Rozwój mowy dziecka

"...język jest oknem przez, które można oglądać życie mózgu."

Człowiek przychodzi na świat zupełnie bezradny. Przez pierwsze lata

życia jest uzależniony od innych ludzi, to oni karmią go, dbają o

higienę, bezpieczeństwo oraz zaspokajają wszelakiego rodzaju

potrzeby.

Człowiek uczy się komunikowania poprzez obcowanie w środowisku

społecznym. Nauka poprawnej wymowy trwa aż do około 6 roku życia.

Dopiero po tym długim okresie dziecko ma rozwiniętą mowę

(dopuszcza się 6 miesięczne odchylenia od normy), może swobodnie

konwersować i komunikować się z innymi.

Czym zatem jest mowa? T. Zaleski definiuje mowę jako: "...układ symboli
reprezentujących zjawiska otaczające nas lub dziejące się w nas samych. Mowa
służy do przekazywania o nich informacji. (...) mowa ludzka operuje symbolami, a
symbol to znak, który nie reprezentuje tylko siebie, ale wyraża coś innego, co mu
zostało przypisane w wyniku umowy.„

Zaleski T.: Opóźniony rozwój mowy. Warszawa PZWL 1992, s. 7

MOWA I JEJ SKŁADNIKI

Według L. Kaczmarka możemy rozpatrywać

mowę w dwóch aspektach, a mianowicie z

punktu widzenia indywidualnego i

społecznego. „W aspekcie indywidualnym

mowę traktuje jako "nadawanie i odbiór

tekstu".” Tekst posiada tzw. treść, która jest

zrozumiała dla rozmówcy tylko w momencie,

gdy on posługuje się tym samym językiem.

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Wydawnictwo

Uniwersytetu Opolskiego 1999, s. 206

Rys. 1 Składniki mowy ludzkiej (opracowanie

własne)

 

MOWA

 
 

język

mówienie tekst słowny

odbiór

(rozumienie)

Przyjrzyjmy się teraz definicjom powyższych

terminów:

• j ę z y k - to dwuklasowy system (składnik mowy), który jest "wytworem"

społecznym i abstrakcyjnym. System ten składa się z jednej strony z reguł,
a z drugiej zaś, z wyrazów;

• m ó w i e n i e - to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie

z zasadami danego języka. Można określić je jako substancjalizację myśli.
Mówienie możemy podzielić na: cerebrację (czyli budowanie wypowiedzi w myśli)
i ruch narządów mowy;

• t e k s t s ł o w n y - to wytwór procesu mówienia. W tekście można wyróżnić:

a)treść - czyli informację, która została treściowo zorganizowana - tj.
semantyczna struktura tekstu;
b)forma językowa - gramatyczna struktura tekstu,
c)substancja - czyli postać tekstu, która występuje w płaszczyźnie
suprasegmentalnej (akcent, rytm, melodia - prozodia języka) i segmentalnej

(głoski, litery);
• o d b i ó r (rozumienie) - odczytanie tekstu słownego poprzez dekodowanie

gramatycznej struktury języka.

Milewski T.: Językoznawstwo. Warszawa 1965

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. op. Cit.

Komunikacja stanie się możliwa tylko

wówczas, gdy człowiek będzie posiadał

trzy kompetencje oraz sprawności.

Kompetencje, to wiedza, która nie może

pojawić się w umyśle bez określenia

pewnych sprawności, sprawności zaś, to

umiejętności, które nie pojawią się bez

wcześniejszego nabycia kompetencji.

