Niewydolność
układu
krążenia
Magdalena Skowron
Katarzyna Wyrwińska
Niewydolność krążenia, stan niewydolności układu krwionośnego uniemożliwiający pełnienie jego funkcji fizjologicznych. W zależności od szybkości narastania objawów klinicznych wyróżniamy niewydolność ostrą i przewlekłą, natomiast ze względu na źródło niewydolności na prawo- i lewo-komorową.
Niewydolność krążenia ostra
Niewydolność krążenia ostra to szybko pogłębiające się upośledzenie czynności układu krążenia, najczęściej na skutek dużego uszkodzenia serca, np. w zawale mięśnia sercowego. W ostrej niewydolności spowodowanej uszkodzeniem lewej komory serca występuje obrzęk płuc.
W niewydolności spowodowanej nagłym przeciążeniem prawej komory (np. przy zatorze tętnicy płucnej) występuje sinica, maksymalnie nasilona duszność, uczucie rozpierania pod prawym łukiem żebrowym na skutek powiększania się wątroby (zastój), nabrzmienie żył szyjnych.
Niewydolność krążenia przewlekła, lewo-komorowa
Przewlekła lewo-komorowa niewydolność krążenia może być spowodowana: nadciśnieniem tętniczym, niewydolnością naczyń wieńcowych serca (choroba wieńcowa), wady zastawki aorty lub zastawki dwudzielnej (twarz mitralna).
Objawy: duszność wysiłkowa, a nawet spoczynkowa, napadowa duszność nocna, astma sercowa, bezsenność, oddech Cheyne'a i Stokesa, kaszel, sinica, przesięki w jamie opłucnej.
Niewydolność krążenia przewlekła, prawo-komorowa
Niewydolność krążenia przewlekła, prawo-komorowa, występuje jako konsekwencja przewlekle utrzymujących się oporów w krążeniu płucnym (układ krwionośny), spowodowanych np.: przez rozedmę płuc, rozległe zrosty opłucnowe, duże zniekształcenie klatki piersiowej, stwardnienie tętnic płucnych, wady zastawkowe serca lewego, uprzednio istniejącą niewydolność lewego serca.
Objawy: znamiona zastoju w układzie żylnym na obwodzie: poszerzenie żył szyjnych, powiększenie wątroby, stan pod żółtaczkowy (żółtaczka), obrzęki, zwłaszcza na kończynach dolnych, najpierw w okolicach kostek i stóp, później na goleniach i udach, przesięki w jamie brzusznej (wodobrzusze) i jamie opłucnowej, sinica, dolegliwości z przewodu pokarmowego, wynikające z zastoju krwi w narządach brzusznych (wzdęcia, nudności, zaparcia stolca lub biegunki). Szczególną postacią tego rodzaju niewydolności jest zespół płuco-sercowy (serce płucne).
Niewydolność krążenia można podzielić w zależności od zaawansowania choroby:
• stopień I - nie ma żadnych objawów niewydolności krążenia w spoczynku i przy zwykłym wysiłku;
• stopień II - przy większych wysiłkach pojawia się zmęczenie i duszność;
• stopień III - dolegliwości pojawiają się przy każdym, nawet niewielkim wysiłku, co powoduje niestety konieczność ograniczenia aktywności fizycznej;
• stopień IV - objawy niewydolności występują nawet w stanie spoczynku i przy najmniejszym wysiłku fizycznym.
Leczenie objawowe niewydolności krążenia opiera się, oprócz stosowania farmakoterapii, przede wszystkim na zmniejszeniu obciążenia serca dzięki ograniczeniu aktywności fizycznej oraz zmniejszeniu masy ciała, jeśli chory cierpi na nadwagę lub otyłość. Konieczne jest również zastosowanie diety ubogo solnej, niekiedy z ograniczeniem płynów.
Niewiele tłuszczu
Ze względu na tak duże zróżnicowanie nasilenia objawów, przy układaniu diety szczególnie ważne jest określenie dobowego zapotrzebowania energetycznego, zwłaszcza że większość chorych prowadzi półleżący tryb życia, o znacznie ograniczonej aktywności fizycznej. Dlatego dieta nie powinna przekraczać 1500-2000 kcal/dobę. Taki poziom energetyczny nie dopuszcza do odkładania się nadmiaru energii w tkance tłuszczowej pacjenta. W przypadku nadwagi energia diety powinna zostać jeszcze bardziej ograniczona, aby uzyskać spadek masy ciała. W celu zmniejszenia kaloryczności i zawartości tłuszczu pochodzenia zwierzęcego w diecie należy wybierać chude gatunki ryb i mięs oraz produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu. Tłuszcz nie powinien dostarczać więcej niż 30% energii diety. Zwiększa się natomiast ilość białka 1,5-2 g/1 kg masy ciała ze względu na stosowanie leków moczopędnych.
