EDYTORSTWO

TEKSTÓW

LITERACKICH

I ŹRÓDEŁ

HISTORYCZNYC

H

Wykonanie: Małgorzata

Markiewicz

Co to jest edytorstwo naukowe?

Zespół naukowo uzasadnionych metod
ustalania i udostępniania poprawnego
tekstu utworów literatury jako sztuki
posługującej się językiem dla celów wyrazu
artystycznego; osiąga swoje cele opierając
się na wynikach badań filologicznych i
posługuje się naukowymi metodami filologii.

Zadania edytorstwa

naukowego:



ustalanie poprawnego tekstu, tj. m.in. zgodnego z intencją
autora; autentycznego (autorskiego, bez skażeń obcej ręki);
najlepszego, czyli wybranego z kilku autorskich propozycji;
usankcjonowanego społecznie



dochodzenie autorstwa



podanie tekstu w zależności od potrzeb odbiorców
(kształtowanie wydań różnego typu: A (naukowych;
dokumentacyjnych); B. dydaktyczno-naukowych lub naukowo-
dydaktycznych, zwanych tez popularno-naukowymi; C
(popularnych, szkolnych); tu objawia się praktyczny aspekt
naszej dyscypliny)



opracowanie objaśnień językowych i rzeczowych



opracowanie komentarza edytorskiego, tj. wykazu znaków i
skrótów; opisu źródeł; zasad transkrypcji; aparatu krytycznego,
czyli: wskazania podstawy wydania, wymienienia innych
kolacjonowanych przekazów; podania odmian tekstu w innych
(niż podst. wyd.) przekazach w układzie chronologicznym;
zaznaczenia błędów autora (lapsus calami) oraz błędów druku;
wskazania wprowadzonych poprawek (emendacji) i koniektur
(uzupełnienia opuszczeń w tekście, uszkodzeń tekstu)

Inne określenia edytorstwa

naukowego:



Sztuka wydawnicza



Sztuka edytorska



Edytorstwo



Tekstologia

Co to jest tekst literacki?

Tekst słowny, pisany (najczęściej) lub ustny
ukształtowany za pomocą środków, jakimi
dysponuje język, na sposób artystyczny. Jego
szczególny charakter polega na tym, że odpowiada
on na estetyczne oczekiwania odbiorców.

Tak rozumiane dzieło literackie ma szczególny
charakter. Jest odmienne od dzieła naukowego lub
utworu użytkowego. Teksty spoza literatury pięknej,
spełniające głównie cele użytkowe, składają się na
literaturę stosowaną. Literatura piękna i literatura
stosowana składają się na całość literatury.

Rodzaje i formy zachowania

tekstów literackich:



Felietony



Epika(Epos, Powieść, Nowela, Opowiadanie,
Legenda, Pamiętnik, Reportaż, Gawęda, Baśń,
Ballada, Bajka, Satyra )



Liryka(Hymn, Pieśń, Oda, Sonet, Elegia, Tren,
Poemat)



Dramat(Komedia, Tragedia, Opera, Operetka,
Szopka, Skecz, Misterium, Dramat właściwy,
Dramat romantyczny, Dramat groteskowy )

Co to jest źródło historyczne?

Wszystko skąd możemy czerpać wiedzę o
przeszłości, inaczej rzecz biorąc - są to
wszelkie zachowane ślady działalności
człowieka.

Krytyka źródła polega na zdobywaniu
wiedzy o źródle, tak by stało się one
źródłem gotowym do wykorzystywania
informacji.

Rodzaje i formy zachowania

źródeł historycznych:

Źródła niepisane:

-Archeologiczne (wykopaliskowe): szczątki
naczyń, uzbrojenia, przedmiotów
codziennego użytku, szczątki ludzkie i
zwierzęce
-Obiekty architektoniczne: świątynie,
pałace, zamki, dawne kamienice,
gospodarstwa
-Dzieła sztuki: obrazy, posągi, rzeźby,
biżuteria itp.

