Wielki dzieÅ‚ Wenus B´dziemy Ęwiadkami bardzo rzadkiego zjawiska astronomicznego: Wenus przesunie si´ przed tarczÄ… S"oÅ‚ca Steven J. Dick 30 ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2004 JesteĘmy w przededniu drugiego z pary tranzytów, po którym kolejny nastÄ…pi do- piero w zaraniu XXI wieku naszej ery, gdy w 2004 roku WENUS, widoczna jako czarna krop- ka na tle S"oÅ‚ca, sfotografowana w cza- zakwitnÄ… czerwcowe kwiaty... sie ostatniego tranzytu w 1882 roku. Bóg jeden wie, jaki wtedy b´dzie stan na- szej wiedzy . William Harkness, astronom z US Naval Observatory, 1882 CZERWIEC 2004 ÂWIAT NAUKI 31 SPECIAL COLLECTIONS, VASSAR COLLEGE LIBRARIES 8 czerwca 2004 roku Urok tranzytu Wenus jako bardzo rzadkiego zjawiska astro- rozpocznie si´ jak kaÅ»dy inny nomicznego jest spot´gowany przez bogatÄ… histori´ jego ob- dzieÅ‚, ale w"aĘnie wtedy wielu serwacji w XVII, XVIII i XIX wieku. MoÅ»na w niej znaleÄ™ç szcz´Ä˜ciarzy obejrzy niezwykle wszystkie elementy naukowego thrillera: mi´dzynarodowÄ… rzadkie zjawisko astronomiczne. Osoby znajdujÄ…ce si´ we rywalizacj´, tajemnicze efekty obserwacyjne oraz kontrower- w"aĘciwym miejscu i majÄ…ce dost´p do odpowiednich filtrów, syjne wyniki obserwacji, które utrudnia"y rozwik"anie jedne- lornetek lub ma"ych teleskopów zobaczÄ… planet´ Wenus jako go z najbardziej zagmatwanych problemów w historii astro- czarny krÄ…Å»ek, który przez prawie szeĘç godzin b´dzie si´ nomii. Tranzyt Wenus jest równieÅ» waÅ»ny dla wspó"czesnych przesuwa" przed ognistym dyskiem S"oÅ‚ca. Zjawisko to, zwa- astronomów, którzy dzi´ki niemu b´dÄ… mogli udoskonaliç ne tranzytem Wenus, obejrzÄ… w ca"oĘci mieszkaÅ‚cy Europy metody wykrywania planet w pozas"onecznych uk"adach oraz wi´kszoĘci obszarów Azji i Afryki. W Australii b´dzie planetarnych. moÅ»na przed zmierzchem ujrzeç tylko poczÄ…tkowÄ… faz´ tran- zytu, a na wschodnim wybrzeÅ»u USA i Ameryki Po"udniowej Od Keplera do kapitana Cooka tylko jego faz´ koÅ‚cowÄ… (zanim wzejdzie tam S"oÅ‚ce, Wenus TRANZYT PLANETARNY to zjawisko czysto geometryczne: aby do nie- pokona juÅ» trzy czwarte drogi na tle jego tarczy). Pechowcy go dosz"o, planeta musi znaleÄ™ç si´ mi´dzy obserwatorem a z zachodniego wybrzeÅ»a USA i z po"udniowo-zachodniej cz´- S"oÅ‚cem. Z Ziemi moÅ»na zobaczyç tranzyty Merkurego i We- Ęci Ameryki Po"udniowej w ogóle nie zobaczÄ… tego wydarze- nus, a z Marsa takÅ»e tranzyt Ziemi. (InspiracjÄ… do znanego nia [ilustracja na stronie 36]. opowiadania Arthura C. Clarke a Tranzyt Ziemi by"o spostrze- Tranzyt Wenus jest znacznie mniej widowiskowy niÅ» za- Å»enie, Å»e 11 maja 1984 roku obserwator znajdujÄ…cy si´ na Mar- çmienie S"oÅ‚ca, podczas którego na tarcz´ s"onecznÄ… nasuwa sie móg"by ujrzeç Ziemi´ na tle tarczy S"oÅ‚ca). Tranzyty zda- si´ Ksi´Å»yc. Wprawdzie Wenus jest trzy i pó" razy wi´ksza od rzajÄ… si´ raczej rzadko, poniewaÅ» orbity planet nie leŻą w tej Ksi´Å»yca, ale jej znaczna odleg"oĘç od Ziemi powoduje, Å»e na samej p"aszczyÄ™nie co orbita Ziemi (przez co ich drogi na tle tle S"oÅ‚ca wyglÄ…da jak niewielka plamka, zakrywajÄ…ca mniej gwiazd nie pokrywajÄ… si´ z torem pozornego ruchu S"oÅ‚ca tzw. niÅ» 0.1% jego tarczy. Dlaczego wi´c naukowcy, popularyzato- ekliptykÄ…). Na przyk"ad orbita Wenus jest nachylona do orbity rzy i mi"oĘnicy astronomii sÄ… tak bardzo podekscytowani zbli- naszej planety pod kÄ…tem 3.4º; tak wi´c nawet gdy Wenus zbli- Å»ajÄ…cym si´ zjawiskiem? Po cz´Ä˜ci dlatego, Å»e jest ono bar- Å»a si´ do Ziemi na minimalnÄ… odleg"oĘç i widaç jÄ… w tym samym dzo rzadkie: do tej pory astronomowie oglÄ…dali tylko pi´ç kierunku, co S"oÅ‚ce, to zwykle jest ona zbyt nisko pod eklipty- tranzytów Wenus, z których ostatni nastÄ…pi" 6 grudnia 1882 kÄ… lub zbyt wysoko nad ekliptykÄ…, by znaleÄ™ç si´ na tle tarczy roku. Ci, którzy przegapiÄ… tegoroczny, b´dÄ… mogli ujrzeç We- s"onecznej [górna ilustracja w ramce na sÄ…siedniej stronie]. Z nus na tle tarczy s"onecznej w 2012 roku; potem b´dÄ… jednak tego samego powodu Ksi´Å»yc, którego orbita jest nachylona musieli przekazaç pa"eczk´ swoim potomkom, którzy takÄ… do ekliptyki pod kÄ…tem 5.8º, nie zakrywa S"oÅ‚ca co miesiÄ…c, szans´ zyskajÄ… dopiero w roku 2117. lecz najcz´Ä˜ciej mija je nad lub pod ekliptykÄ…. Dwa punkty, w których droga zakreĘlana na niebie przez Wenus przecina ekliptyk´, noszÄ… w astronomii nazw´ w´z"ów. PrzeglÄ…d / ZdumiewajÄ…cy tranzyt Do tranzytu dochodzi tylko wtedy, gdy S"oÅ‚ce i Wenus jednocze- Ęnie