I. Klimat.

Pogoda - to ogół zjawisk atmosferycznych zachodzących w danej chwili i miejsca w dolnych warstwach atmosfery.

Klimat - charakterystyczny przebieg zjawisk pogodowych na danym obszarze w okresie wieloletnim (30-50 lat).

Masa powietrza - jest to duży obszar troposfery o szczególnym pionowym uwarstwieniu termicznym, wilgotności powietrza i innych wspólnych cechach, które nabyła przez dłuższy pobyt nad określonym typem podłoża.

Front atmosferyczny - wąska strefa przejściowa oddzielająca masy powietrza o różnych właściwościach termicznych i wilgotnościowych.

Układy baryczne - to obszary obniżonego i podwyższonego ciśnienia występujące w atmosferze.

Przejściowość klimatu:

a) mniejsze amplitudy rocznych temp.,

b) niewielkie opady,

c) duża zmienność pogody,

d) występowanie 6 klimatycznych pór roku.

Podsumowanie:

1. Pogodę i klimat Polski kztałtują masy powietrza napływające z obszarów stałych układów barycznych.

2. Najważniejszym stałym ośrodkiem barycznym kształtującym klimat Polski jest Niż Islandzki. Powietrze napływające z tego kierunku jest chłodne i wilgotne.

3. Masy powietrza napływające nad Polskę są rozdzielone frontami atmosferycznymi. Na frontach ścierają się masy powietrza o różnej charakterystyce. Powoduje to intensywne opady atmosferyczne i silne wiatry.

4. Cechą klimatu Polski jest bardzo duża zmienność pogody związana z przemieszczaniem mas powietrza i frontów atmosferycznych.

5. Pogody w Polsce zmieniają się zwykle w cyklu 3-5-dniowym.

6. Przejściowość klimatu Polski jest wynikiem ścierania się nad Polską mas powietrza znad oceanu i kontynentów.

Pytanie i polecenia kontrolne:

1. Które stałe ośrodki baryczne kształtują pogodę i klimat w Polsce?

Na obszarach, nad którymi przez większą część roku zalegają masy powietrza o stałych wartościach ciśnienia, temperatury i wilgotności, zwane układami barycznymi (wyże, niże), pogoda i klimat są zwykle stałe i przewidywalne.

2. Jaka pogoda panuje zwykle na obszarach objętych frontami atmosferycznymi?

Na obszarach objętych frontami atmosferycznymi następuje gwałtowne mieszanie się mas powietrza o różnych cechach, w wyniku czego pogoda staje się zmienna, częste są opady i silne wiatry.

3. Wyjaśnij, dlaczego na wschodzie Polski zimy są mroźniejsze.

Wraz z posuwaniem się mas powietrza na wschód amplitudy wzrastają, a średnie temperatury zimowe zmniejszają się. Na wschodzie kraju zaznacza się wpływ mas kontynentalnych, oddziałujących przede wszystkim na wielkość opadów i ich rozłożone w czasie. Opady są bowiem niewielkie i skoncentrowane w porze letniej, co jest charakterystyczne dla kontynentalnej odmiany klimatu umiarkowanego.

4. Wyjaśnij, dlaczego Morze Bałtyckie w małym stopniu oddziałuje na klimat Polski.

Morze Bałtyckie w niewielkim stopniu oddziałuje na klimat Polski ze względu na małą objętość wód.

5. Czym różnia się astronomiczne pory roku od klimatycznych?

Astronomiczne pory roku określone zostały na podstawie rocznej wędrówki Ziemii wokół Słońca. Wyznaczone są przez momenty wejścia Słońca w określony fragment sfery niebieskiej. Kryterium wyodrębniania klimatycznych pór roku stanowi wartość średniej dobowej temperatury powietrza oraz następstwo poszczególnych pór.

II. rzeki.

Dorzecze - obszar, z którego wody powierzchniowe spływają do systemu jednej rzeki, zwanej rzeką główną.

Zlewisko - obszar lądowy, z którego wszystkie wody powierzchniowe i podziemne spływają do jednego morza lub oceanu.

Dział wodny - linia w terenie oddzielająca dorzecza dwóch rzek, w ten sposób, że wody spadające po jednej stronie tej linii spływają do jednej rzeki, a po drugiej stronie - do tej drugiej rzeki.

Bród - płytszy odcinek koryta rzecznego, często o twardszym i spokojniejszym nurcie.

Dolina rzeczna - to podłużne obniżenie utworzone w skutek erozyjnej działalności wody płynącej korytem.

Cechy sieci rzecznych:

- układ południkowy,

- asymetria dorzeczy,

- krótki odcinek brzegu górnego,

- niski współczynnik odpływu.