Kompetencja językowa - to wiedza tkwiąca w umyśle człowieka (bez jego
świadomości), na temat budowania sensownych i gramatycznie poprawnych zdań.
O kompetencji tej decyduje zasób fonemów, który reguluje poprawność
gramatyczną zdania oraz znajomość morfologicznych, morfonologicznych i
reguł składniowych. Kompetencja językowa jest zatem znajomością systemu
językowego.
Kompetencja komunikacyjna - to wiedza dzięki, której potrafimy użyć języka w
grupie społecznej. Innymi słowy mówiąc to umiejętność zachowania się językowego
w różnych sytuacjach, zależnych od tego: kto mówi, co mówi i do kogo mówi.
Kompetencja kulturowa - to wiedza na temat zjawisk rzeczywistości,
interpretacja tychże zjawisk. Wiedza ta powstaje przy udziale języka.
Warunkiem opanowania kompetencji komunikacyjnej, jak i kulturowej jest
wcześniejsze dysponowanie odpowiednią kompetencja językową. Brak tychże
kompetencji prowadzi do ograniczonych wypowiedzi, a nawet do niemoty.
O nabywaniu kompetencji i ich wykorzystaniu decydują odpowiednie sprawności
biologiczne (percepcja słuchowa, mobilny mózg, wydolna pamięć i inne)
i komunikacyjne czynności umysłu (sprawność systemowa - budowa poprawnych
zdań gramatycznych; sprawność komunikacyjna - umiejętność posługiwania się
językiem w różnych sytuacjach społecznych).

Grabias S.: Język w zachowaniach społecznych. Lublin 1997

Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Op. Cit.

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE PRENATALNYM

„Nauka mówienia nie rozpoczyna się bynajmniej w momencie, gdy
dziecko wypowie pierwsze słowa, lecz w chwili jego urodzenia, a
nawet wcześniej, w życiu płodowym. Niemowlęta z wrodzonym
zainteresowaniem przysłuchują się rozbrzmiewającym wokół nich
dźwiękom i potrafią zrozumieć, co mówimy na długo przedtem, zanim
same zaczną wypowiadać słowa. Jest to najważniejsza sprawa, którą
musimy sobie uświadomić, jeśli chcemy pomóc dziecku w nauce
mówienia - zrozumienie zawsze o krok wyprzedza mówienie.” Dlatego
należy rozmawiać ze swoim jeszcze nienarodzonym dzieckiem,
ponieważ w życiu płodowym, przyswaja sobie ono elementy
suprasegmentalne naszego języka (akcent, rytm, melodia, ton).
D. Kornas - Biela opisuje w swoim artykule, iż badania wykazały, że w
7 tygodniu życia mózg dziecka wysyła pierwsze impulsy, które
koordynują funkcje niektórych organów. Wówczas tworzą się w mózgu
pierwsze synapsy. W 23 dniu od poczęcia można zauważyć pierwsze
nerwowe odruchy, zaś w 150 dniu tworzy się osłonka mielinowa w
mózgu dziecka. W 6 miesiącu życia płodowego mózg jest już
całkowicie ukształtowany i jego struktura się nie zmienia.

W 6 - 7 tygodniu zaczynają ze sobą współpracować mięśnie i nerwy. Swoją
koordynację zaczynają od górnej wargi, wg D. Hookera, właśnie ona jest
najbardziej czuła i podrażnienie jej powoduje zwrot szyi i tułowia. 12 tydzień
to początek podciągania wargi i jest to wstępne stadium do rozwoju odruchu
ssania. W 14 tygodniu swą pracę rozpoczynają mięśnie fonacyjne i
oddechowe. W 17 tygodniu dziecko wyraźnie uwypukla i wysuwa wargi, w ten
właśnie sposób ćwiczy odruch ssania. W miesiącu 3 ukształtowane są już
struny głosowe i w tym momencie dziecko zdolne jest do płaczu. Od tego
czasu dziecko połyka również wody płodowe, staje się wrażliwe na smak i
odczuwa uczucie głodu. 13 tydzień przynosi ze sobą spontaniczne ruchy klatki
piersiowej, które są próbą oddychania. Badania J. C. Grimwade'a wykazały iż
w 6 miesiącu płód odbiera silne dźwięki z zewnątrz, dzięki temu dziecko
przyswaja sobie cechy prozodyczne mowy już w łonie matki.

Clark L., Ireland C.: Uczymy się mówić, mówimy by się uczyć". Poznań 1998, s. 21

Słodowik - Racaj E.:O mowie dziecka. Warszawa "Żak" 2000

Kornas-Biela D.: Prenatalne uwarunkowania rozwoju mowy. W: Rocławski B.: Opieka logopedyczna od poczęcia.

