I. J. I. Kraszewski
28 VII 1812 - 19 III 1887
Był najpłodniejszym pisarzem polskim wszystkich wieków. Na jego twórczość składa się ponad 220 powieści (w XIX w. wydanych w ok. 400 t.), ok. 150 nowel, opowiadań i obrazków, ok. 20 sztuk scenicznych, ponad 20 t. prac historycznych (w tym 4 t. Historii Wilna i 3 t. Polski w czasie trzech rozbiorów 1772-1799), kilka t. relacji z podróży, ponad 10 t. publicystyki społeczno-politycznej i literackiej (w tym 5 t. Rachunków z l. 1866-9), więcej niż 6 t. poezji (m. in. 3 t. eposu z dawnych dziejów Litwy pt. Anafielas), ponad 20 t. przekładów z 5 języków (angielskiego, francuskiego, niemieckiego, łaciny i włoskiego; prócz tego dobrze znał rosyjski), kilka tysięcy felietonów, artykułów prasowych i recenzji, które w wydaniach książkowych zajęłyby więcej niż 100 t. (w ciągu swego życia pisał do więcej niż setki czasopism). Prowadził rozległą korespondencję - liczbę jego listów szacuje się na kilkadziesiąt tysięcy; tylko niewielką ich część dotąd opublikowano. Był redaktorem i wydawcą. Przygotował do druku i opublikował ponad 40 t. dokumentów historycznych i dzieł innych pisarzy. W l. 1841-51 opracowywał na Wołyniu, w Wilnie zaś wydawał dwumiesięcznik "Athenaeum" (66 t.), w l. 1859-63 zamieszkawszy w Warszawie redagował dziennik "Gazeta Warszawska" (w r. 1861 przemianowany na "Gazetę Polską"), a w l. 187071 w Dreźnie "Tydzień".
Z tym wszystkim nie był człowiekiem, który interesuje się wyłącznie zapisywanym i zadrukowanym papierem. Pasjonował się rysunkiem pejzażu i architektury (sam ilustrował swoje relacje z podróży; do dziś ocalało ponad 1600 jego rysunków), po amatorsku imał się malarstwa olejnego, gromadził kolekcje starych rycin (jego zbiór liczył przeszło 6000 prac). Kochał muzykę. Za niezbywalną przyjemność codzienną uznawał godzinę gry na fortepianie, a jego recenzje z koncertów i oper odznaczają się solidnym profesjonalizmem. Wiele podróżował: zjeździł całą przedrozbiorową Polskę i niemal całą Europę. Przez wszystkie lata dorosłego życia angażował się w działalność polityczną, co dwukrotnie opłacił więzieniem. Uczestniczył w dziesiątkach przedsięwzięć społecznych, a w niejednej sprawie umiał się przeciwstawić opinii publicznej.
Pochodził z rodziny szlacheckiej gospodarującej w Dołhem koło Prużany (dziś Białoruś) i za swoją ojczyznę najbliższą uważał Wielkie Księstwo Litewskie, choć urodził się w Warszawie (jego matka przyjechała tu w 1812 r., obawiając się działań wojennych na szlaku natarcia armii Napoleońskiej na Moskwę). Dzieciństwo spędził we dworze babki w Romanowie na Podlasiu, dokąd chętnie powracał i w młodości (dziś znajduje się tam Muzeum J. I. Kraszewskiego). Od 1822 r. uczył się w szkołach w Białej Podlaskiej, Lublinie i Świsłoczy, a od 1829 r. studiował w Wilnie: początkowo medycynę, potem mimo protestów ojca - literaturę. Po wybuchu w Warszawie powstania listopadowego został wraz z grupą kolegów aresztowany i ponad rok przebywał w rosyjskim więzieniu, a po uwolnieniu pozostawał w Wilnie pod dozorem policyjnym. Gdy zezwolono mu na powrót do Dołhego, kontynuował rozpoczętą w Wilnie twórczość literacką i dopełniał wykształcenia (bo władze carskie zlikwidowały Uniwersytet w Wilnie. Nawyk zachłannego, ale uważnego czytania literatury i krytyki z całej Europy został mu na stałe. W 1838 r. ożenił się z Zofią Woroniczówną, spokrewnioną z nieżyjącym już prymasem i poetą J. P. Woroniczem. Stało się to znów wbrew woli ojca, który obawiał się, że syn za wysoko sięga. Po ślubie małżonkowie gospodarowali na Wołyniu. W 1853 r. - już jako rodzice czworga dzieci - przenieśli się do Żytomierza. Kraszewski skupił się odtąd na pracy literackiej, ale nie stronił i od innych prac (został kuratorem gimnazjum, dyrektorem teatru i Towarzystwa Dobroczynności). Wskutek zatargu z konserwatywną opinią publiczną na tle jego krytyki stosunku szlachty do chłopów przyjął w 1859 r. od bankiera warszawskiego L. Kronenberga, pochodzącego z rodziny żydowskiej, ofertę redagowania "Gazety Warszawskiej" i przeniósł się wraz z rodziną do Warszawy. Dzięki jego redaktorstwu liczba prenumeratorów "Gazety" w ciągu półtora roku zwiększyła się z 500 do 8000, ale z kolei naraził się na złośliwości antysemitów. W przededniu powstania 1863 r. uczestniczył w działalności politycznej, dlatego po wybuchu walk został przez podległe Petersburgowi władze krajowe uznany za osobistość niepożądaną w Warszawie. Zostawiwszy tutaj rodzinę, musiał emigrować. Wyjechał do Drezna, gdzie mieszkał do r. 1884.