znajdÄ… si´ w wystarczajÄ…co ma"ej odleg"oĘci od jedne- n Tranzyt Wenus nast´puje, gdy planeta ta, obserwowana go z nich. Tranzyty wyst´pujÄ… zwykle w parach, przy czym z Ziemi, przemieszcza si´ dok"adnie przed tarczÄ… s"onecznÄ…. mi´dzy jednym a drugim tranzytem naleŻącym do danej pa- Zwykle w ciÄ…gu 243 lat zdarzajÄ… si´ cztery tranzyty. n PoniewaÅ» tranzyt Wenus jest prawie niewidoczny dla ry up"ywa osiem lat. Dzieje si´ tak dlatego, Å»e 13 lat we- nieuzbrojonego oka, uprzednio astronomowie obserwowali nusjaÅ‚skich to prawie dok"adnie osiem lat ziemskich (rok to zjawisko tylko pi´ç razy. W XVIII i XIX wieku naukowcy wenusjaÅ‚ski liczy 224.7 dób ziemskich). Po oĘmiu latach od usi"owali wykorzystaç je do wyznaczenia odleg"oĘci Ziemia S"oÅ‚ce. pierwszego z pary tranzytów obie planety wracajÄ… do prawie n Zawodowi astronomowie i mi"oĘnicy astronomii z niecierpliwoĘciÄ… tych samych punktów na swych orbitach, czyli ponownie oczekujÄ… tegorocznego tranzytu. Jego obserwacje mogÄ… si´ znajdujÄ… si´ z grubsza na jednej linii ze S"oÅ‚cem. Do nast´p- okazaç pomocne przy konstrukcji kosmicznego teleskopu nej pary tranzytów dochodzi juÅ» przy drugim w´Ä™le i na pierw- przeznaczonego do wykrywania planet pozas"onecznych. szy z nich trzeba czekaç ponad 100 lat. 32 ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2004 GEOMETRIA TRANZYTU Tranzyt Ziemia Brak S"oÅ‚ce tranzytu Wenus Wenus Ziemia Tor Wenus widziany z punktu B TRANZYTY ZDARZAJŃ SIó RZADKO, poniewaÅ» kÄ…t mi´dzy p"aszczyznami orbit Wenus i Ziemi wynosi 3.4º. Tranzyt Kiedy planety sÄ… najbliÅ»ej siebie (w koniunkcji), Wenus zwykle przesuwa si´ na niebie nad S"oÅ‚cem S"oÅ‚ce lub poniÅ»ej niego. Do tranzytu dochodzi tylko wtedy, gdy podczas koniunkcji obie planety znajdujÄ… si´ blisko linii, wzd"uÅ» której przecinajÄ… si´ p"aszczyzny ich orbit. Tor Wenus widziany z punktu A METODA PARALAKSY, opracowana przez XVIII-wiecznego Wenus brytyjskiego astronoma Edmunda Halleya, wymaga obserwowania tranzytu z co najmniej dwóch punktów po"oÅ»onych na róŻnych szerokoĘciach geograficznych. Obserwator w punkcie A widzi nieco inny tor Wenus na powierzchni S"oÅ‚ca niÅ» obserwator w punkcie B. MierzÄ…c odleg"oĘç kÄ…towÄ… mi´dzy tymi torami, Ziemia A astronomowie mogÄ… wyznaczyç odleg"oĘç Ziemia S"oÅ‚ce (rzeczywista odleg"oĘç kÄ…towa jest duÅ»o mniejsza od pokazanej na rysunku). B KÄ…towa Ęrednica S"oÅ‚ca wynosi oko"o 0.5°, co dopuszcza ny astronom niemiecki Johannes Kepler. Jego Tablice Rudol- pewnÄ… swobod´: jeĘli przy pierwszym tranzycie z danej pary fiÅ‚skie zawiera"y najdok"adniejszy wówczas opis ruchów pla- Wenus przecina tarcz´ S"oÅ‚ca nad ekliptykÄ…, to przy drugim net. Za ich pomocÄ… obliczy", Å»e Merkury przesunie si´ przed robi to pod ekliptykÄ… (i na odwrót). Co pewien czas zdarza tarczÄ… s"onecznÄ… 7 listopada 1631 roku, Wenus zaĘ 6 grud- si´ jednak, Å»e obserwujemy tylko jeden tranzyt, poniewaÅ» po nia tego samego roku. Kepler nie móg" osobiĘcie zweryfiko- oĘmiu latach Wenus nie nasuwa si´ juÅ» na tarcz´ S"oÅ‚ca, lecz waç tych przepowiedni, gdyÅ» zmar" w 1630 roku, ale tranzyt mija jÄ… w niewielkiej odleg"oĘci. Tak by"o w XIV wieku; podob- Merkurego zosta" zaobserwowany przez co najmniej trzech lu- nie b´dzie teÅ» 18 grudnia 3089 roku. PomijajÄ…c te rzadkie dzi. Jednym z nich by" francuski filozof natury Pierre Gas- przypadki, moÅ»na powiedzieç, Å»e tranzyty Wenus powtarza- sendi, który pozostawi" szczegó"owy opis tego zjawiska. Do- jÄ… si´ w liczbie dwóch par na 243 lata. kona" on pomiaru Ęrednicy kÄ…towej Merkurego, co wówczas PoniewaÅ» tranzyt Wenus jest prawie niezauwaÅ»alny dla nie- by"o znacznym osiÄ…gni´ciem naukowym (otrzyma" wartoĘç uzbrojonego oka, przez wi´kszoĘç swej historii ludzkoĘç nie 20 sekund "uku, czyli 1/180 stopnia). Niestety, tranzyt Wenus by"a Ęwiadoma, Å»e takie zjawisko w ogóle wyst´puje. Pierw- nie by" widoczny w Europie i chociaÅ» Kepler poinformowa" szym, który przewidzia" tranzyty planetarne, by" XVII-wiecz- o nim ca"y Ęwiat, to o ile wiadomo nikt go nie obserwowa". CZERWIEC 2004 ÂWIAT NAUKI 33 ALFRED T. KAMAJIAN 108 mln km 150 mln km Ujrza"em najwspanialsze widowisko... plamka nietypowej wielkoĘci i o idealnie okrÄ…g"ym kszta"cie... Jeremiah Horrocks, angielski astronom, 1639 Angielski astronom Jeremiah Horrocks (1618 1641) prze- dzy Wenus i ZiemiÄ…. Aby to sobie wyobraziç, wystarczy usta- widzia", Å»e nast´pny tranzyt Wenus nastÄ…pi 4 grudnia 1639 wiç palec