Rodzaje i formy zachowania

źródeł historycznych:

Źródła pisane:

-Aktowe (dokumentacyjne; normatywne) są to źródła
powstałe na użytek administracji, np.: notatki
urzędowe, spisy inwentarza gospodarczego, protokoły,
sprawozdania, skodyfikowane prawa, edykty
-Epistolarne (listowe) jest to wszelkiego rodzaju
korespondencja
-Historiograficzne: kroniki, roczniki, spisane kazania,
pamiętniki, wspomnienia
-Hagiograficzne: żywoty świętych
-Biograficzne: np. żywoty cesarzy, monarchów

Co to jest tekstologia?

To dziedzina nauki o literaturze, zajmująca się badaniem i opisem
historii tekstów pojedynczych dzieł literackich lub zespołów dzieł
zawartych w różnego rodzaju ich przekazach , począwszy od
chronologicznie najwcześniejszych – bruliony, autografy – aż po
wszelkiego rodzaju ich utrwalenia wydawnicze. Interesują ją
zaświadczone zmiany wprowadzone do tekstu dzieła, przez jego autora
w tzw. Procesie twórczym oraz w kolejnych publikacjach (tzw. Warianty
tekstu) zmiany dokonywane bez wiedzy autora – mimowolne lub
zamierzone, dokonywane w określonym celu. Ustalenia tekstologii
stanowią empiryczny materiał, którego zebranie musi poprzedzać
wszelkie konstatacje na temat historycznoliterackiej sytuacji dzieła
literackiego dotyczące jego powstania, budowy, recepcji społecznej.
Tekstologia jest więc jedną z nauk pomocniczych historii literatury,
przygotowuje niezbędną podstawę dalszych badań. Opiera się na
zespole czynności wywodzących się z filologii klasycznej, z IV w. p.n.e.
Z Aleksandrii, zwanych krytyką tekstu, korzysta z ustaleń bibliografii,
doświadczeń księgoznawstwa.

Metody badań tekstów

literackich i źródeł historycznych:



METODA SEMIOTYCZNA

bada to, co dokładnie

znaczy „mieć znaczenie”, czym jest akt komunikacji i jaka jest
jego rola społeczna (rola społeczna, którą „podejmuje” Łotman,
to chęć/próba wyjaśnienia – właśnie za pomocą metody
semiotycznej – np. pytania: skoro Tołstoj i Dostojewski żyli w tym
samym czasie, to dlaczego ich utwory tak się różnią?)



IMMANENTNE

badanie języka jest metodą na poznanie

treści tego, co w nim zapisane; badanie wewnętrznych struktur
stawia przed badaczem 2 pytania:

1. JAK zbudowany jest tekst artystyczny (syntagma…)
2. JAKIE to ma znaczenie; jak jest związane z tym, co na
„zewnątrz”

Krytyka tekstu:

Jest to zespół czynności badawczych zmierzających do
rozpoznania stanu tekstu i nadania mu – albo przywrócenie -
poprawnego kształtu, jeżeli tekst został zniekształcony i
zawiera błędy. Krytyka obejmuje zarówno kształt językowy
tekstu, jak i układ jego części. Metody krytyki zależą od tego,
na jakiej dokumentacji i przekazach oparta jest praca, czy
dysponujemy autografem, czyli – powiedzmy – tekstem
autentycznym, czy tylko przekazami tekstu nieautentycznego.
Istnieje tzw. Krytyka wewnętrzna, czyli wnioskowanie o osobie
autora, jeśli tekst jest nieznanego autorstwa – o osobie autora,
na podstawie cech językowo-stylistycznych, i zawartości
treściowej dzieła. Krytyka tekstu jest podstawowym działaniem
umożliwiającym dalsze prace analityczno-interpretacyjne nad
dziełem literackim. W przypadku tekstu wydawanego, krytyka
tekstu znajduje odzwierciedlenie w aparacie krytycznym.)

