głoszenia nieposłuszeństwa obywatelskiego.
Otwarty publicznie protest powinien być ogłoszony wtedy,
kiedy rząd podejmuje zgubną politykę z powołaniem się na
obywateli i w ich imieniu. Jednak w tym przypadku obowiązek
moralnego protestu nie musi wyrażać się w formie
nieposłuszeństwa obywatelskiego.

Prócz łamania prawa istnieją inne formy oddziaływania:

 sabotaż,

 szyderstwo,

 izolacja.

Są one często wystarczająca reakcją dla manifestowania
swego braku solidarności z opresyjną kulturą.

Odróżniamy różne stopnie uczestnictwa w polityce:

1. Obywatel może brać czynny udział w realizacji

programów politycznych, jeśli da się zatrudnić przez rząd
lub jeśli jest urzędnikiem państwowy. Największa
odpowiedzialność polityczna i moralna.

2. Odpowiedzialność pośrednia obywatela systemu

demokratycznego za działanie rządu poprzez wybieranie
i odwoływanie posłów, słać petycje do ministrów,
żądać od urzędników podania wyjaśnień w prasie.

3. W systemie totalitarnym obywatel nie ma żadnego

wpływu na funkcjonowanie rządu. Nigdy nie ponosi więc
odpowiedzialności politycznej.

Użycie przemocy

W liberalnej demokracji policja i demonstranci muszą jasno
wiedzieć, w jaki sposób będzie prowadzony otwarty protest
publiczny. Demonstranci powinni wyrzec się użycia siły i
uodpornić na prowokacje i zaczepki. Policja, prasa i sądy
powinny pamiętać o tym, ze na inne traktowanie zasługują
uczestnicy marszów protestacyjnych a na inne uzbrojeni
wywrotowcy.

Otwarty bunt to decyzja równoznaczna z wywołaniem wojny
domowej. W tej sytuacji obie strony (rewolucjoniści i
rządzący) stają przed trudnym dylematem, Muszą sobie
odpowiedzieć na pytanie, co cenią bardziej: zwycięstwo
własnej polityki czy przetrwanie systemu politycznego, w
którym żyją. Odpowiedź jest prosta jeżeli żyją oni w
systemie totalitarnym lub jawnie niesprawiedliwym –
otwarte wystąpienie przeciw odrażającej polityce daje
szansę zmiany polityki i stojącego za nią systemu.
Jeżeli chodzi o system demokracji liberalnej odpowiedź też
jest prosta – żadna polityka nie jest ważniejsza niż system
polityczny. Problem występuje w systemach działających w
sposób mętny i chaotyczny.

Akcje bez przemocy mogą przybrać różną formę.

Gene Sharp wyróżnił 198 typów akcji z zastosowaniem
obywatelskiego nieposłuszeństwa. Lista ta jest z pewnością
inspirującym bankiem pomysłów, jednak dana forma oporu
może mieć szczególne
znaczenie w danym
społeczeństwie i zu-
pełnie inne w innych
miejscach.

AKCJE BEZ PRZEMOCY

Obywatelskie nieposłuszeństwo może przyjąć
następujące formy:

 Protest – pokojowe, symboliczne akty wyrażające sprzeciw
lub odmienne stanowisko, wychodzące jednak poza prostą
ekspresję werbalną, np.: publiczne przemówienia, petycje i listy
otwarte, rezygnacja ze stanowisk, zwracanie odznaczeń.

 Samodoskonalenie – bardziej radykalne formy protestu, np.
głodówki, samospalenie.

 Niewspółdziałanie – czyli celowe odrzucenie przyjętych
dotychczas form współpracy ze stroną, z którą jest się w
konflikcie. Jako formy niewspółdziałania można wymienić:
nonkooperację społeczną (np. ostracyzm, bojkot uroczystości,
odmowa partycypacji w pewnych instytucjach), ekonomiczną
(np. bojkoty ekonomiczne, strajki, odmowa płacenia podatków)
i polityczną (bojkot organów władzy, wyborów, organizacji itp.)

 Interwencje – ujawnienie konfliktu, który