wskazujÄ…cy na wysokoĘci twarzy i popatrzeç na roku (poda" dat´ 24 listopada, gdyÅ» w Anglii kalendarz gre- niego na przemian lewym i prawym okiem. Przy zamykaniu goriaÅ‚ski wprowadzono dopiero w 1752 roku). W swoim i otwieraniu oczu zaobserwujemy zmian´ po"oÅ»enia palca na domu w Much Hoole w pobliÅ»u Liverpoolu ustawi" tego dnia tle dalekich przedmiotów tym wi´kszÄ…, im mniejsza b´dzie ma"y teleskop w taki sposób, by zebrane przezeÅ‚ Ęwiat"o jego odleg"oĘç od twarzy. pada"o na kartk´ papieru. Dzi´ki temu móg" oglÄ…daç powi´k- Znacznie cz´stsze niÅ» tranzyty Wenus sÄ… tranzyty Merkure- szony obraz S"oÅ‚ca. Nie dostrzeg" jednak niczego niezwy- go: w kaÅ»dym stuleciu jest ich 13 lub 14. Niestety, nie nada- k"ego aÅ» do po"udnia, gdy przerwa" obserwacje byç moÅ»e wa"y si´ one do zastosowania metody Halleya ani jej póęniej- po to, by uczestniczyç w naboÅ»eÅ‚stwie. TuÅ» po trzeciej po- szych modyfikacji. PoniewaÅ» Merkury znajduje si´ daleko od wróci" do teleskopu, by stwierdziç, Å»e Wenus jest juÅ» wi- Ziemi, jego kÄ…towe przesuni´cia sÄ… zbyt ma"e, by moÅ»na je doczna na tle tarczy s"onecznej! Ostatecznie Horrocks dok"adnie zmierzyç. Pomiary sÄ… nie"atwe nawet w przypad- oglÄ…da" tranzyt tylko przez 30 min przed zachodem S"oÅ‚ca, ku znacznie bliÅ»szej Wenus; podstawowym warunkiem ich lecz mimo to uda"o mu si´ oceniç, Å»e Ęrednica kÄ…towa Wenus powodzenia jest dok"adna znajomoĘç wspó"rz´dnych geogra- wynosi jednÄ… minut´ "uku, czyli trzy razy tyle, ile wyznaczo- ficznych miejsca obserwacji oraz precyzyjne wyznaczenie na przez Gassendiego Ęrednica Merkurego. TuÅ» przed za- momentów czterech kontaktów planety ze S"oÅ‚cem. (Pierw- chodem S"oÅ‚ca uda"o si´ obejrzeç tranzyt przyjacielowi szy i drugi kontakt nast´pujÄ… na poczÄ…tku zjawiska, kiedy Horrocksa, Williamowi Crabtree, który za pomocÄ… podob- dysk Wenus dotyka brzegu tarczy s"onecznej najpierw od ze- nego teleskopu prowadzi" obserwacje w Manchesterze wnÄ…trz, a potem od Ęrodka ; do trzeciego i czwartego kon- (40 km na po"udniowy wschód od Much Hoole). O ile wiado- taktu dochodzi pod koniec tranzytu). Potencjalne korzyĘci mo, Horrocks i Crabtree byli jedynymi ludÄ™mi, którzy oglÄ…- p"ynÄ…ce z takich obserwacji by"y jednak ogromne. Dzi´ki trze- dali to zjawisko. ciemu prawu Keplera astronomowie znali juÅ» wzgl´dne od- Tranzyty Wenus z roku 1761 i 1769 by"y obserwowane leg"oĘci planet od S"oÅ‚ca; na podstawie paralaksy Wenus mo- znacznie dok"adniej. Brytyjski astronom królewski Edmund gli wi´c wyznaczyç paralaks´ S"oÅ‚ca, której znajomoĘç Halley (powszechnie znany jako odkrywca s"ynnej komety) umoÅ»liwia"a z kolei obliczenie odleg"oĘci Ziemia S"oÅ‚ce i juÅ» wczeĘniej opracowa" metod´ ich wykorzystania do wy- rozmiarów ca"ego Uk"adu S"onecznego. znaczenia Ęredniej odleg"oĘci mi´dzy ZiemiÄ… i S"oÅ‚cem (tzw. Niestety, wyniki obserwacji tranzytu z 1761 roku nie by"y jednostki astronomicznej). Podczas tranzytu Wenus porusza wystarczajÄ…co dok"adne: zmierzone wartoĘci paralaksy s"o- si´ po prostej "Ä…czÄ…cej dwa punkty na brzegu tarczy s"onecz- necznej waha"y si´ od 8.3 do 10.6 sekundy "uku. Pomiary z nej, która w geometrii nosi nazw´ ci´ciwy. Dla obserwato- 1769 roku mia"y juÅ» znacznie mniejszy rozrzut: od 8.43 do rów znajdujÄ…cych si´ w róŻnych szerokoĘciach geograficz- 8.8 sekundy "uku, co oznacza"o, Å»e d"ugoĘç jednostki astrono- nych ci´ciwy te b´dÄ… róŻne; jednak wszystkie b´dÄ… do siebie micznej jest nie mniejsza niÅ» 149 i nie wi´ksza niÅ» 156 mln km. równoleg"e [dolna ilustracja na poprzedniej stronie]. KÄ…towÄ… WĘród obserwatorów tego tranzytu znalaz" si´ wybitny na- odleg"oĘç mi´dzy ci´ciwami moÅ»na zmierzyç przez porów- ukowiec z angielskich kolonii w Ameryce, David Ritten- nanie czasów trwania tranzytu. Odleg"oĘç ta, zwana paralak- house, na którym niecodzienny widok Wenus na tle S"oÅ‚ca sÄ… Wenus, jest odwrotnie proporcjonalna do odleg"oĘci mi´- wywar" wraÅ»enie tak silne, Å»e zas"ab" przy swoim teleskopie. Jednym z celów pierwszej wyprawy brytyjskiego odkrywcy kapitana Jamesa Cooka na statku Endeavour by"o przepro- STEVEN J. DICK jest g"ównym historykiem NASA. Przez 25 lat pra- wadzenie obserwacji tranzytu z obszaru po"udniowego Pa- cowa" jako astronom i historyk nauki w US Naval Observatory (in- cyfiku. Cook dokona" udanych pomiarów na Tahiti, w miejscu, stytut ten kierowa" ekspedycjami amerykaÅ‚skich naukowców pod- które do dziĘ nosi nazw´ Punktu Wenus. StanÄ…" jednak, po- czas tranzytów