Recenzjo - charakterystyka:



Identyfikacja WSZYSTKICH zachowanych
przekazów



Skonfrontowanie tekstów w jakich odstępach
czasowych występowały



Ustalenie oryginału. Utworzenie
stemmacodicum, archetypu itp.



Określenie co jest oryginałem a co
archetypem i kolejną kopią



Zastosowanie dla każdego pojedynczego
utworu który się zachował „lekcio” i ustalenie
która wersja jest najlepsza

Emendacjo – charakterystyka:

(od łac. emendo – poprawiam) – poprawka niewątpliwego błędu pisarza (tak zwanego lapsus calami – „przepisanie pióra” bądź
„potknięcie się pióra”), innymi słowy – autor pisze nie to, co napisać zamierzał. Taki wypadek zaszedł np. z jednym wierszem Pana
Tadeusza. Relacjonuje go K. Górski: Mickiewicz opisuje pogoń chartów za zającem, który pędząc przez pole wznosi za sobą chmurę
pyłu oddzielającą go od psów. Czytamy więc w czystopisie:

Pył za nim, psy za pyłem; z daleka się zdało,
Że zając, psy i charty jedne tworzą ciało:
Jakby jakaś przez pole suwała się żmija,
Kot jak głowa, pył z tyłu jakby modra szyja,
A psami jak podwójnym ogonem wywija.

Oczywiście: „zając, psy i charty” jest nonsensem; powinno być: „zając, pył i charty”. Poeta pisząc kilkakrotnie dwa słowa o
podobnym obrazie graficznym (pył, psy) popełnił lapsus calami, który z kolei powtórzono wiernie zarówno w pierwodruku, jak i
wydaniu późniejszym – z 1844 r.

Emendacją jest również (i to zdarza się najczęściej) poprawka błędu druku, w przekazie, który przyjmujemy za podstawę wydania
krytycznego. Np. wiersz Naruszewicza Głos umarłych – mamy następujący fragment

:

Zygmunt choć mówił, że śmiało na łonie

Poddanych spocznie za liczne usługi…

W podstawie wydania (druk ulotny) mamy jednak na lonie, więc ten drobny błąd druku – należy poprawić; tu nawet nie musimy
informować o tym czytelnika osobno, lecz umieścić w Zasadach transkrypcji stosowna uwagę, że oczywiste błędy druku w edycji
poprawiano, np. braki znaków diakrytycznych przy spółgłoskach miękkich (co jest nb. bardzo częste, zwłaszcza na początku wersu).

Są też poprawki bardzo ważne, znaczące, np. Jana Czubka w wyd. Nie-Boskiej Komedii Krasińskiego, w scenie rozmowy Męża i Orcia
z Lekarzem. Słowa ojca do dziecka: „Mów, panie, co czujesz?” zostały poprawione na: „Mów panu, co czujesz?”.

Emendacji nie wprowadzamy, gdy nie ma koniecznej potrzeby, np. dla dodania wartości estetycznej utworowi (takie zabiegi edytora
jako nieuzasadnione, nieuprawnione są przedmiotem krytyki). Początkowo zabiegi takie stosował Juliusz Kleiner jako wyd.
Słowackiego, potem się z tego wycofał.

Koniektura – charakterystyka:

Podstawowe znaczenie: uzupełnienie przez edytora miejsc
brakujących w tekście, gdy jest on uszkodzony, np. urwany
fragment papieru, kleks, nieczytelne pismo w danym fragmencie,
niewyraźne czcionki (od łac. coniectura – przypuszczenie, domysł);
jak w praktyce termin ten ma szerszy zakres, mianowicie, często
traktowany jest jako synonim terminu: emendacja (ma to niejakie
uzasadnienie, gdy zważymy, że często poprawki wprowadzone
przez edytora oparte są na domyśle, przypuszczeniu, nawet
wzmiankowana wyżej poprawka Pigonia w Odzie do Młodości).

