W Europie jest to czas realizmu i wielkich powieści.
Stendhal (1783-1842), (właściwie Henri Beyle) �Czerwone i czarne" - uznany za ojca powieści realistycznej żył i tworzył w pierwszej połowie XIX wieku. Powieść ta wykreowała typ bohatera - prowincjusza, który opuszcza rodzinne opłotki, by w wielkim mieście zrobić karierę. Karierowicz z prowincji nie przebiera w środkach i nigdy nie pozbędzie się kompleksu prowincjusza, który będzie chciał
ukryć pod skorupą pewności siebie. Pierwowzorem wszystkich takich postaci jest Julian Sorel. Pierwszą cechą, którą posłużył się w zdobywaniu świata jest fałsz, skrajna obłuda - stwarza bowiem pozór skromnego, pobożnego i bardzo pokornego. Dzięki umiejętnemu udawaniu wkrada się w coraz wyższe kręgi i rzeczywiście zdobywa pozycję. Nie jest jednak zły, choć nie stanowi wzoru szlachetności. Kształtuje go świat, w który wkracza. Zapewne, gdyby miał solidny kręgosłup moralny zastanowiłby się, czy cel może uświęcać środki. Z drugiej jednak strony czy istniała inna, etyczna droga wdarcia się na szczyt? Julian w rezultacie przegrał, kiedy pokochał prawdziwie, zniszczono go. Zdaje
się z tego wynikać pesymistyczny obraz świata: tylko skorupa obłudy daje gwarancje przetrwania w wielkim świecie.
Honore de Balzac (1799-1850), �Komedia ludzka", to wielki cykl powieści, które odtwarzają panoramę ówczesnego życia Francji. Jest to niezwykła rozprawa o społeczeństwie ludzkim. Wiele w niej prawd i toposów literackich:

topos miłości ojcowskiej na przykładzie Goriota,
motyw walki dobra i zła w świecie człowieka,
temat kariery prowincjusza (za Stendhalem),
temat pieniądza.
Obraz, jakiego nikt przed nim, ani po nim nie stworzył, wyraźnie nawiązuje tytułem do �Boskiej komedii" Dantego. Dante zwiedza zaświaty i poznaje prawdziwą wartość postaw - Balzac każe czytelnikowi przemierzać kręgi rzeczywistości ludzkiej i raczej pozbawia złudzeń. Najbardziej znana jest powieść �Ojciec Goriot", która ukazuje wycinek życia paryskiego. Jako motto do pierwszego wydania Balzac użył słów zaczerpniętych z Szekspira:
�Wszystko jest prawdą". Dwie biografie: starego Goriota, który kończy życie i młodego Rastignaca, który właśnie paryskie życie zaczyna, łączą się za sprawą wspólnego mieszkania w podrzędnym pensjonacie. W jadalni owego przybytku spotyka się kilka osób, obrazujących różne drogi życiowe. We wszystkich jakąś rolę odegrał pieniądz albo pozycja społeczna. Autor precyzyjnie określił miejsce, ale i czas akcji, która rozgrywa się w ciągu zaledwie trzech miesięcy (od grudnia 1819 roku do lutego 1820). Paryż balzakowski jest pełen kontrastów. Do uwydatnienia tej treści służy zestawienie ze sobą dwóch przestrzeni: Dzielnicy Łacińskiej z dzielnicą Faubourg Saint-Germain. Znakiem tej pierwszej jest nędzny pensjonat pani Vauquer, będący emanacją mieszczańskich gustów i upodobań. Symbolem Saint-German jest okazała rezydencja hr. De Beausant. Skrupulatny, pełen detali opis obydwu miejsc spełnia funkcję charakterystyki środowiskowej (typowy dla powieści realistycznej zabieg milieu). Kontrast środowisk nie służy jedynie dość banalnej i oczywistej refleksji na temat barier stanowych, środowiskowych i majątkowych. Przygotowuje niejako fundament dla mającego rozegrać się dramatu bohatera głównego. Jego tragiczną historię implikuje fakt przynależności do odrażającego świata pensjonatu, z którym nie chcą mieć nic wspólnego jego córki, przywykłe do luksusów. Kontrast środowisk wyznacza również losy Rastignaca. Tak dalece uwiedzie go przepych domu pani de Beausant, że za wszelką cenę będzie chciał wyrwać się z obskurnej �gospody" i rozpocząć życie sybaryty. Powieść ma jeszcze jednego bohatera - Vautrina. To on w dużej mierze kształtuje osobowość młodego prowincjusza i odgrywa zasadniczą rolę w przebiegu powieściowych wydarzeń. Postacie Balzaca są bardzo realistyczne. Ich rozterki, sytuacje, w jakich się znajdują, mogą być udziałem człowieka funkcjonującego w wielkiej miejskiej przestrzeni, która dla Balzaca
jest czymś jednoznacznie złym, bo kruszy najbardziej szlachetne charaktery.