Wenus w roku 1874 i 1882). Jest autorem ksiÄ…Å»ek dobnie jak inni obserwatorzy, przed powaÅ»nym problemem: The Biological Universe, Life on Other Worlds oraz niedawno wyda- podczas kontaktów Wenus ze S"oÅ‚cem brzegi tarcz obu cia" nej Sky and Ocean Joined: The U.S. Naval Observatory, 1830 2000 niebieskich wydawa"y si´ zlewaç przez wiele sekund [ilustra- (Cambridge University Press, 2003). Ostatnia z nich zawiera rozdzia" cja z prawej na sÄ…siedniej stronie]. Cook podejrzewa", Å»e to szczegó"owo omawiajÄ…cy historyczne tranzyty Wenus. Dick pe"ni" zjawisko, które póęniej nazwano efektem czarnej kropli, jest funkcj´ przewodniczÄ…cego Komisji Historii Astronomii Mi´dzynaro- wywo"ywane przez atmosfer´ lub mroczny ob"ok otaczajÄ…cy dowej Unii Astronomicznej, a obecnie jest szefem Grupy Roboczej Tranzytów Wenus. planet´ . 34 ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2004 O AUTORZE ASTLEY HALL W 1824 roku niemiecki astronom Johann Franz Encke zontalnego o dwunastometrowej ogniskowej. Uzyskiwane za przeanalizowa" wyniki obserwacji obu XVIII-wiecznych tran- jego pomocÄ… obrazy tarczy s"onecznej mia"y Ęrednic´ 10 cm, zytów i doszed" do wniosku, Å»e paralaksa s"oneczna wynosi dzi´ki czemu astronomowie mogli precyzyjnie Ęledziç ruch 8.58 sekundy "uku, co odpowiada"o Ęredniej odleg"oĘci mi´- Wenus na jej tle. Wi´kszoĘç Europejczyków zdecydowa"a si´ dzy ZiemiÄ… i S"oÅ‚cem równej 153.3 mln km. JednakÅ»e 30 lat na inny sprz´t fotograficzny mniejsze teleskopy o krótszych póęniej duÅ‚ski astronom Peter Andreas Hansen, badajÄ…c wy- ogniskowych. Zaprojektowano je w taki sposób, by uzyski- wo"ane przez grawitacj´ S"oÅ‚ca perturbacje ruchu Ksi´Å»yca, waç zdj´cia wysokiej jakoĘci, ale poniewaÅ» obrazy S"oÅ‚ca by- stwierdzi" Å»e wartoĘç podawana przez Enckego jest zawyÅ»o- "y mniejsze od otrzymywanych przez zespo"y amerykaÅ‚skie, na. W 1862 roku jego teza zosta"a podbudowana przez po- pomiary pozycji Wenus okazywa"y si´ trudniejsze. miary paralaksy Marsa (którÄ… obliczono, zaobserwowawszy Scientific American, który z uwagÄ… Ęledzi" przygotowania do pozycj´ planety na tle gwiazd z dwóch miejsc po"oÅ»onych w obserwacji tranzytu, w wydaniu z 26 wrzeĘnia 1874 roku od- duÅ»ej odleg"oĘci od siebie). Wynika"o z nich, Å»e jednostka notowa", Å»e statek Swatara, wiozÄ…cy amerykaÅ‚skie zespo"y astronomiczna ma wartoĘç od 146.5 do 148.9 mln km. Z tych naukowe na po"udniowÄ… pó"kul´, dotar" z Nowego Jorku do powodów w przeddzieÅ‚ XIX-wiecznych tranzytów Wenus na- Brazylii w ciÄ…gu zaledwie 35 dni. Niestety, w dniu tranzytu dal nie znano dok"adnej odleg"oĘci do S"oÅ‚ca. George B. Airy, 9 grudnia 1874 roku z"a pogoda pomiesza"a szyki wielu eks- brytyjski astronom królewski, stwierdzi" w po"owie XIX wie- pedycjom. Gdy astronomowie przeanalizowali wyniki wizu- ku, Å»e wyznaczenie paralaksy s"onecznej jest najwznioĘlej- alnych obserwacji kontaktów, stwierdzili, Å»e ich dok"adnoĘç szym zadaniem astronomii . XIX-wieczny historyk astronomii wcale nie by"a lepsza od uzyskanej w XVIII wieku. Wszyscy Agnes Mary Clerke nazwa"a paralaks´ s"onecznÄ… standar- stan´li przed tym samym problemem. William Harkness, dowÄ… miarÄ… WszechĘwiata... wielkÄ… podstawowÄ… danÄ… astro- astronom z US Naval Observatory, kierownik grupy obser- nomicznÄ… jednostkÄ… przestrzeni, której kaÅ»dy b"Ä…d powtarza watorów w Hobart Town na Tasmanii, napisa": Czarna kro- si´ i multiplikuje na tysiÄ…c róŻnych sposobów, zarówno w pla, a takÅ»e atmosfery Wenus i Ziemi ponownie okaza"y si´ Ä™ró- uk"adach planetarnych, jak i gwiazdowych . d"em szeregu skomplikowanych zjawisk, które trwa"y przez wiele sekund i niezwykle utrudni"y uchwycenie momentu Pilnie mierzÄ…c paralaks´ w"aĘciwego kontaktu . DO TRANZYTU WENUS, który mia" nastÄ…piç w 1874 roku, szyko- wano si´ niezwykle starannie. JuÅ» w 1857 roku Airy mia" opracowany plan obserwacji, a odpowiednie instrumenty skonstruowano w Wielkiej Brytanii przed rokiem 1870. Podob- ne plany opracowywano w naukowych instytutach innych krajów. Clerke pisa"a: Wszystkie paÅ‚stwa, w których rozwi- ja si´ nauk´, przystÄ…pi"y do wspó"pracy w wielkim Ęwiato- wym przedsi´wzi´ciu, jakim jest obserwacja tranzytu . Gdy zbliÅ»a" si´ d"ugo oczekiwany moment, zorganizowano 62 wy- prawy naukowe, z czego aÅ» 26 w Rosji, 12 w Wielkiej Bryta- nii, 8 w Stanach Zjednoczonych, po szeĘç we Francji i Niem- czech, trzy we W"oszech i jednÄ… w Holandii. KaÅ»da z nich mia"a innÄ… histori´ i kaÅ»da