W Dreźnie stał się jednoosobową instytucją polską pomocy uchodźcom politycznym, organizatorem życia literackiego i informacji o Polsce. Po śmierci wielkich poetów romantycznych był niekwestionowanym autorytetem literackim i ulubieńcem publiczności. W 1870 r. jako redaktor "Tygodnia" sceptycznie komentował przyjmowany na I Soborze Watykańskim dogmat o nieomylności papieża w kwestiach wiary, czym naraził się krajowej ortodoksji kościelnej, ale wśród czytelników nie zmniejszyło to jego popularności. W 1879 r. w Krakowie zorganizowano trwający tydzień jubileusz 50-lecia jego twórczości. W 1883 r. został w Berlinie uwięziony i oskarżony o współpracę z francuskim wywiadem wojskowym, a w roku następnym skazany przez trybunał w Lipsku na 3,5 roku twierdzy. Karę odbywał w Magdeburgu. Z powodu choroby urlopowany za kaucją wyjechał na kurację do Włoch, skąd po trzęsieniu ziemi schronił się w 1886 r. w Genewie. Tu do choroby nowotworowej przyłączyło się zapalenie płuc i stało się bezpośrednią przyczyną śmierci. Zwłoki jego przewieziono do Krakowa do krypty zasłużonych w kościele Na Skałce.
W swej twórczości powieściowej stawiał na lojalność wobec rzeczywistości, hołdował więc mimetyzmowi, ale łączył to z fascynacją romantyzmem. Świetnie zorientowany w beletrystyce i estetyce europejskiej cenił nie tylko Balzaca, Dickensa i Gogola, potem Zolę, ale także Stendhala, nim go doceniono w jego własnej ojczyźnie, przecież jednak sercem był przy Mickiewiczu. Pierwsze swe utwory opatrywał piętnem sentymentalizmu angielskiego, zwłaszcza L. Sterne`a (Wielki świat małego miasteczka 1832), francuskiej romantyki frenetycznej w stylu młodego V. Hugo (Kościół Święto-Michalski w Wilnie 1833) lub fantastyki niemieckiej w stylu E.T.A. Hoffmanna (Mistrz Twardowski 1840). Grupą tematyczną bliską romantyzmowi były też jego powieści o konflikcie artysty z rzeczywistością (np. Poeta i świat 1839, Powieść bez tytułu 1854) i o życiu ludu (m. in. Ulana 1843, Ostap Bondarczuk 1847 i Chata za wsią 1854). W kilkunastu utworach eksponował tematykę kobiecą (Całe życie biedna 1840, Szalona 1880, Sama jedna 1881), w kilkudziesięciu - problematykę szlachecką lub magnacką (np. Latarnia czarnoksięska 1843-4, Interesa familijne 1852, Dwa światy 1854, Morituri 1873). W związku z powstaniem 1863 r. napisał pod pseudonimem B. Bolesławity cykl powieści politycznych (m. in. Dziecię Starego Miasta 1863, Moskal 1865, Żyd 1866). Ciągle poszerzał krąg tematów, urozmaicał konwencje fabularne (biografia, podróż, romans, sensacja itp.) i formy stylistyczne (stylizacja realistyczna, narracja tendencyjna, parabola, pamiętnik, gawęda, dziennik). Cenił również małe formy prozy, jak np. obrazki, szkice fizjologiczne i nowele (Obrazy z życia i podróży 1843, Typy i charaktery 1854, Mozaika 1884). Przez jego twórczość przewinęły się wszystkie istotne kwestie społeczno-obyczajowe i moralne jego czasów oraz wszystkie lubiane przez czytelników motywy literackie.
Do roku 1863 przeważały na jego warsztacie tematy współczesne, w okresie drezdeńskim - historyczne. Przed wyjazdem z kraju napisał ok. 20 powieści historycznych, na emigracji - ponad 80. Twórczość tę uprawiał w opozycji do W. Scotta, opowiadając się za prymatem prawdy nad fikcją i za krytycyzmem wobec przeszłości. W tym duchu napisał m. in. Zygmuntowskie czasy (1846) i Diabła (1855), a w Dreźnie cykl tzw. saski (Hrabina Cosel 1873, Brühl 1874 i in.) oraz grupę ponad 20 innych powieści z XVIII w. (w tym Bezimienną 1869, Sto diabłów 1870 i Bratanków 1871). Z powodzeniem posługiwał się w wielu utworach narracją gawędową (Ostatnie chwile księcia wojewody "Panie Kochanku" 1875, Raptularz pana Mateusza Jasienieckiego 1880 i in.). Głośnym jego przedsięwzięciem w obrębie gatunku historycznego stał się cykl 29 powieści o dziejach Polski. Zaczął go Starą baśnią (1876) - utworem o epoce legendarnej. Powieść ta od początku cieszyła się powodzeniem, a potem była najczęściej wznawianym jego tekstem (do 2000 r. miała ponad 60 wydań). Po niej przyszła kolej na obraz dynastii Piastów (m. in. Boleszczyce 1877, Król chłopów 1881), Jagiellonów (Semko 1882, Matka królów 1883 i inne) i władców obieralnych (np. Boży gniew 1886). Cykl kończył się pośmiertnie wydanymi Saskimi ostatkami (1889).