Uniwersytet Gdański Glottispol 1983

WIEK DZIECKA (w łonie matki) PRENATALNY ROZWÓJ
MOWY

• 7 tydzień

zaczynają pracować połączenia mięśniowo

nerwowe

najbardziej aktywna jest górna warga;

• 12 tydzień podciąganie i podnoszenie górnej wargi;
• 14 tydzień pracują mięśnie fonacyjne i oddechowe;
• 17 tydzień uwypuklanie i wysuwanie warg do przodu;

stopniowe ssanie;

• 3 miesiąc ukształtowane struny głosowe  gotowość do płaczu;

pierwsze połykanie wód płodowych;
wrażliwość zmysłu smaku;
pierwsze uczucie głodu;
spontaniczne ruchy klatki piersiowej;

• 6 miesiąc dziecko dobrze słyszy dźwięki z otoczenia;

ROZWÓJ MOWY W OKRESIE POSTNATALNYM

Małe dziecko słucha otoczenia i w ten sposób uczy się mówić.

Człowiek rodzi się z predyspozycja do mówienia, ale nie posiada
umiejętności wypowiadania się. „Predyspozycja ta to jak gdyby nie
zapisana karta w mózgu niemowlęcia, którą otoczenia musi wypełnić.
Jak to uczyni, tak mówić będzie dziecko.”

Według L. Kaczmarka rozwój mowy w okresie postnatalny można

podzielić na cztery etapy:

• okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),
• okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),
• okres zdania (od 2 do 3 roku życia),
• okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego
pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort
z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za
każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie
jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu
oddechowego.

W 2 - 3 miesiącu życia pojawia się odruch
bezwarunkowy tzw. głużenie (gruchanie), które jest
jednakowe na wszystkich kontynentach oraz
występuje u dzieci głuchych. Głużenie
charakteryzuje się wydawaniem przez niemowlę
różnych dźwięków, a w tym samogłosek,
spółgłosek, grup spółgłoskowych i samogłoskowych
oraz towarzyszącymi im nieskoordynowanymi
ruchami ciała i kończyn. Gruchanie występuje
wówczas, gdy dziecko jest zadowolone i odprężone.
G. Demelowa pisze za L. Kaczmarkiem, że
najłatwiej powstają wówczas dźwięki typu: g, k, gli,
kli, tli.

Skowronkowie M. i P.: Jak przebiega prawidłowy rozwój mowy? W:„Wychowawca”1999, nr 7-8, s. 60-61

Okres ten jest przygotowaniem narządów artykulacyjnych do

wydawania podstawowych dźwięków. H. Spionek twierdzi, iż w
mózgu powstają wówczas pierwsze skojarzenia między
dźwiękami a ruchami aparatu artykulacyjnego.

Około 6 miesiąca dziecko przechodzi w kolejną fazę

rozwojową, a mianowicie w okres gaworzenia. Gaworzenie jest
odruchem warunkowym i charakteryzuje się zamierzonym
wydawaniem i powtarzaniem dźwięków. Na początku tego
okresu pojawiają się pierwsze sylaby (ma, ta, ba, później: ma -
ma, ta - ta, ba - ba), które dziecko powtarza wielokrotnie, ale nie
przypisuje im konkretnego znaczenia. Z końcem pierwszego
roku życia wypowiada już 2 - 3 wyrazy (mama, baba, tata).

Wchodząc w kolejny etap rozwoju mowy, dziecko rozumie już

wiele i potrafi spełniać proste polecenia.

Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z
wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m;
przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i
środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje
innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż
dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz
pełni w tym momencie funkcję zdania.
Okres zdania - dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b,
bi,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń,
ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n;
przedniojęzykowo – dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się
również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.
Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować
niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w
stanie wyróżnić ją w wyrazie.
Dziecko tworzy dwuwyrazowe zlepki zdań np. „baba koko” – które
w konkretnej sytuacji są komunikatywne dla odbiorcy. Wraz z biegiem
rozwoju, zlepki wyrazowe przekształcane są w równoważniki zdań.
Znaczenie ich jest już bardziej przejrzyste, ale nadal są ściśle powiązane
z kontekstem sytuacyjnym.

Ligęza M.: Podstawy rozwoju języka i mowy dzieci. W: Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Op. Cit.