przynios"a zarówno sukcesy, jak i poraÅ»ki, a ich barwnym dziejom moÅ»na by poĘwi´ciç ca"Ä… ksiÄ…Å»k´. Simon Newcomb, pracownik US Naval Observatory w owym czasie najbardziej szacownej instytucji astronomicz- EFEKT CZARNEJ KROPLI nej w Ameryce przekona" National Academy of Sciences o zosta" zaobserwowany przez wielkim znaczeniu obserwacji tranzytu. W efekcie Kongres brytyjskiego odkrywc´ Jame- Stanów Zjednoczonych stworzy" specjalnÄ… komisj´ Ameri- sa Cooka podczas tranzytu can Transit of Venus Commission w której g"ównÄ… rol´ od- Wenus w 1769 roku. Szkic wykonany na podstawie ob- grywali Newcomb i inni astronomowie z Naval Observatory. serwacji Cooka (powyÅ»ej) po- Na badania zwiÄ…zane z tranzytem Wenus przeznaczono kwo- kazuje, jak brzeg tarczy We- t´ 177 tys. dolarów (której dzisiaj odpowiada oko"o 2 mln do- nus przywiera do brzegu larów). Komisja wyekwipowa"a osiem oddzielnych wypraw: tarczy s"onecznej, uniemoÅ»li- trzy na pó"kul´ pó"nocnÄ… i pi´ç na po"udniowÄ…. wiajÄ…c dok"adne wyznaczenie momentu kontaktu. Cook po- KaÅ»dÄ… wypraw´ wyposaÅ»ono w skomplikowane instrumen- dejrzewa", Å»e Ä™ród"em efek- ty. Aby wizualnie wyznaczyç momenty kontaktu, uÅ»yto re- tu jest atmosfera Wenus. fraktorów o trzynastocentymetrowych soczewkach, które spe- JednakÅ»e w 1999 roku son- cjalnie w tym celu skonstruowa"a firma Alvan Clark and Sons da kosmiczna TRACE do- strzeg"a podobne zjawisko w najwi´kszy producent teleskopów w XIX-wiecznej Ameryce. czasie tranzytu Merkurego, Naukowcy mogli takÅ»e fotografowaç tarcz´ s"onecznÄ… za po- który jest pozbawiony atmo- mocÄ… niedawno wynalezionego urzÄ…dzenia fotoheliografu. sfery (z lewej). Przyczyna ZnajdujÄ…ce si´ w nim lustro obraca"o si´ w Ęlad za S"oÅ‚cem efektu czarnej kropli pozosta- i kierowa"o jego Ęwiat"o do nieruchomego teleskopu hory- je nieznana. CZERWIEC 2004 ÂWIAT NAUKI 35 GLENN SCHNEIDER, JAY M. PASACHOFF i LEON GOLUB, Lockheed Martin Solar and Astrophysics Laboratory i Smithsonian Astrophysical Observatory ( z lewej ); LINDA HALL LIBRARY OF SCIENCE, ENGINEERING AND TECHNOLOGY ( z prawej ) 0º 180º AMERYKA PÓ¸NOCNA WIDOCZNY CA¸Y ZACHÓD EUROPA TRANZYT S¸OÄ„CA AMERYKA AZJA PRZED PÓ¸NOCNA KOÄ„CEM TRANZYTU AFRYKA OCEAN SPOKOJNY 0º TRANZYT WENUS 8 czerwca 2004 AMERYKA roku najlepiej b´dzie oglÄ…daç w Eu- PO¸UDNIOWA ropie, Afryce i Azji (z prawej). Obser- OCEAN watorzy w Australii i wschodnich AUSTRALIA INDYJSKI Stanach Zjednoczonych zobaczÄ… tyl- WSCHÓD S¸OÄ„CA ko fragment tranzytu, zaĘ dla miesz- PO ROZPOCZóCIU TRANZYTU kaÅ‚ców zachodnich obszarów USA b´dzie on ca"kowicie niewidoczny. Aby TRANZYT nie uszkodziç wzroku, podczas obser- TRANZYT NIEWIDOCZNY wacji trzeba koniecznie uÅ»ywaç od- NIEWIDOCZNY powiednich filtrów s"onecznych (po- wyÅ»ej). Wi´cej informacji na temat Ęrodków ostroÅ»noĘci moÅ»na znaleÄ™ç ANTARKTYDA pod adresem: http://www.transitofve- 0º 180º nus.org/safety.htm Liczono wi´c na obserwacje fotograficzne, ale i one przy- ków kosmicznych oraz metodami radarowymi, wynosi nios"y rozczarowanie: szybko rozesz"y si´ plotki o zupe"nie 149.5979 mln km, a odpowiadajÄ…ca jej wartoĘç paralaksy s"o- nieudanych fotografiach wykonanych przez ekspedycje eu- necznej 8.794148 sekundy "uku. ropejskie. W oficjalnym raporcie brytyjskim znajduje si´ taki Jakie znaczenie mia"y obserwacje tranzytów Wenus? oto ust´p: Po wykonaniu pracoch"onnych pomiarów i obli- Newcomb, który skompilowa" uk"ad sta"ych astronomicznych czeÅ‚ stwierdzono, Å»e lepiej zrezygnowaç z publikacji wyni- uÅ»ywany na ca"ym Ęwiecie przez wi´kszoĘç XX wieku, przy- ków badaÅ‚ fotograficznych i poprzestaç na obserwacjach wi- jÄ…" wartoĘç paralaksy s"onecznej zbliÅ»onÄ… do podanej przez zualnych . Nie moÅ»na by"o dok"adnie zmierzyç czasu Harknessa, ale uzna" tranzyty Wenus za ma"o waÅ»ne w po- kontaktów, gdyÅ» próby precyzyjnego umiejscowienia brzegu równaniu z innymi metodami jej wyznaczania. Jego zdaniem tarczy s"onecznej okazywa"y si´ bezowocne. Dla nieuzbrojo- efekt czarnej kropli, a takÅ»e inne b"´dy, znacznie ogranicza- nego oka brzeg dysku s"onecznego na fotografii wydawa" si´ "y moÅ»liwoĘç wykorzystania tranzytów do wyznaczenia jed- dobrze okreĘlony, kiedy jednak oglÄ…dano go przez mikroskop, nostki astronomicznej. stawa" si´ rozmyty i niewyraÄ™ny, po umieszczeniu zaĘ na nim Przyczyna wyst´powania efektu czarnej kropli do dziĘ nie cienkiego drucika mikrometru znika" zupe"nie pisa" Hark- znalaz"a pe"nego wyjaĘnienia. XVIII- i XIX-wieczni