Twórczości Kraszewskiego stale przyświecały intencje patriotyczne, przybarwione niechęcią do arystokracji, sympatią do szlachty (której wady chłostał, ale uważał ją za ostoję świadomości narodowej) i skłonnością do idealizowania ludu. Pozytywistyczni realiści traktowali go jako swego nauczyciela. Stworzył własnymi siłami bibliotekę powieści, która cieszyła się w drugiej połowie XIX w. powodzeniem nie tylko wśród czytelników polskich (w Polsce pozostał pisarzem poczytnym także w XX w.), ale i większości krajów europejskich. Ponad setkę jego powieści przełożono na języki obce. Niektóre z nich miały przekłady liczne (Jermoła - 9, Ulana i Hrabina Cosel - po 8, Herod baba, Morituri i Stara baśń - po 6). Przed Sienkiewiczem był to najczęściej tłumaczony autor polski.
II. JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI ZYGMUNTOWSKIE CZASY (BN)
oprac. Wincenty Danek
TWÓRCZOŚĆ KRASZEWSKIEGO W ZAKRESIE POWIEŚCI HISTORYCZNEJ PRZED 1846r. ZYGMUNTOWSKIE CZASY
Kompozycja powieści
- początek jest od razu wprowadzeniem in medias res – widzimy Stasia juŜ w Krakowie
- brak szczegółów intryg stryja – widzimy tylko wykonawców, tj. śyda i Lagusa
- ciekawe powiązanie elementów epickiej opisowości (losy przekupek, otrzęsiny, walka kogutów, zwyczaje dziadów, Ŝycie klechów; epizod na dworze w Knyszynie; dwór Firleja; niewola tatarska; o reformacji – kompromitacjastryja) z losami bohatera
· dzieje bohatera są nikłe w porównaniu ze wstawkami politycznymi, kulturalnymi i obyczajowymi
· Kraszewski był zawsze historykiem, który nie pozwolił, by beletrystyka przytłoczyła jego dzieło
- dbałość o realistyczne szczegóły (Lagus u plebana: otrucie psów, szantaŜ na Magdzie)
śycie Polski XVI w. w Zygmuntowskich czasach
- stawiano mu zarzuty przesadnego krytycyzmu w stosunku do historii
· w podtytule zaznaczył, Ŝe ogranicza się do roku 1572, co zwalniało go z ukazania przekrojuprzez Polskę renesansową
· prawdą jest, Ŝe nieco wypaczył wyobraŜenie o stanie naukowym Krk (skrzydła Pudłowskiego)
- kontrast między Polską plebejską a Polską moŜnowładczą
· nie ma jednoznacznie dobrej i jednoznacznie złej strony
· mimo wszystko, świat dobrych, to Agata, przekupki, pleban, Magda, Urwis, Czuryłowie
· krytyka naduŜyć feudalnych (~ Ulana)
- stosunek do reformacji
· krytyczny, negatywny, ukazuje jej fałszywy obraz
· rozbija ona jedność narodu
· mimo to, głosił hasła tolerancji religijnej, a w powieści Macocha (1873) ukazał arian w
sympatycznym świetle
· jezuitów oskarŜał o ciemnotę i fanatyzm
· bohaterem „religijnym” nie jest nikt z władz kościelnych, ale zębociński pleban, który unika urzędów, awansów, majątku
Inne problemy artystyczne Zygmuntowskich czasów
- forma powieści przygód
· przygody głównego bohatera
· liczne konflikty drugoplanowe (Zborowscy vs. Firlej, dworzanie vs. faworytki króla, klechy na plebani,Czuryłowie)
· elementy tajemniczej intrygi
- nieliczne cechy romansowej sentymentalności
- charakterystyka osób
· Staś; rysuje się nam raczej fizyczna sylwetka ściganego niŜ zarysy indywidualności
· plastyki brak ks. Beacie i Czuryle (są jednostronni: miłość ku dziecku, ku ideałowi lat młodzieńczych)
· ukazanie postaci w działaniu, w reakcjach na zmiany losu
· uwydatnianie cech środowisk (dziadowskiego, Ŝaków, plebańskiego, dworu króla, Firleja i Sapiehy)
- narracja
· narracja autorska (równieŜ wypowiedzi o char. historycznym)
· dialogi (środek beletryzacji materiałów historycznych)
· stosunkowo liczne dialogi nadają Ŝywości i energicznego tempa wypadków
· narracja tradycyjna: wszechwiedzący narrator, nie ukrywa się, komentuje i zwraca się do czytelnika
- zabiegi językowo-stylizacyjne:
· indywidualizacja języka postaci _ realizm
· próba toku zdaniowego jak w ludowej balladzie we fragmencie o miłości Anny i Czuryły (polisyndeton: I nie było o nim słychać, i nie śmiała o niego pytać, i moŜe go zapomniała, rytmizacja)
Stosunek do źródeł historycznych
- Ŝycie Ŝaków: Mieszkania i postępowanie uczniów krakowskich w wiekach dawnych Józef Muczkowski (1842)
- Ŝycie klechów i dziadów: Pomniki do historii obyczajów w Polsce z XVI i XVII w. Kraszewskiego (1843), w tym: Albertus z wojny i Peregrynacja dziadowska (1613-14)
- postulował nie przerabianie poezji gminnej, ale tworzenie w jej duchu, by powstała poezja narodowa
- dwór w Knyszynie: kronika Świętosława Orzelskiego z XVI w.