Okres swoistej mowy dziecięcej - mowa dziecka nie
jest jeszcze doskonała. Występują kontaminacje
(tworzenie wyrazu z 2 - 3 innych, np. słowo „zakluczyć”
oznacza wyrażenie „zamknąć drzwi”), neologizmy (np.
dziecko nazywa fontannę - „tryskawicą”), przestawianie
głosek (metatezy, np. „kordła”), uproszczenia grup
spółgłoskowych (substytucja).
Pod koniec 4 roku życia dziecko potrafi wypowiedzieć
już głoski s, z, c, dz, r, sz, cz, ż, dż.
Autorzy określają, iż rozwój mowy trawa do szóstego
roku życia. Wszelakie zaburzenia i wady wymowy po
skończeniu przez dziecko 6 lat, określane są jako
opóźnienie rozwoju mowy.

Skowronkowie M. i P., op. Cit.

Typologie zaburzeń słuchu, głosu i komunikacji językowej. Red. Grabias S., Kurkowski M.. Lublin

PTL 2000

Według M. Cohena rozwój mowy można
podzielić na następujące etapy:



pojawienie się pierwszych form kontaktu z
otoczeniem, które przypadają na 9 - 10 miesiąc
życia i charakteryzują się pomrukami, mlaskami i
występowaniem słów typu: mama, tata;



zwielokrotnienie form kontaktu i etap ten
pojawia się w 14 - 18 miesiącu życia, wówczas
słowa staja się zrozumiałe dla otoczenia;



pojawienie się elementów wiążących, to jest 18
miesiąc życia i liczba słów w tym okresie wzrasta
do 200;



ukazanie się form gramatycznych.

Berge A.: Środowisko rodzinne. W: Psychologia dziecka. Red. Debesse M. Warszawa PZWS 1963

„Badanie pierwszych etapów rozwoju
mowy dziecka - od pierwszych prób
porozumiewania się aż do nabycia
właściwej struktury gramatycznej języka
ojczystego - wykazuje, że rozwój ten jest
związany ze stopniowym rozwojem
naśladownictwa, analizy i rozumienia
stosunków rzeczywistości.” Ważnym
czynnikiem w rozwoju mowy jest także
poziom umysłowy dziecka, ale także
poziom kulturalny środowiska, w którym
się wychowuje, zwłaszcza środowiska
rodzinnego.

W publikacji A. Jurkowskiego przedstawiony
jest rozwój mowy według C. W. Valentine'a,
który składa się z następujących elementów:

• „spontaniczne wyrażanie odczuć i pragnień;
• spontaniczne głużenie i gaworzenie oraz

ćwiczenie wydawania dźwięków;

• naśladowanie dźwięków i ćwiczenie się w ich

wydawaniu;

• kojarzenie dźwięków słyszanych z odczuciami,

przedmiotami widzianymi lub ogólnymi
sytuacjami i relacjami;

• kojarzenie dźwięków wydawanych przez samo

niemowlę z reakcjami innych osób.”

Jurkowski A. : Ontogeneza mowy i myślenia. Warszawa WSiP 1986, s. 49 - 50

M. Przetacznik - Gierowska pisze w swej książce, że wiek
niemowlęcy to okres

• przygotowawczy w rozwoju mowy. Od 2 miesiąca życia

dziecko różnicuje krzyk, a matka wie, czego brakuje jej
dziecku. W następnych miesiącach pojawia się głużenie,
czyli różnego rodzaju piski, mlaski, pomruki, a także
dźwięki artykułowane. Niemowlę wytwarza
samonaśladownictwo, a dźwięki te są odruchowe,
wrodzone. Autorka podkreśla także, iż gruchanie pojawia
się również u dzieci głuchych.
Następna faza to gaworzenie, dziecko wydaje dźwięki
złożone ze zlepek samogłosek i spółgłosek np.: pa, ba,
ma, la. Okres ten przypisuje ona na trzeci kwartał życia.

Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G.: Psychologia rozwojowa. Warszawa 1977, s.
138

• Okres przedjęzykowy przypada na 10 miesiąc

życia, dziecko chętnie naśladuje dźwięki
wypowiadane przez dorosłych, rozumie proste
słowa i zwroty językowe. Pod koniec 1 roku życia,
dziecko wymachuje ręką na słowa "pa, pa", klaska
w ręce gdy słyszy piosenkę "kosi - kosi". Rozwija
się tu także słuch fonematyczny.
Przełom pierwszego i drugiego roku życia przynosi
wraz z sobą pierwsze słowa typu: mama, tata,
baba, to, tu, daj itp. Okres ten charakteryzuje się
jednak ściśle tym iż mowa jest związana z
sytuacją. Jedno słowo może mieć wiele znaczeń,
które zależy od sytuacji.

Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

ARTYKULACJA

ROZUMIENIE

-

2 miesiąc: głużenie,

-

3 miesiąc: okres intonacji,

-

8 miesiąc: gaworzenie,

-

10 miesiąc: sylaby da, pa, na;

Okres przedmowny:

-

7 miesiąc: rozumienie pewnych

wyrazów,

-

9 miesiąc: rozumienie znaku

językowego: 1 wyrazu;

-

1 rok: słowo: mama

-

15 miesiąc: 5 wyrazów,

-

18 miesiąc: 8 - 10 wyrazów,

-

21 miesiąc 20 wyrazów;

- rozumie 3 lub więcej wyrazów;

-

2 lata: wypowiedzi dwuwyrazowe

- 1 zdanie;

-

500 – 1000 wyrazów;

-

3 lata: pojawiają się czasowniki,

-

mowa dziecinna,

-

używa 100 - 200 wyrazów,

-

potrafi użyć słowa "ja";

-

1000 – 18000 słów,

-

rozróżnianie barw i ich nazw,

-

4 lata, odmienia czasowniki,

-

nieopanowane w pełni używanie

nazw kolorów;

-

1500 – 2000 wyrazów

-

5 lat, zespół uproszczeń

fonematycznych,

-

język poprawny;

-

2000 – 2600 wyrazów;

Tab. 3 Rozwój mowy dziecka (w oparciu o I. Styczek)

Źródło: Styczek I.: Logopedia. Warszawa PWN 1969

F.H. Allport przedstawił dosyć interesujący schemat, przedstawiający
w jaki sposób dźwięki gaworzenia zostają skojarzone z mową
dorosłych, a następnie z konkretną rzeczą. Według tego autora
rozwój nawyków językowych dziecka można podzielić na 4 etapy.

Etap I - małe dziecko przypadkowo artykułuje sylabę, a utrwalą się
ona poprzez reakcję okrężną (jest to gaworzenie). Polega to na tym,
iż słyszy ono własną reakcję słowną, np. "da", impuls ten jest
doprowadzany do mózgu, następnie drogami nerwowymi do mięśni
związanych z artykulacją tej konkretnej sylaby. Dziecko po raz kolejny
powtarza sylabę, co powoduje powstawanie ciągów: "da da da".
Etap II - w tym etapie bardzo ważna role odgrywają osoby trzecie.
Dorosły mówi do dziecka słowo brzmieniowo podobne do tego, które
dziecko już wypowiada. Powoduje to pobudzenie słuchowe i w efekcie
słowną reakcję dziecka. Dziecko reaguje na usłyszany dźwięk jak
najbardziej podobną reakcją wokalną, jaką jest w ogóle samo zdolne
wyemitować. Allport podaje przykłady zaczerpnięte z języka
angielskiego: matka mówi "doll" (lalka), a dziecko odpowiada "da",
natomiast gdy matka mówi "box" (pudełko) to dziecko odpowiada
"ba".

Etap III - w etapie tym dziecko kojarzy już elementy
artykulacyjne, słyszane w mowie dorosłych, z
przedmiotami. Ustalają się związki między
przedmiotami, np. lalką, a słowami, w tym wypadku
"da".
Ostatni etap IV charakteryzuje się wytworzona już
reakcja warunkową. Dziecko nie potrzebuje już słownej
stymulacji, wystarczy mu konkretna rzecz, aby
wywołać reakcję dźwiękową.
Z czasem dźwięki artykułowane przez dziecko
kształtują się i są coraz to bardziej zbliżone do
fonetycznego ich brzmienia. Upodobanie się dźwięków
trwa jakiś czas. Długość jego zależy od różnych
czynników takich jak: rozwój narządów
artykulacyjnych, słuch oraz warunków
środowiskowych.

Prezentację wykonały: Natalia Rządkowska,

Katarzyna Stankiewicz, Edyta Klupp,

Natalia Śmigielska, Paulina Przyborowska,

Paulina Wawrzyniak, Weronika Kokorzycka