Podsumowanie:

1. Rzeki w przeszłości pełniły rolę szlaków komunikacyjnych i rezerwuarów wody. Obecnie najważniejszą ich funkcją jest dostarczenie wody do celów gospodarczych i komunalnych.

2. Najważniejszymi obszarami źródliskowymi polskich rzek są pasma górskie Karpat i Sudetów oraz pas wzniesień morenowych na północy kraju.

3. Prawie całe terytorium Polski należy do zlewiska Morza Bałtyckiego.

4. Wysokie stany wód w polskich rzekach i związane z nimi powodzie występują na wiosnę i latem.

5. Niskie stany wód rzecznych występują w zimie i pod koniec lata.

6. Niedobory wody powierzchniowej są najbardziej dotkliwe na obszarach działów wodnych.

Pytania i polecenia kontrolne:

1. Wyjaśnij przyczyny asymetrii dorzeczy Polski.

Powierzchnia prawych części dorzeczy jest większa od powierzchni lewych części dorzeczy, wynikająca z nachylenia w kierunku północno-zachodnim.

2. Wyjaśnij jaki ustrój mają rzeki Polski. Z czego on wynika i jakie pociąga za sobą skutki?

Rzeki Polski charakteryzuje ustrój deszczowo-śnieżny (wzmożone opady jesienią i topniejące śniegi wiosną wpływają na znaczny przyrost wód).

3. W jaki sposób można zapobiegać wysokim stratom powodowanym przez powodzie?

- Zapobieganie powodziom polega na obserwowaniu pogody i stanów rzek.

- W razie powstania zatorów lodowych likwiduje się je przez udrażnianie spływu lodołamaczami.

- Ważna jest budowa i konserwacja umocnień (wałów) wzdłuż koryt najbardziej groźnych rzek.

- Potrzebne są również sztuczne zbiorniki retencyjne, przechwytując nadmiar wody w czasie

wiosennych roztopów i oddające go podczas niedoborów i niskich stanów.

- Najważniejsze jest jednak wczesne przewidywanie zagrożenia.

4. Które części Polski mają największe niedobory wód powierzchniowych? Wyjaśnij przyczyny.

Obszarami o stałym niedoborze wody są w Polsce szczególnie okolice Łodzi i Górnego Śląska, znajdujące się na głównym dziale wodnym. Przyczynami mogą być niezbyt duże opady atmosferyczne i, że niewiele rzek wpływa do Polski spoza naszego terytorium.

II. jeziora.

Jezioro - naturalny śródlądowy zbiornik wodny. Jeziora są młodym krajobrazem, stanowią obszary rekreacyjno-sportowe, są wodnymi drogami komunikacyjnymi, łatwo dostępnym źródłem wody.

Typy genetyczne jezior:

- meteorytowe, - tektoniczne,

- wulkaniczne, - polodowcowe,

- krasowe, - rzeczne,

- deltowe, - przybrzeżne,

- bagienne, - zaporowe.

Jeziorność - stosunek powierzchni jezior do ogólnej powierzchni analizowanego obszaru. Największa jeziorność występuje na Pojezierzu Mazurskim a najmniejsza na Wielkopolskim. W Polsce jest ponad 7081 jezior, zajmują powierzchnię 281 tys. hektarów. W stosunku do roku 1954 liczba jezior zmniejszyła się o 11%.

Podsumowanie:

1. W przeszłości jeziora pełniły rolę obronną i dostarczały pożywienia. Obecnie najważniejsza jest ich funkcja rekreacyjna.

2. Jeziora Polski zajmują 0,9% powierzchni kraju.

3. Największą kryptodepresją jest dno jeziora Miedwie.

4. Głębokie jeziora Polski zmieniają pionowy rozkład temperatur w zależności od sezonu. Na dnie temperatura zwykle jest stała i wynosi 4^oC.

5. Zlodzenie i rozmarznięcie jezior następuje od brzegów, które oddają energię cieplną wodom jeziornym lub ją od nich odbierają.

Polecenia i pytania kontrolne:

1. Omów genezę jezior na Pojezierzu Łęczycko-Włodawskim.

Jeziora Pojezierza Łęczycko-Włodawskiego najczęściej należą do typu jezior krasowych. Powstały w związku z utrudnionym odpływem wód powierzchniowych i podziemnych z obszarów wcielonych płytko zalegającymi skałami węglanowymi.

2. Co to jest kryptodepresja?

Miejsce poniżej poziomu morza.

3. Co to jest termoklina?

Jes to warstwa, najczęściej do 10 m, gdzie temperatura stabilizuje się, ponieważ nie dochodzi już do mieszania się cieplejszej wody z powierzchni z chłodną wodą znad dna.