- niewola tatarska: Jan z Tęczyna Niemcewicza
- krajobraz stepowy, nadmorski, krymski: autopsja, podróŜ do Odessy w 1843 r. (Wspomnienia Odessy, Jedyssanu i BudŜaku)
- opis lochów z przykutymi więźniami: Pamiętniki o Koniecpolskich (1842)
- dzieła Paprockiego i Niesieckiego o dziejach rodów szlacheckich i magnackich w Polsce
- stworzył powieść dokumentarną, nigdy nie poszedł za romansami historycznymi Scotta
III. Tożsamość gatunkowa, problematyka i treść Zygmuntowskich czasów J. I. Kraszewskiego.
Autor dzieło zaczą pisać w roku 1845
GATUNEK:
Utwór jest:
POWIEŚCIĄ HISTORYCZNĄ
Przeważają tu postaci i zdarzenia historyczne oscylujące wokół ostatnich lat panowania Zygmunta Augusta. Naturalistyczne opisy lochów i sytuacji więźniów w niewoli tureckiej. Wypowiedzi bohaterów mają charakter historyczny, informacyjny. To jedna z niewielu powieści okazujących sytuacje wszystkich klas społecznych na tle konkretnych wydarzeń historycznych. Dialogi bohaterów są środkiem beletryzacji źródłowych materiałów historycznych.
Należy zauważyć, że autor przejawia tendencje do szukania ciemnych plam historii np. przedstawia ostatnie – pesymistyczne - rządy króla [nie wspomina nic o wcześniejszych – pozytywnych – dokonaniach].
realistyczna motywacja zdarzeń
POWIEŚCIĄ PRZYGODOWĄ
Bohaterzy mają wiele przygód, a los często szykuje im niespodziewane zwroty. W dziele pojawiają się: ucieczki, próby otrucia, cudowna zwierzchność Boska nad sierotą, bójki uliczne, pojedynek, niewiarygodne sytuacje na dworze królewskim, niewola młodego Czuryły – oto rejestr awantur, sensacji a nawet niesamowitości. Nadaje to powieści Świerzy wygląd i wyposaża ją w ciekawy koloryt polski.
POWIEŚCIĄ TRADYCYJNĄ
Narrator jest wszechwiedzący i wszechobecny. Nie ukrywa swej osoby. Komentuje zdarzenia. Zwraca się bezpośrednio do czytelnika. Jest monotonny.
CZĘŚCIOWO ROMANSEM
Świadczą o tym sceny miłosne pomiędzy księżniczką Beatą a Czachyrą w zameczku nad Bohem. Jest to miłość od pierwszego wejrzenia i na całe życie. Napawa szczególnie Czachyrę chęcią do życia i pozwala zmagać się z przeciwnościami losu. Miłość ta ze względu na urodzenie bohaterów była jednak od początku miłością niemożliwą i skazaną na niepowodzenie. Księżna decydując się na nią musiałaby zrzec się nazwiska, pozycji społecznej i majątku jaki posiadała.
AWANTURNICZYM ROMANSEM
Wskazuje na to motywy zaginięci i cudownego odnalezienia zaginionych dokumentów potwierdzającej małżeństwo księżnej, a tym samym szlachetne urodzenie Macieja [Stasia]. Legalizują one pretensje głównego bohatera do majątku i nazwiska.
INTRYGĄ SENSACYJNĄ
Od początku wiemy, że główny bohater przed czymś/kimś ucieka. Nie wiem jednak dlaczego i poco właściwie to robi. Nie wiemy kto i z jakich powodów go porywa. Niepojąca jest postać tajemniczego żebraka ostrzegającego Maćka i księżną przed zagrożeniami [Czuryła].
Ponadto postaci są bardzo rozbudowane zewnętrznie i psychologicznie [opis]. Czarne charaktery są wyrazistsze.