Goriot
Rastignac
Vautrin


dzieje moralnego upadku człowieka, który za cenę miłości jest w stanie znieść największe upokorzenie;
historia stopniowej utraty złudzeń, uzyskania świadomości, że córki:
Anastazja i Delfina, tak naprawdę nigdy go nie kochały;
historia człowieka dotkniętego trwogą samotności, odtrąconego
historia stopniowych kompromisów z własnym sumieniem, które okazuje się zbyt kruche, by przetrwać zwycięsko próbę kuszenia.
Powieść odsłania przerażający proces demoralizacji młodego człowieka, odkrywa prawdę o zgubnym wpływie otoczenia na jednostkę.
uosabia mit romantycznego szatana, sztukmistrza zbrodni (tworzy własny kodeks postępowania, zbrodniczą �moralność"; w zbrodniczych działaniach wykazuje prawdziwy kunszt; jest samotnikiem skłóconym ze światem),
jest komentatorem, zna mechanizmy rządzące światem rodzącego się kapitalizmu


Formuła balzakowskiej powieści wyraża się w
połączeniu dramatu charakterów z elementami powieści obyczajowej.
Gustaw Flaubert (1821-1880), �Pani Bovary"
Jest to powieść psychologiczna, oparta na
autentycznym zdarzeniu, której bohaterką jest Emma Bovary - żona
prowincjonalnego lekarza, kobieta znudzona swoim życiem, kobieta, która nie daje sobie rady z rozbieżnością między marzeniami a codziennością. Emma była ładna, oczytana i wykształcona, wrażliwa i nie pozbawiona wyobraźni. Książki i poezje poruszyły najczulsze struny jej psychiki, marzyła o romantycznej miłości, o egzotycznym świecie odległego Paryża. Mąż zapewnia jej prozę życia i nudę codzienności na prowincji. W związku z tym Emma bierze sobie kolejnych kochanków, a przez rozrzutność popada w długi. Jej kolejne romanse to próby
stworzenia świata z marzeń, innego niż to, które pędzi z Karolem Bovary. Na styku dwu światów w jakich żyje wytwarza się siatka kłamstw i uzależnień, które w końcu niszczą bohaterkę. Pani Bovary popełniła samobójstwo.
Powieść ta podjęła motyw bohatera - marzyciela
niepogodzonego ze swoim światem, który od imienia bohaterki począł być
oznaczany terminem "bovaryz".
Karol Dickens (1812-1870) , �Dawid
Copperfield"
Jest to powieść o przestarzałym już typie narracji, układzie fabuły i ukształtowaniu postaci. Prezentuje obszerną panoramę społeczeństwa angielskiego i zwykło się ją nazywać powieścią o dojrzewaniu i systemie edukacyjnym. Tytułowy bohater opowiada własne dzieje, dzieje sieroty dręczonego przez złego ojczyma i jego siostrę, upokarzanego w szkole i głodującego. Koszmar trwa aż do chwili, kiedy trafia pod opiekę oryginalnej, zdziwaczałej, ale dobrej ciotki. Od tej pory śledzimy godne życie młodzieńca, który zdobywa wykształcenie, żeni się, zostaje wdowcem, wreszcie znajduje miłość swego życia i idyllę rodzinną.
Fiodor Dostojewski �Zbrodnia i kara"
Jest to jedno z arcydzieł rosyjskiego pisarza. Jej głównym bohaterem jest biedny student Rodian Roskolnikow, który zabił lichwiarkę i jej siostrę. Nie zrobił tego jednak dla zysku, bo czyn ten postrzegał raczej w kategoriach wyeliminowania ze społeczeństwa jednostek mało wartościowych. Sam uznawał się oczywiście za indywidualność wyższego rzędu. Opis morderstwa jest dość dokładny i brutalny, śledztwo prowadzi niepozorny, choć w rzeczywistości
znakomity śledczy Porfiry Razumichin. Raskolnikow zostaje zdemaskowany, za karę zesłany na katorgę, w jego psychice dokona się przemiana, lecz nie pod wpływem kary czy analizy zbrodni, lecz miłości Soni, głęboko wierzącej prostytutki. Mroczna powieść zawiera elementy kryminału pogłębionego psychologiczną analizą postaci i złożoną refleksją nad zbrodnią. Zyskała miano powieści polifonicznej (wielogłosowej), będącej dialogiem różnych punktów widzenia w obrębie nawet pojedynczej refleksji bohatera.

Zobacz też:
Wstęp do pozytywizmu
Umysłowość pozytywizmu
Publicystyka pozytywizmu

Zasadnicze tematy literatury pozytywistycznej
Bolesław Prus, powieści
Henryk Sienkiewicz, Potop
Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem
Henryka Sienkiewicz, nowele
Maria Konopnicka, nowele
Eliza Orzeszkowa, nowele
Bolesław Prus, nowele
Adam Asnyk
Maria Konopnicka, poezja