Koniektura może dotyczyć jednej sylaby, osobnego wyrazu,
wyrażenia, zdania; bardzo często przez brak 1 sylaby czy wyrazu
jest zachwiana miara wersyfikacyjna; wówczas musimy to
opuszczenie uzupełnić, opierając się na kontekście, na znaczeniu
fragmentu itp.

Kolacjonowanie przekazów –

charakterystyka:

Porównywanie różnych przekazów danego
utworu (np. pierwodruku, jakichkolwiek wydań
kolejnych, wydania ostatniego, autografu,
kopii rękopiśmiennej ), dla wydobycia różnych
odmian (wariantów) tekstu, celem wykazania
ewolucji pracy pisarza nad tekstem utworu, a
przede wszystkim – dla wyboru podstawy
wydania do przygotowywanej edycji.
Kolacjonowanie przekazów to niezwykle
ważny element zespołu czynności edytorskich
zw. krytyką tekstu.

Transliteracja:

Całkowite zachowanie pisowni,
przestankowania, układu graficznego tekstu
według przekazu obranego za podstawę
wydania) ważna szczególnie przy
wydawaniu tekstów dawnych, pozwala
bowiem zachować historyczne właściwości
języka wydawanego dzieła.
(także zapis tekstu za pomocą innego
alfabetu)

Transkrypcja:

Zapis dawnego tekstu w pisowni jak
najbardziej zbliżonej do współczesnej.
Modernizacji nie podlegają wszystkie
elementy dawnej grafiki, transpozycja
graficzna nie może bowiem naruszyć
istotnych cech historycznej pierewotności.

Stemma codicum –

charakterystyka:

(gr.-łac. drzewo genealogiczne ) Stemma codicum jest to przypominający
graf wykres, który obrazuje wzajemne zależności manuskryptów
zgromadzonych i zbadanych w procesie kolacjonowania, oraz dołączony
do tegoż grafu i objaśniający go szczegółowy opis. Główną informacją
przekazywaną przez stemma jest, który kodeks jest kopią którego, i stąd
pochodzi nazwa grafu (wyrazem bowiem stemma określa się też drzewo
genealogiczne).
Przyjmowane na ogół oznaczenia (tzw. sigla): wielkie litery alfabetu
łacińskiego - oznaczają poszczególne zachowane przekazy danego tekstu,
małe litery alfabetu greckiego - oznaczają hipotetyczne przekazy
nieodnalezione. Literą α (alfa) oznacza się na ogół archetyp tekstu.
Nie jest to jednak żelazna reguła, wielkie litery alfabetu łacińskiego mogą
równie dobrze oznaczać poszczególne manuskrypty (zachowane i nie), a
małe litery alfabetu greckiego tzw. familie rękopisów, czyli w istocie
archetypy poszczególnych gałęzi wykresu. Główny archetyp oznacza się
wtedy literą ω (omega).
O tym, jaki system oznaczeń zastosował wydawca, informuje opis.

Przykładowe Stemma codicum:

1 kopia:

Z punktu widzenia edytorstwa ten przypadek jest trudniejszy.
Przy istnieniu jednej kopii brakuje materiału porównawczego
do dokonania poprawek. Z góry można przyjąć, że każda
kopia, która nie została poddana kontroli autora, zawiera tekst
w pewnym stopniu skażony. W przypadku 1 kopii trudno
zauważyć skażenia, a jeszcze trudniej je poprawić. Gdy mamy
1 kopię przekaz tekstu należy poddać szczegółowej krytyce
zewnętrznej, czyli materiał, na którym tekst został zapisany,
narzędzia i stan zapisania. Krytyka zewnętrzna pozwala nam
mniej więcej określić kiedy ten tekst został zapisany.
Następnie stosujemy krytykę wewnętrzną, czyli badamy
biografię autora, tło historyczne i literackie, w jakim przyszło
mu działać, język jakim się wówczas posługiwano. Krytyka
zewnętrzna i wewnętrzna pozwala nam w kopii wykryć
skażenia, a następnie pozwala te skażenia usunąć.