astrono- ness, relacjonujÄ…c badania europejskie. W"asne wyniki zdecy- mowie doszukiwali si´ jej w róŻnych czynnikach, m.in. w at- dowali si´ opublikowaç uczeni francuscy; by"y one jednak mosferach Ziemi i Wenus. Jednak kiedy znajdujÄ…ca si´ poza obarczone duÅ»ymi b"´dami. atmosferÄ… ziemskÄ… kosmiczna sonda Transition Region and Co- Ca"a nadzieja spocz´"a na ekspedycjach amerykaÅ‚skich, ronal Explorer (TRACE) obserwowa"a w 1999 roku tranzyt które przywioz"y oko"o 220 p"yt fotograficznych otrzymanych Merkurego planety pozbawionej w"asnej atmosfery s"aby za pomocÄ… d"ugoogniskowych fotoheliografów. W 1881 ro- efekt czarnej kropli by" nadal widoczny [ilustracja na poprzed- ku, w przeddzieÅ‚ kolejnego tranzytu, podano, Å»e wartoĘç pa- niej stronie]. Nie wyklucza to ca"kowicie moÅ»liwoĘci, Å»e at- ralaksy s"onecznej wynosi 8.883 sekundy "uku. Wynik ten by" mosfera wp"ywa na omawiany efekt, ale jego podstawowa jednak na tyle niepewny, Å»e wielu astronomów (w tym i sam przyczyna musi byç inna. Newcomb) dosz"o do wniosku, Å»e metodÄ… obserwowania tran- Zespó" TRACE (kierowany przez Glenna Schneidera ze zytów Wenus nie uda si´ dok"adnie wyznaczyç jednostki astro- Steward Observatory naleŻącego do University of Arizona, nomicznej. Pomimo to Harkness postanowi" spróbowaç jesz- Jaya M. Pasachoffa z Williams College-Hopkins Observatory cze raz i Stany Zjednoczone zorganizowa"y kolejnych osiem i Leona Goluba ze Smithsonian Astrophysical Observatory) wypraw w celu obserwacji tranzytu w roku 1882 (jak po- doszed" do wniosku, Å»e czarna kropla jest efektem optycz- przednio za pieniÄ…dze przyznane specjalnie na ten cel przez nego rozmazania tarcz planety i S"oÅ‚ca. Aby ujrzeç podobne Kongres). W wyniku ponaddziesi´cioletniej analizy otrzy- zjawisko, wystarczy spojrzeç na jakąĘ jasnÄ… powierzchni´ manych wtedy fotografii Harkness stwierdzi", Å»e wartoĘç przez wÄ…skÄ… szczelin´ mi´dzy kciukiem i palcem wskazujÄ…- paralaksy s"onecznej wynosi 8.809 sekundy "uku, co odpo- cym: ciemne wiÄ…zad"o widaç takÅ»e wtedy, gdy palce na wiada odleg"oĘci Ziemia S"oÅ‚ce równej 149.34 mln km i oce- pewno si´ nie stykajÄ…. Na efekt czarnej kropli wp"ywa teÅ» ni" b"Ä…d tego pomiaru na Ä…96.1 tys. km. Aktualna wartoĘç, pociemnienie brzegowe tarczy s"onecznej, która w pobliÅ»u wyznaczona za pomocÄ… obserwacji prowadzonych ze stat- brzegu Ęwieci wyraÄ™nie s"abiej niÅ» w pobliÅ»u Ęrodka. Zespó" 36 ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2004 NINA FINKEL ( z lewej ); CHUCK BUETER ( z prawej ) OCEAN A T L ANTYCKI TRACE sÄ…dzi, Å»e podczas tegorocznego tranzytu Wenus efekt watorów w historii astronomii. Wenus b´dzie moÅ»na dostrzec czarnej kropli b´dzie moÅ»na cz´Ä˜ciowo wyeliminowaç na tle tarczy s"onecznej przez lornetki i ma"e teleskopy, a nawet dzi´ki nowoczesnym technikom. bez Å»adnych urzÄ…dzeÅ‚ powi´kszajÄ…cych. Fred Espenak z nale- Żącego do NASA Goddard Space Flight Center ostrzega jed- NajwaÅ»niejsze jest bezpieczeÅ‚stwo nak, Å»e obserwatorzy muszÄ… stosowaç takie same Ęrodki ostroÅ»- TRANZYTY WENUS nie majÄ… juÅ» znaczenia dla wyznaczania d"u- noĘci jak w czasie zaçmienia S"oÅ‚ca. Spojrzenie na S"oÅ‚ce goĘci jednostki astronomicznej, ale zanosi si´ na to, Å»e tego- przez teleskop pozbawiony odpowiedniego filtra moÅ»e natych- roczne zjawisko b´dzie oglÄ…dane przez najwi´kszÄ… liczb´ obser- miast uszkodziç oko i doprowadziç do trwa"ej Ęlepoty. TRANZYT WENUS W POLSCE JUÚ NIEWIELE DNI dzieli nas od tego niezwykle rzadkiego zjawiska astronomicznego. PrzygotowujÄ…c si´ do tranzytu, liczne europejskie pla- cówki naukowe i edukacyjne zorganizowa"y mi´dzynarodowÄ… akcj´ obserwacyjnÄ… o nazwie Program VT-2004. W Polsce jej koordynatorami sÄ… dr hab. Pawe" Rudawy oraz mgr Barbara Cader-Sroka z Instytutu Astronomicznego Uniwersytetu Wroc"awskiego. Redakcja Âwiata Nauki po- leca wraz z nimi stron´: http://www.astro.uni.wroc.pl/vt-2004.html, na której moÅ»na znaleÄ™ç szczegó"owe informacje o programie, a takÅ»e opis przebiegu tranzytu i porady dla poczÄ…tkujÄ…cych obserwatorów. Do udzia"u w obser- wacjach zapraszamy wszystkich Czytelników i ich znajomych. Wenus na tle S"oÅ‚ca nie oglÄ…da" Å»aden z ludzi Å»yjÄ…cych dziĘ na Ziemi! Tranzyt moÅ»na po prostu obejrzeç; przy niewielkim wysi"ku moÅ»na teÅ» wykonaç po- miary majÄ…ce wartoĘç naukowÄ…. ChcÄ…c wziÄ…ç udzia" w programie VT-204, naleÅ»y za- rejestrowaç si´ na centralnej Ęwiatowej stronie rejestracji (zalecamy "Ä…czyç si´ z niÄ… WENUS coraz bliÅ»ej S"oÅ‚ca (kwiecieÅ‚ br.) przez polskÄ… stron´ programu jest na niej szczegó"owy opis procedury rejestracyjnej). Po zakoÅ‚czeniu pomiarów ich wyniki naleÅ»y jak najszybciej przes"aç do centralnego komputera programu VT-2004, uÅ»ywajÄ…c interaktywnej strony http://vt2004.imcce.fr/vt2004i/Index.php. Uczestnicy programu powinni okre- Ęliç i przes"aç do centrum obliczeniowego d"ugoĘç i szerokoĘç geograficznÄ… miejsca obserwacji oraz moÅ»liwie dok"adne momenty kontaktów, podane w czasie uniwersalnym (wczeĘniejszym o dwie godziny od naszego czasu letniego). Przyj´cie danych przez komputer b´dzie natych- miast potwierdzane. Obserwator otrzyma dodatkowe informacje, na przyk"ad na temat dok"adnoĘci swoich pomiarów. Ponadto na specjalnej stronie moÅ»na b´dzie Ęledziç nap"yw danych oraz przebieg procedury wyznaczenia d"ugoĘci jednostki astronomicznej. Wenus b´dzie si´ przesuwaç wzgl´dem S"oÅ‚ca ze wschodu na zachód, z grubsza po linii pokazanej na tytu"owej stronie artyku"u Stevena J. Dicka. Dla naukowców najwi´ksze znaczenie majÄ… kontakty , czyli momenty, w których tarcze Wenus i S"oÅ‚ca stykajÄ… si´ brzegami. * I kontakt: dysk Wenus po raz pierwszy styka si´ od zewnÄ…trz z brzegiem tarczy S"oÅ‚ca; * II kontakt: ca"y dysk Wenus przeszed" przez brzeg tarczy S"oÅ‚ca i styka si´ z nim od wewnÄ…trz ; * III kontakt: po przejĘciu przez ca"Ä… tarcz´ S"oÅ‚ca dysk Wenus styka si´ od wewnÄ…trz z jej przeciwnym brzegiem; * IV kontakt: ca"y dysk Wenus przeszed" przez ca"Ä… tarcz´ S"oÅ‚ca i styka si´ z niÄ… od zewnÄ…trz . Wyznaczenie momentów kontaktów (a szczególnie pierwszego, gdy nie widaç na tle nieba tarczy Wenus zbliÅ»ajÄ…cej si´ do S"oÅ‚ca) jest trud- ne. Nie trzeba si´ przejmowaç, jeĘli nie uda si´ wyznaczyç któregoĘ z nich nie zmniejsza to wcale uÅ»ytecznoĘci wyników obserwacji. Nale- Å»y jednak do"oÅ»yç wszelkich staraÅ‚, by zmniejszyç b"´dy pomiaru. Wspó"rz´dne geograficzne miejsca obserwacji powinny byç wyznaczone z dok"adnoĘciÄ… co najmniej 1 minuty "uku, momenty kontaktów zaĘ z dok"adnoĘciÄ… co najmniej 1 sekundy. Orientacyjne momenty kontaktów w naszym czasie letnim* (momenty rzeczywiste mogÄ… si´ róŻniç od podanych nawet o kilka sekund) Miasto I kontakt II kontakt III kontakt IV kontakt Bia"ystok 7h19m30s 7h39m03s 13h03m01s 13h22m19s Lublin 7h19m36s 7h39m09s 13h03m13s 13h22m29s ¸Ã³dÄ™ 7h19m39s 7h39m14s 13h03m18s 13h22m36s Szczecin 7h19m41s 7h39m18s 13h03m22s 13h22m42s Wroc"aw 7h19m45s 7h39m21s 13h03m29s 13h22m46s UWAGA: wszystkie obserwacje obiektów widocznych na niebie w pobliÅ»u S"oÅ‚ca sÄ… NIEBEZPIECZNE! Przez przystÄ…pieniem do nich naleÅ»y za- poznaç si´ z zasadami bezpieczeÅ‚stwa, które polscy koordynatorzy podajÄ… na stronie: http://www.astro.uni.wroc.pl/vt-2004/vt-safety.html, i za- sad tych bezwzgl´dnie przestrzegaç. Osoby niewyposaÅ»one w profesjonalny sprz´t powinny obserwowaç tranzyt wy"Ä…cznie metodÄ… projekcyj- nÄ… (rzutujÄ…c obraz S"oÅ‚ca na ekran). Ma ona t´ dodatkowÄ… zalet´, Å»e umoÅ»liwia oglÄ…danie obrazu tarczy s"onecznej wielu obserwatorom jednoczeĘnie, dzi´ki czemu doskonale nadaje si´ do stosowania w czasie pokazów dla duÅ»ych grup, na przyk"ad w szko"ach. Micha" RóŻyczka * MiesiÄ…c temu podaliĘmy, Å»e tranzyt zacznie si´ po piÄ…tej. ZapomnieliĘmy przy tym wyraÄ™nie zaznaczyç, Å»e chodzi o godzin´ piÄ…tÄ… czasu uniwersalnego, za co bar- dzo przepraszamy. CZERWIEC 2004 ÂWIAT NAUKI 37 HANS-GÖRAN LINDBERG/VT-2004 Gdy nadszed" czas ostatniego tranzytu, intelektualny Ęwiat budzi" si´ z wielowiekowego snu... William Harkness, 1882 Jednym z najbezpieczniejszych sposobów obserwacji tran- formacj´ o zaobserwowaniu pociemnienia gwiazdy, która w zytu jest zrzutowanie obrazu S"oÅ‚ca i Wenus na kartk´ pa- regularnych odst´pach czasu jest na okres trzech godzin prze- pieru. Mi"oĘnicy astronomii mogÄ… wyznaczyç momenty kon- s"aniana przez obiegajÄ…cÄ… jÄ… planet´. Gwiazda ta leÅ»y w od- taktów, stosujÄ…c dobrze znane metody wykorzystywane przy leg"oĘci 153 lat Ęwietlnych od S"oÅ‚ca, a podczas takiego trzy- obserwacjach zakryç gwiazd. Wyniki naleÅ»y przes"aç do Mer- godzinnego tranzytu jej jasnoĘç zmniejsza si´ o 1.7%. cury/Venus Transit Section of the American Association of Obserwacje tranzytów majÄ… t´ dodatkowÄ… zalet´, Å»e pozwa- Lunar and Planetary Observers. Liczne sprawozdania, prze- lajÄ… wyznaczyç p"aszczyzn´ orbity planety pozas"onecznej, a s"ane przez mi"oĘników astronomii do US Naval Observato- to z