4. Wyjaśnij, dlaczego rozamarzanie jezior następuje od jego brzegu.

Rozmarzanie najszybciej przebiega ono w najpłytszych częściach akwenu, szczególnie w tych, które są położone najbliżej brzegu. Wychłodzona powierzchnia lądowa szybko odbiera ciepło od otaczającej ją wody.

5. Jak się nazywa, gdzie się nazywa i do jakiego typu genetycznego należy największe jezioro Polski?

Śniardwy - największe jezioro w Polsce; położone w województwie warmińsko-mazurskim, w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich w dorzeczu Pisy. Typ genetyczny: polodowcowe; rodzaj: wytopiskowe.

III. Morze Bałtyckie.

1. Morze Bałtyckie położone jest w północnej części Europy; jest ono wewnątrzkontynentalne. Dzieli się na:

- Basen Południowy,

- Basen Środkowy,

- Basen Północny.

2. Wlewy wód oceanicznych przez cieśniny duńskie przemieszczają się w przydennych warstwach.

Falowanie na tak małym akwenie jest ograniczone. Wysokość fal dochodzi maksymalnie do ok.3 m, a ich długość waha się od 10 do 75 m.

Pływy na Morzu Bałtyckim istnieją, ale są niewielkie i dochodzą zaledwie do kilku centymetrów.

3. Jako morze śródlądowe Bałtyk otrzymuje duże ilości słodkich wód rzecznych. Wymiana wód z oceanem jest ograniczona, jednak to ona decyduje o rozwoju morskich form życia. Ze względu na położenie w umiarkowanej strefie klimatycznej opady i parowanie są ograniczone. Ze względu na ograniczoną i znaczną dostawę wód rzecznych Morze Bałtyckie ma bardzo niskie zasolenie (0,7%). Najwyższe jest w cieśninach duńskich, najmniejsze w Zatoce Botnickiej.

4. Cechy charakterystyczne świata ożywionego w Bałtyku to niewielka liczba gatunków i mniejsze rozmiary osobnicze. Powodem jest słonawe środowisko morza, które nie dostarcza odpowiedniej ilości substancji odżywczych.

Pytania i polecenia kontrolne:

1. Wyjaśnij, dlaczego żegluga po Bałtyku jest stosunkowo trudna.

Fale często się krzyżują, co w połączeniu z ich małą długością czyni żeglugę po Bałtyku trudną.

2. Omów przyczyny niskiego zasolenia Zatoki Botnickiej.

Najmniejsze zasolenie cechuje Zatokę Botnicką: w czasie wiosennych roztopów spada ono do około 0,1-0,2%, czyli jest porównywalne z wodami jeziora Łebsko.

3. Dlaczego w Bałtyku jest niewiele gatunków zwierząt i roślin?

Niskie zasolenie stanowi ograniczenie dla większości organizmów typowo morskich, natomiast istnienie zasolenia jest barierą dla większości organizmów słodkowodnych.

4. Wymień najbardziej typowe gatunki małży i ryb bałtyckich.

Małże: sercówka, rogowiec bałtycki, małgiew piaskołaz, omułek. Ryby: śledzie, szproty, dorsze, łososie, płotki, okonie.

IV. Gleby.

Gleba - biologicznie czynna powierzchniowa warstwa litosfery, powstała ze skały macierzystej pod wpływem czynników glebotwórczych (organizmy żywe, klimat, woda) i podlegająca stałym przemianom.

Fazy gleby: (stała, ciekła, gazowa).

Skład gleby: (woda - 25%, powietrze - 25%, sub. organiczne - 12%, skł. mineralne - 38%)

Gleby w Polsce kształtowane były głównie przez: klimat umiarkowany, roślinność lasów iglastych i mieszanych oraz podłoże skalne (głównie piaski i gliny).

Udział gleb w powierzchni Polski:

82% - bielicowe i brunatne,

9% - bagienne,

5% - mady,

2% - czarne ziemie,

1% - czarnoziemy,

1% - rędziny.

Erozja gleb - jest to proces niszczenia gleby polegający na usuwaniu jej części przez wodę lub wiatr.

Pytania i polecenia kontrolne:

1. Co to jest klasyfikacja botaniczna? Ile jest w niej klas?

Klasyfikacja botaniczna gleb oparta jest na ich urodzajności. Istnieje sześć podstawowych klas botanicznych. Klasa I jest najlepsza, klasa VI najsłabsza.

2. Gdzie w Polsce znajdują się czarne ziemie?

Występują głównie na Pojezierzu Kujawskim, Nizinie Wielkopolskiej, w okolicach Sochaczewa i Pyrzyc.