1 lekcja:

Prawidłowe odczytanie tekstu.

Wola autorska:

Termin Górskiego, który szeroko się przyjął. Uznano, że bez
poprawnego rozwiązania tej kwestii w każdym przypadku
niemożliwe jest wydanie oparte na ustaleniach obiektywnych.
Odkrycie intencji twórczej zabezpieczać miało przed
subiektywizmem. Konsekwencją takiego myślenia jest nawet
to, że dużą wagę przypisuje się rozgraniczeniu pomiędzy
dziełami wyd. za życia i po śmierci - to wynik chęci akceptacji
woli autora. Z wolą autora związane jest zjawisko skrajne –
fetyszyzowanie tekstu, które posuwa się do postulatu
przedrukowywania przyjętej podstawy tekstowej bez
znacznych zmian, powielając tym samym rozliczne i często
oczywiste błędy druku i inne. Ta praktyka deklarowała
równocześnie dążenie do maksymalizacji obiektywizmu. Sam
proces badawczy jest często nieposzanowaniem woli
autorskiej.

Pseudonim:

Indywidualna nazwa danej osoby, inna niż
oficjalne imię i nazwisko.
Pseudonim jest stosowany zwykle przy
szczególnych okazjach w rozmaitych celach:
dla ukrycia swoich oficjalnych personaliów, w
celu łatwiejszego zapamiętania danej osoby
lub dla podkreślenia jakichś swoistych cech
osobowych czy wyglądu danej osoby.
Pseudonim może zostać nadany danej osobie
przez grupę, wśród której jest on używany, lub
przez samego siebie.

Autorzy piszący pod

pseudonimem:

Imię i nazwisko:

Pseudonim:

Jan Wiktor Lesman

Jan Brzechwa

Maria Konopnicka

Jan Sawa

Krzysztof Kamil Baczyński

Jan Bugaj

Aleksander Głowacki

Bolesław Prus

Stefan Żeromski

Józef Katerla, Maurycy Zych

Zygmunt Krasiński

Henryk Ligęza

Julian Tuwim

Schyzio Frenik, Madam Ickiewicz

Anagram:

Oznacza wyraz, wyrażenie lub całe zdanie
powstałe przez przestawienie liter bądź
sylab innego wyrazu lub zdania,
wykorzystujące wszystkie litery (głoski bądź
sylaby) materiału wyjściowego.

Słynne anagramy:

Imię i nazwisko:

Anagram:

Samuel Taylor Coleridge

Asra

François Rabelais

Alcofribas Nasier

Alcofribas Nasier

Mr Mojo Risin

Hrabia Olaf

Al Funcoot

Salvador Dali

Avida Dollars

Tom Marvolo Riddle

Vivian Bloodmark

Apokryf:

(z greckiego "apokryphos" -

ukryty), tekst niepewnego
pochodzenia lub nieautentyczny,
często o charakterze religijnym -
może zawierać elementy wiedzy
tajemnej, ezoterycznej.

Przykłady apokryfów :

Nowego Testamentu:

Starego Testamentu:

Dzieje Piotra i Pawła

Apokalipsa Mojżesza

Żywot Jana Chrzciciela

Testament Adama

Ewangelia Marii Magdaleny

Modlitwa Manassesa

ewangelia o narodzeniu Matki

Bożej

pisma dydaktyczne z Qumran

Tajemna Ewangelia Marka

Apokalipsa Barucha

Ewangelia Filipa

Apokalipsa Sofoniasza

Ewangelia Filipa

Wniebowstąpienie Izajasza