LUDOWĄ BALLADĄ
Podobny jest tok zdaniowy obserwowany na przykładzie Książniczki i młodego Czuryły np. „i nie było o nim słychać, i nie śmiała o niego pytać…”. Występuje również częściowa rytmizacja.
PROBLEMATYKA:
Utwór oscyluje wokół historii księcia ściganego przez okrutnego stryja, który chce zawładnąć majątkiem bratanka.
KONFLIKT POMIĘDZY:
STRYJEM A MATKĄ MAĆKA [STASIA]
ZBOROWSKIM A FIRLEJEM
KLECHAMI
CZURYŁAMI [OJCIEC I SYN]
STOSUNKI NA DWORZE KRÓLEWSKIM
zostały zapisane na podstawie szesnastowiecznych zapisków kronikarza Świętosława Orzelskiego.
RZĄDY ZYGMUNTA AUGUSTA I JEGO PRYWATNEGO ŻYCIA
patrz temat 67[Kreacje bohaterów….] charakterystyka króla Zygmunta Augusta
ukazane są stosunki na dworze ciężko chorego Zygmunta np. konflikty pomiędzy dworzanami a kochanicami króla
PROBLEM UNIWERSYTETU JAGIELOŃSKIEGO I ŻAKÓW [SZCZEGÓLNIE STOSUNEK DO ŻYDÓW]
patrz temat 67[Kreacje bohaterów….] żacy
MOTYW NIEWOLI TURECKIEJ:
na podstawie beletryzacji autentycznych zdarzeń spisanych przez Konstantego Majeranowskiego
opisy przyrody są zaczerpnięte z autopsji [podróż do Odessy]
występuje naturalistyczny opis ponurego więzienia w jednej z baszt zamkowych [przebywa tam Czuryła (loch gdzie przebywał Stanisław Koniecpolski)]
dantejski opis więźniów przykutych łańcuchami do „słupa męczarni”
w powieści Kraszewskiego nie ma ukazanego w aż tak drastyczny sposób tragizmu sytuacji jeńców i naturalnych opisów nędzy więziennej i galerniczej
PROBLEM MAJĄTKÓW I SPADKÓW W RODZINIE
zachłanność majątkowa
wzajemna nienawiść, której celem jest mord
chęć pozbycia się niewygodnego dziedzica
ANTYFEUDALNA OPOZYCJA IDEOWA:
|
ŚWIAT DWORSKI |
PROŚCI LUDZIE |
|
zepsuty [np. nałożnice, książę] myślą tylko o tym, jak zdobyć pieniądze [są dla nich skłonni zrobić wszystko] |
pomagają jak mogą [np. Agata, pleban, Magda] dzielą się z potrzebującymi tym, co mają [nawet pieniędzmi mimo tego, że ich maja niewiele] |
STOSUNEK DO REFORMACJI
negatywny
tylko stryj Maćka i Firlej przejawia związki z protestanctwem
RELIGIA
bohaterem religijnym nie jest nikt z przedstawicieli władz kościelnych [wyjątkiem jest pleban, który dla służby Bogu i życiu w ubóstwie wyrzekł się majątku]
ALCHEMIA I CZARY
patrz temat 67[Kreacje bohaterów….] GRONORIUS I DURAN
ŻEBRACY
w ówczesnej Polsce mogli żebrać tylko Ci, którzy wykupili uprzednio miejsce [Agata tego nie zrobiła i została pobita, a później zaprowadzona do pisarz, by uzyskać karę]
zły żebrak to Lagus [przekupny]
dobry żebrak to Agata[żebrze dla księcia, by mu pomóc]
ps. Autor w swej powieści historycznej czerpał z Woltera Scotta
IV. Kreacje bohaterów - środowisko krakowskich mieszczan i żaków, dwór królewski, koncepcja postaci króla itd.
Po upadku niepodległości państwa polskiego nastąpił wzrost zainteresowania historią. Był on obecny między innymi w: sztuce, nauce czy literaturze. Mówiąc o tej ostatniej dziedzinie uwagę należy zwrócić na sposób w jaki owa historyczność się tu objawiała. Przede wszystkim dominowało tło historyczne, które miało czytelnikowi przybliżyć zarys dziejów.
Na tym tle jednak najważniejsi byli bohaterowie kształtowani na wzór zupełnie odmienny od klasycystycznego, który często przedstawiał przeszłość we współczesnym kostiumie, tak by była ona utylitarna. Romantyczny bohater historyczny przejawiał cechy bardziej indywidualne i był mocno osadzony w realiach historycznych, w jakich występował.
Chcąc przybliżyć kreacje bohaterów Zygmuntowskich czasów J.I. Kraszewskiego. Należy przede wszystkim zwrócić uwagę na Kraków i środowisko w nim występujące.
liczny dwór, bogate mieszczaństwo, znakomite duchowieństwo.