Mało soli
Ograniczenie ilości sodu w diecie jest spowodowane zatrzymaniem przez nerki jonów sodowych (a co za tym idzie wody) prowadzącym do powstania obrzęków. W ostatnich latach zalecenia dotyczące dozwolonej ilości sodu w diecie znacznie się zmieniły. Do niedawna stosowane były diety bardziej restrykcyjne, nawet tzw. bezsodowe, z których rezygnuje się teraz dzięki możliwości stosowania leków moczopędnych. Dieta bezsodowa, w której dopuszczalna ilość sodu na dobę wynosi 50 mg, ogranicza jadłospis tylko do owoców, soków owocowych oraz ryżu. Włączenie mięsa, produktów zbożowych i mlecznych oznaczałoby przekroczenie limitu 50 mg sodu. Tak jednostronna dieta wiąże się ze znacznym ryzykiem wystąpienia niedoborów białka, witamin i składników mineralnych. Jest również bardzo uciążliwa dla pacjentów. Obecnie zaleca się nieprzekraczanie 1200 mg sodu na dobę, co odpowiada 3 g soli kuchennej. Dieta przeciętnego Polaka dostarcza ponad 16 g soli kuchennej! Aby ograniczyć ilość sodu w diecie, należy zrezygnować z używania soli kuchennej podczas przyrządzania posiłków. Ponieważ na początku trudno jest się przyzwyczaić do zupełnie nowego smaku potraw, można stosować sól potasową, dostępną w aptekach. Warto również spróbować przypraw ziołowych jak bazylia, tymianek, estragon, które nadają potrawom lekki słonawy smak. Urozmaicenie smakowe daje również czosnek, chrzan, natka pietruszki, koperek, kminek, wanilia oraz sok z cytryny. Należy unikać produktów, które dostarczają dużo soli, takich jak wszelkiego rodzaju kiszonki (kapusta kiszona, ogórki kiszone) i marynaty, sery żółte, konserwy, śledzie solone, wędzonki, pasztety, wędliny podrobowe, przegryzki w rodzaju słonych paluszków, chipsów i snacków. Bogate w sód są również mieszanki przyprawowe typu jarzynka, Vegeta, kostki rosołowe oraz buliony w proszku. Dużych ilości soli dostarcza także pieczywo, zbożowe produkty śniadaniowe (płatki, kaszki, musli), makarony i wędliny.
Więcej potasu
Podczas przyjmowania leków moczopędnych bardzo często dochodzi do występowania niedoborów potasu, którego duże ilości zostają wydalone z moczem. Dlatego w diecie muszą się znaleźć produkty będące jego najlepszym źródłem, a więc: pomidory, owoce i soki owocowe, mleko, ziemniaki, mięso. Szczególnie godny polecenia jest sok pomidorowy, którego szklanka zawiera około 620 mg potasu. Należy jednak zwrócić uwagę, czy producent soku dla poprawienia jego smaku nie dodał soli. Wtedy lepiej z gotowego soku zrezygnować i przyrządzić go w domu ze świeżych pomidorów. Spośród owoców najwięcej potasu zawierają pomarańcze, banany i awokado. Bogate w potas są również owoce suszone.
Dużo witaminy C
Z moczem wydala się również znaczną ilość witaminy C. Dlatego warto przypomnieć, które produkty są szczególnie bogate w tę witaminę: natka pietruszki (177,7 mg witaminy C/100 g produktu), papryka czerwona (144 mg), brukselka (94 mg), brokuły (83 mg), szpinak (67,8 mg), kapusta włoska (64 mg), kapusta biała (48 mg), cytryna i pomarańcza (49-50 mg). Często jednak samo zwiększenie ilości witaminy C w diecie nie wystarcza i konieczne jest stosowanie jej preparatów.
Potrawy lekko strawne
W niewydolności krążenia bardzo często dochodzi do zaburzeń czynności przewodu pokarmowego. Dlatego należy stosować dietę lekko strawną, z wyłączeniem potraw i produktów długo zalegających w żołądku. Warzywa strączkowe i warzywa kapustne, jeżeli pacjenci źle na nie reagują, powinny być usunięte z jadłospisu z powodu ich właściwości wzdymających. Aby nie obciążać przewodu pokarmowego, dzienną rację pokarmową należy podzielić co najmniej na 5 małych objętościowo posiłków: I śniadanie, II śniadanie, obiad, podwieczorek i kolację. Ostatni posiłek spożywa się nie później niż 2-3 godziny przed snem. Z powodu zatrzymywania wody w organizmie należy raczej zrezygnować z przyrządzania zup. Ograniczenie ilości wypijanych płynów (do 1 litra na dobę) jest stosowane tylko w przypadku nadmiernego pragnienia lub w bardzo ciężkich przypadkach niewydolności krążenia. Podczas przyrządzania potraw należy unikać smażenia i duszenia poprzedzonego obsmażaniem. Najbardziej wskazane jest gotowanie w wodzie i na parze, pieczenie w folii oraz duszenie bez obsmażania.
Przykład - dieta w przewlekłej niewydolności układu krążenia:
Jadłospis 1
I śniadanie: Zupa mleczna na płatkach owsianych, kajzerka z margaryną i dżemem
II śniadanie: Brzoskwinia, bułka z serkiem twarogowym ziarnistym, sok owocowy
Obiad: Kurczak pieczony w folii, ziemniaki puree, gotowane buraczki, tarta marchewka z jabłkiem
Podwieczorek: Jogurt naturalny
Kolacja: Chleb biały z margaryną, gotowana wołowina, sałatka z pomidorów i ogórków, herbata z mlekiem
Jadłospis 2
I śniadanie: Chleb biały z margaryną, twarożek ze szczypiorkiem, herbata z mlekiem
II śniadanie: Pomarańcza, jogurt naturalny
Obiad: Pulpety z cielęciny, sos koperkowy, ziemniaki z wody, sałata z olejem, sok owocowy
Podwieczorek: Jabłko pieczone
Kolacja: Kajzerka z margaryną, ryba gotowana po grecku, herbata z mlekiem
Źródło: "Żyjmy dłużej" 12 (grudzień) 1999, mgr. Magdalena Makarewicz-Wujec i dr. n. med. Małgorzata Kozłowska-Wojciechowska z Instytutu Żywności i Żywienia