kolei umoÅ»liwia obliczenie jej masy. Dodatkowo moÅ»na ry po tranzycie z 1882 roku, sÄ… nadal przechowywane w Na- obliczyç rozmiary planety (od których zaleÅ»y obserwowany tional Archives. stopieÅ‚ pociemnienia gwiazdy), a zatem i jej g´stoĘç. Poradnik Obserwatora na rok 2004, wydany przez Royal NASA planuje wystrzelenie specjalistycznego teleskopu Ke- Astronomical Society of Canada, podaje Ęrednie zachmurze- pler, przeznaczonego do wykrywania planet pozas"onecznych nie w czasie tranzytu dla wielu miejsc na Ęwiecie. Wed"ug metodÄ… obserwacji tranzytów. W 2007 roku Kepler ma zna- niego najlepszymi miejscami do obserwacji b´dÄ… Irak, Ara- leÄ™ç si´ na orbicie, z której przez cztery lata b´dzie mierzy" ja- bia Saudyjska i Egipt. Optymalne po"oÅ»enie ma Luksor w snoĘci ponad 100 tys. gwiazd podobnych do S"oÅ‚ca. Jego czu- Egipcie, dla którego prawdopodobieÅ‚stwo czystego nieba, "e fotometry majÄ… wykrywaç tranzyty planet nawet tak ma"ych wyznaczone na podstawie wieloletnich danych, wynosi aÅ» jak Ziemia. Obserwacje tegorocznego tranzytu Wenus u"a- 94%. Z tego powodu linie Å»eglugowe organizujÄ… specjalne twiÄ… kalibracj´ urzÄ…dzeÅ‚, dzi´ki którym naukowcy zamierza- rejsy po Nilu. jÄ… osiÄ…gnÄ…ç ten cel. Tranzyt z 1882 roku rozbudzi" zainteresowanie niebem w Tak wi´c historia tranzytów Wenus zatoczy"a pe"ne ko"o: George u Ellerym Hale u i Henrym Norrisie Russellu dwóch od Keplera-naukowca do Keplera-teleskopu kosmicznego. pionierach XX-wiecznej astronomii. Byç moÅ»e tranzyty We- Post´py, jakie astronomia poczyni"a od chwili ostatniego tran- nus z XXI wieku równieÅ» zach´cÄ… m"odzieÅ» do studiowania zytu, z pewnoĘciÄ… wprawi"yby w zdumienie Newcomba, Hark- tej nauki. ChcÄ…c jak najlepiej wykorzystaç t´ okazj´ do popu- nessa i wspó"czesnych im naukowców. A jaki b´dzie poziom laryzacji astronomii, naleŻące do NASA Office of Space wiedzy i cywilizacji, gdy Wenus po raz kolejny przesunie si´ Science wspiera wiele imprez przeznaczonych dla uczniów przed S"oÅ‚cem w 2117 roku? Ca"kiem moÅ»liwe, Å»e do tego i mi"oĘników astronomii. Podobne plany majÄ… liczne instytu- czasu zaobserwujemy juÅ» z Marsa tranzyt Ziemi, jak to prze- cje w Europie. Przypomniano takÅ»e Marsz Tranzytu Wenus, widywa" Arthur C. Clarke. JeÅ»eli 10 listopada 2084 roku na utwór muzyczny napisany po wydarzeniu z 1882 roku przez Marsie b´dÄ… przebywaç ludzie, zobaczÄ…, jak ich macierzysta amerykaÅ‚skiego kompozytora Johna Philipa Sousy. Po po- planeta powoli przesuwa si´ przed tarczÄ… s"onecznÄ…, widocz- nad 100 latach zapomnienia dzie"o to jest teraz grywane co- na jako czarny punkcik na jej rozjarzonym tle. By"by to kolej- raz cz´Ä˜ciej. ny kamieÅ‚ milowy w historii obserwacji tranzytów planetar- n nych i eksploracji kosmosu. Tranzyty pozas"oneczne ZAWODOWI ASTRONOMOWIE równieÅ» interesujÄ… si´ tranzytem. JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WIóCEJ Naukowcy przygotowujÄ… teleskopy naziemne i urzÄ…dzenia kosmiczne do obserwacji S"oÅ‚ca, Mi´dzynarodowa Unia Astro- The Transits of Venus. William Sheehan i John Westfall; Prometheus, 2003. nomiczna (MUA) zaĘ organizuje specjalne sympozjum. Od- The Transit of Venus: The Quest to Find the True Distance of the Sun. b´dzie si´ ono w pobliÅ»u miejsca, z którego Horrocks przyglÄ…- David Sellers; Magavelda Press, 2001. da" si´ tranzytowi w 1639 roku. Powo"ana przez MUA Grupa June 8, 2004: Venus in Transit. Eli Maor; Princeton University Press, 2000. Robocza Tranzytów Wenus zach´ca do umieszczania tablic Wi´cej informacji na temat tranzytu Wenus moÅ»na znaleÄ™ç na stronach: pamiÄ…tkowych w miejscach poprzednich obserwacji. http://www.transitofvenus.org http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/transit/transit.html Wspó"czesnym astronomom tranzyt Wenus daje rzadkÄ… oraz na stronie polskiej moÅ»liwoĘç udoskonalenia metod badania planet w pozas"o- http://www.astro.uni.wroc.pl/vt-2004.html necznych uk"adach planetarnych. Wi´kszoĘç z ponad 110 zna- Szczegó"y edukacyjnych i popularnonaukowych projektów NASA znajdu- jÄ… si´ na stronie nych dziĘ planet pozas"onecznych odkryto dzi´ki drobnym http://sunearth.gsfc.nasa.gov/sunearthday/2004/index_vthome.htm okresowym ruchom, jakie obiekty te wymuszajÄ… na obiega- Plany instytucji europejskich sÄ… opisane na stronie: nych przez nie gwiazdach. Jednak w 1999 roku podano in- http://www.eso.org/outreach/eduoff/vt-2004/index.html 38 ÂWIAT NAUKI CZERWIEC 2004 US NAVAL OBSERVATORY LIBRARY