MIESZCZANIE:
Jak dobrze wiem powieść zaczyna się w wieku XVI. Kraków był wtedy stolicą Polski. Dożywał jednak dni swoich z przeczuciem, że wkrótce utraci ważność. Atmosfera panująca tam mimo wszystko tętniła życiem. Miasto wrzało i szumiało zarówno ranem, jaki i nocą – było zalane ludnością. Na ulicach zawalonych straganami i budkami można było usłyszeć wesołe śmiechy i śpiewy. Panował ogromny ścisk. Kroczyły nimi pochody uroczystości religijnych lub smutne kondukty pogrzebowe. Cały rok był niby jeden dzień świąteczny. Środowisko mieszczan pozwala na ukazanie Krakowa kulturowo – obyczajowego widzianego oczami zwykłych, prostych ludzi.
Marcinowa i Janowa
sprzedawczynie na rynku
Marcinowa daje chleb Maćkowi i oferuje mu pomoc
Pokazane jest życie przekupek [zwykła codzienność]
ludność mieszczańska składała się w większości z przybyszów i żaków
ŻACY:
młodzież majętna i uboga
ze wszystkich prowincji Polski
obcokrajowa przybyła z: Węgier, Czech, Niemiec
napełniali strachem mieszczan, heretyków a zwłaszcza Żydów [Żyd = naturalny wróg Żaka (żacy oskarżali Żydów o mord ich praojców, zatruwanie wody – nie podobało im się święto Paschy)]
dzielili się na wiele klas i części
skupiali się w mniejszych grupach, którymi przewodził starszy senior
rzadko który żak przestrzegał regulaminu, który głosił, że wychodząc na ulice mają się przebierać w szaty duchowne
ubiór: oręż, szabla, potężne kije [do bicia Żydów]
przeprowadzali historyczny obrzęd otrzęsin
Obrzęd otrzęsin: widoczny na przykładzie Macieja, Jacka z Wieliczki i Jasiuka z Proszkowic, którzy w ten sposób zostali przyjęci do braci studenckiej. Obrzęd odbywał się on w gospodzie pod przewodnictwem depositora[magister ceremonii / stary żak]. Do głów młodych studentów przyczepiano wołowe rogi, targano ich, bito, szturchano, tak by mieli liczne guzy i sińce. Następnie golono im głowy. Maćka dodatkowo skompromitowano zabierając mu list od matki i czytając na głos. Chrzciny miały być symbolem trudnego życia, jakie ich czeka[podobnego do rytuału otrzęsin].
mieli swoje święto: dzień św. Gawła[dzień koguciej bitwy]
Wygląd święta: żacy nieśli koguta z. kolorowymi wstążkami nogami. Za nim niesiono kury. Gospodarz karczmy „Pod Kogutem” sponsorował żakom jedzenie. Przeprowadzano tego dnia zakłady o walki pomiędzy kogutami.
Losy Macieja podczas święta:
spotyka starca Czuryła.
Podpada Urwisowi
Zaczepia go żebraczka - Agata[wychowywała Macieja]. Agata została pobita przez innych żebraków pod kościołem NMP w Krakowie i zaprowadzona do gospody. Tam pisarz miał dać jej karę. Wzajemnie rozpoznają się z pisarzem skutkiem czego za sztukę złota wykupuje sobie prawo do żebrania pod kościołem NMP [by w ten sposób pomóc Maciejowi]. Agata opowiada Grońskiemu o rodzinie i pochodzeniu chłopca. Maciej[tak naprawdę Stanisław] to syn księżniczki, którą stryj zmusił do małżeństwa ze swym synem. Małżeństwo było tajemnicą, a księżniczka została szybko sama[ maż zmarł].Chciano ją znów zeswatać z bratem zmarłego. Nie
zgadzała się. Chciano zabić jej dziecko. By uchronić dziecko zajęła się nim Agata. Plan się nie powiódł. Dziecko mające ślad szczególny zostało rozpoznane przez Krzysztofowych ludzi, którzy pieniędzmi, groźbą, siłą chcieli je zabrać. Dziecko ukryto w Polesiu na dworku i sprowadzono tam mistrza. Pewnego dnia napadnięto na dworek. Dziecko schowało się w ogrodzie. Mistrza zabito. Nazajutrz Agata odnalazła chłopca, zabrała go i wyprawiła samego jednego do Krakowa [pod opiekę Boga go ofiarowawszy]. Chłopiec ma mówić, że jest sierotą a rodziców nie pamięta. Teraz sama przyszła za nim, by być mu pomocą. Po śladzie na twarzy rozpoznała go wśród żaków.
URWIS
rozpieszczony
jego rodzice zginęli w pożarze
przywódca wszystkich żaków
najpierw wróg, później przyjaciel i obrońca Maćka
pomaga Maćkowi związać Lagusa
ostatecznie zostaje w magistracie Krakowskim
Autor realistycznie i ciekawie przybliża życie żaków Uniwersytetu Jagiellońskiego. Główny bohater powieści - Staszek Sołomerecki - po przybyciu do Krakowa wstępuje na uczelnię i zostaje ubogim żakiem. Dzięki powieści Kraszewskiego można poznać prawa i skomplikowane zależności, jakie istniały między samymi studentami.
Moim zdaniem, autor nieobiektywnie ocenił sposób, w jaki żacy odnosili się do innowierców. Kraszewski daje się poznać jako fanatyczny katolik. Narrator powieści, stworzony przez autora, odnosi się do Żydów i protestantów z wyraźną niechęcią. Uważa ich za gorszych ludzi i wcale nie żałuje, iż żacy często działali innowiercom na złość, że wyłudzali od nich pieniądze, że przepędzali ich z miejsc publicznych. Działania takie, podejmowane przez krakowskich studentów, uważa Kraszewski za normalne. Był to wkład żaków w walkę z reformacją. Studenckie wybryki popierał Kościół, który nie mógł walczyć otwarcie z innowiercami.
KSIĘŻNA
Beata Sołomerecka [prawdopodobnie drugie imię to Anna???]
w młodości zakochana Czuryle [prawdopodobnie nie znała go z nazwiska / dziś go nie pamięta]
została zmuszona do zamążpójścia za własnego kuzyna
posiada duży majątek
martwi się o swojego syna
podobna do zmarłej Barbary Radziwiłłówny
odnajduje syna w kościele NMP na mszy
ostatecznie wstępuje do zakonu
MACIEK SKOWRONEK / STANISŁAW SOŁOMERECKI
główny bohater powieści
sam o sobie wie tylko tyle, że jest sierota
nie pamięta matki ani ojca
wie, że w dzieciństwie wołano do niego Stasio
jest obiektem zamachów [książę] i zapobiegawczej opieki [matka]
AGATA
opiekunka Macieja
KSIĄŻĘ KRZYSZTOF SOŁOMERECKI:
brat zmarłego męża księżnej [jej nie doszły mąż]
nie wierzy, że Maciej to jej syn i każe go zgładzić
chce zabić Macieja i ożenić się z Anną ze względu na olbrzymi majątek
w bójce zostaje zabity przez Czuryłe
KRÓL, KONCEPCJA JEGO POSTACI:
Zygmunt August
przeżywa rozpacz po stracie dwóch pięknych i ukochanych kobiet Elżbiety i Barbary
jego twarz jest zmęczona
chorowity, wycieńczony, bez sił [leczy go Koryncka]
opadnięty moralnie [odczuwana niemoc]
męczą go bezsenne noce i wspomnienia
pomaga Księżnej każąc przywrócić jej z synem utracone dobra
człowiek słaby opanowany przez faworyty i faworytów
W ostatnich chwilach panowania Zygmunta Augusta wszystko wskazywało na upadek katolicyzmu. Słabość jego rządów w tym czasie dodawał sił różnowiercom, którzy chcieli zawładnąć państwem wybierając króla niekatolika. Sam król jest niezdecydowany, jeśli chodzi o postępowanie z innowiercami.
Król nie troszczy się o kraj. Nie interesuje go ani ojczyzna, ani życie. Traci majątek na kochanki.
przebywał w Warszawie [skutkiem, czego nie było go w Krakowie]
DWÓR KRÓLEWSKI
wspaniały
król jest szeroko otoczony bogatymi dworami panów polskich i litewskich
osoby towarzyszące królowi:
Franciszek Krasiński
Mikołaj, Krzysztof Radziwiłł
Stanisław Czarnkowski
panuje tam rozkład moralny
kochanki króla:
Barbara Niżanka – chciwa na złoto i majątek, zazdrosna o księżną [prosi Mniszecha by ją odprawił]
Zuzanna
Anna z Witowa
zamiast pomóc pogarszają zdrowie króla
służba
DUCHOWIEŃSTWO W KRAKOWIE:
dzieliło się na:
nieżonatych [wyświęconych]
świeckich
rektor / mistrz [klecha starszy] nauczał żaków śpiewu pieśni żałobnych
chodziło często za jałmużną [żacy albo żebrali pod cmentarzem, kościołem na boso śpiewając pieśni, albo chodząc po domach(omijali te należące do możnych i szlachty)]
dla gminu było mędrcami
W czarnych barwach przedstawia Franciszka Lismonina, spowiednika królowej Bony, który wyjechawszy z kraju sprzeniewierzył królewskie pieniądze i został protestantem. Co gorsza, potajemnie powracał i szerzył wrogą, gorszą religię wśród polskiej szlachty.
DUCHOWIEŃSTWO [nie krakowskie!], MIESZKAŃSY PLEBANI:
DZWONNIK:
Grzegorz
stary, mieszka na probostwie
dawniej służył na dworze
pobożny
przesądny
czas spędzał na modlitwie i śnie
ORGANISTA
pijak i żarłok
bardzo chudy
REKTOR
dawniej wędrowny klecha, dziś mistrz plebani
poczciwy
skłonny do bójki
nie myślał o sobie, ale był otwarty na potrzeby ludzi
stroił ołtarze i sprzątał kościół
utrzymuje klechów z własnej kieszeni i dochodów kościelnych
Maciek opowiedział mu swoją historię, ten każe mu iść do Krakowa i się uczyć dając mu trochę pieniędzy na drogę
MAGDA
kucharka, gospodyni
ma życie pełne tajemnic
stara była gdy zaczęła pracę na plebani
z początku potulna i pokorna – teraz rządzi plebanią
dobra lekarka
jej rady zawsze niosły pomoc
pomiędzy nią a Lagusem jest jakaś tajemnica [Magda jest szantażowana przez Lagusa]
Opis życia na wiejskiej plebanii jest barwny. Sam portret plebanii i jej okolicy jest mistrzowsko skonstruowany. Autor bardzo plastycznie oddał atmosferę panującą we wsi późnym latem: złote pola, głęboki błękit nieba, ciemna i ciężka zieloność lasu, leniwa cisza, która ogarnia wioskę ciepłym i bezwietrznym letnim wieczorem. Jest to obraz wręcz sielankowy.
Mieszkańcy plebani mają jasne proste osobowości, pozbawione niedomówień czy dwuznaczności. Są to typowe postacie klechów każdej polskiej, szesnastowiecznej plebanii. Można więc poznać wśród mieszkańców wiejskiego kościółka Albertusa - żołnierza samochwała, nauczyciela zabijakę, organistę, który często lubił zaglądać do kieliszka i starego, mrukliwego, zamkniętego w sobie dzwonnika. Tymi groteskowymi postaciami bezsprzecznie rządzi gospodyni plebana Magda.
HAHNGOLDEM
jeden z Żydów chcących porwać Maćka
LAGUS
Żyd
dziad
żebrak działa na zlecenie Hahngoldema
CZURYŁO
Rusin
Szlachcic - chodopachołek
Sługa Sołomereckich
porywa Maćka
w młodości zakochany z wzajemnością w Annie. Kiedy dowiedział się, że jest zaręczona udał się na walkę z tatarami. Mąż Anny też wyjeżdża. W walce umiera mąż Anny, chłopakowi udaje się przeżyć. Będąc w niewoli został oddany Tatarce, którą zabił. Chciał uciekać, ale rany nie pozwoliły mu i znowu trafił do niewoli. Pewnej zimowej nocy udało mu się uciec. Został zaatakowany przez wilczycę, którą zabił i się nią posilił, później przez wilka – też go zabił. Znalazły go dzieci tatarskie i znowu trafił do niewoli. Pracował u tatara, później dostał się na galery, na końcu trafił do księdza, który umierając przekazał mu papiery dla pewnej rodziny[są to akta zawarcia małżeństwa pomiędzy książną i jej pierwszym mężem]. Służył u Tatara od którego uciekł na Podole. Udał się do rodzinnego majątku, który dzierżawił już ktoś inny. Służba jednak dała mu schronienie. Wraz z ogrodnikiem odkopał majątek rodzinny. Udał się do Krakowa. Tam natrafił na Annę, która go nie rozpoznaje.
ojciec z początku nie uznaje go za syna, na starość mądrzeje
w bójce zabija księcia
KALWINIŚCI
Negatywnie przedstawił autor zbór kalwinistów w Krakowie. Według Kraszewskiego byli to ludzie fałszywi (bo zmieniali religię katolicką, w której byli wychowani na inną, obcą), nerwowi, urągający dogmatom katolickiej wiary, szerzący zepsucie moralne i przykładający się do upadku Rzeczypospolitej. Autor reprezentuje wąski zaściankowy światopogląd, w którym nie ma miejsca na tolerancję dla ludzkiej odmienności i zrozumienia pewnych historycznych mechanizmów.
LISMANIN
Pierwszy w Polsce protestant
Występuje pod nazwiskiem Burger
Przekonuje żarliwie innych do swojej wiary
FIRLEJ
mądry
prawy
protestant
nienawidzi Zborowskich [przyjaciele księcia]
opiekuje się przez pewien czas Maciejem
GRONORIUS I DURAN
Niemcy
wróżbici
czarnoksiężnicy
ustawia się do nich długa kolejka
książę Krzysztof idzie do nich po poradę
przygotowali fiolkę z trucizną dla Macieja
INNE MIASTA NIŻ KRAKÓW:
SZLACHTA LITEWSKA
żyje skromnie, ubogo
mało różni się od wieśniaków
lękliwie używała swych przywileji
gospodarstwa zaniedbane
uprawa roli nie daje korzyści
WYGLĄD WILNA
dochodzi do siebie po wojnach
nędza
głód
martwe ulice, stragany
niedostatek
prawie wszyscy uciekli z miasta
OGÓLNA KONCEPCJA BOHATERÓW:
bardzo rozbudowane zewnętrznie i psychologicznie [opis]
podkreślone wybrane rysy sylwetek
wszystkie postaci oprócz romansowych [Czuryła, Beata] są bardzo plastyczne
ukazane są w działaniu i reakcji na gwałtowne zmiany losu
uwydatnione są opisy środowisk np. żacy, dwór królewski
JĘZYK BOHATERÓW
potoczny
bohaterowie posługują się językiem swoich środowisk
widoczna jest indywidualizacja
ps. Autor stosuje dużo postaci drugoplanowych, o których w dalszym toku zapomina [gubi je]