3. Wymień przyczyny erozji gleb.

Niewłaściwe użytkowanie gleb uprawnych prowadzi do ich erozji. Na silnie nachylonyh stokach górskich spłukiwanie jest wyjątkowo intensywne. Z kolei obszary nizinne, niewłaściwie eksploatowane, są bardziej narażone na wywiewanie.

4. Które obszary Polski są najbardziej narażone na erozję gleb?

Stoki górskie i obszary nizinne są najbardziej narażone na erozję gleb.

5. Omów sposoby ograniczania erozji gleb.

Erozji gleb można zapobiegać przez:

- zalesianie,

- orkę wzdłuż poziomic,

- właściwą uprawę (przeznaczanie gleb narażonych na erozję na łąki i pastwiska, sianie ozimin),

- sadzenie pasów zadrzewień śródpolnych.

V. Szata roślinna.

Zbiorowiska roślinne - są to skupiska roślin o charakterystycznym wyglądzie i określonym składzie gatunkowym.

Podsumowanie:

1. Ekosystem jest to fragment przyrody, na który składają się biocenoza (część ożywiona, rośliny i zwierzęta) i biotop (część nieożywiona).

2. Większość gatunków roślin Polski to gatunki przechodne, to znaczy występujące również w innych częściach Europy.

3. Leśnymi zbiorowiskami roślinnymi są: bory, grądy, łęgi, olsy, lasy górskie.

4. Naturalnymi zbiorowiskami roślinności zielnej są łąki.

5. Zespół roślinności na polach uprawnych nazywamy agrocenozą. Większość gatunków roślin uprawnych nie pochodzi z terytorium Polski.

Pytania i polecenia kontrolne:

1. Wyjaśnij, dlaczego las można nazwać ekosystemem.

Las to ogół populacji różnych gatunków roślin i zwierząt, a więc biocenozą. Jak również jest to obszar zajęty przez określoną biocenozę, a więc biotop. Biotop razem z biocenozą tworzą ekosystem. Las więc jest ekosystemem, w którym dominują drzewa.

2. Wymień gatunki drzew tworzących grądy.

Typowymi gatunkami drzew są buki, graby, dęby, jesiony.

3. Czym się różnią łęgi od olsów?

Lasy olsowe wyróżnia specyficzna struktura, którą można określić jako „kępkową”.

Buk Dąb Świerk Jodła

Puszcze i bory:

1.Wkrzańska 23.Stobrawskie

2.Goleniowska 24.Sudecka

3.Bukowa 25.Dolnośląskie

4.Tucholskie 26.Rzepińska

5.Kurpiowska 27.Notecka

6.Piska 28.Gorzowska

7.Borecka 29.Krajeńskie

8.Romincka 30.Nadodrzańskie

9.Augustowska

10.Knyszyńska

11.Białowieska

12.Biała

13.Kamieniecka

14.Kampinoska

15.Osiecka

16.Kozienicka

17.Pilicka

18.Świętokrzyska

19.Sandomierska

20.Solska

21.Karpacka

22.Niepołomicka

VI. Źródła zanieczyszczeń.

Sozologia - nauka zajmująca się tworzeniem zasad racjonalnego przekształcania środowiska i jego ochrony.

Ekologia - dziedzina nauki, która zajmuje się badaniem zależności zachodzących w środowisku będących „domem” dla świata ożywionego.

Źródła zanieczyszczeń atmosfery:

- zakłady energetyczne i przemysłowe,

- mobilne źródła zanieczyszczeń,

- zanieczyszczenia transgeniczne,

- gospodarstwa domowe (emisja z palenisk).

Źródła zanieczyszczeń hydrosfery:

- ścieki przemysłowe,

- zanieczyszczenia pochodzące z rolnictwa.

Źródła zanieczyszczenia litosfery:

- punktowe,

- obszarowe,

- osadnictwo,

- przemysł.

Polecenia i pytania kontrolne:

1. Jaki jest stopień redukcji zanieczyszczeń pyłowych w nszym kraju?

Zanieczyszczenia pyłowe są redukowane w stopniu bardzo wysokim (ponad 98%).

2. Przedstaw źródła przemysłowych zanieczyszczeń wód.

W ściekach przemysłowych najczęściej znajdują się siarczki i siarczany, kwasy, fenole, siarkowodór, chlor, chlorki, metale ciężkie, rozpuszczalniki organiczne. Do ścieków przemysłowych zalicza się również wody pokopalniane o różnym stopniu mineralizacji. Źródłe mzanieczyszczenia środowiska są też wody pochłodnicze (pochodzące z chłodni kominowych).

3. Wyjaśnij, w jaki sposób rolnictwo zanieczyszcza wody powierzchniowe i podziemne.

Wykorzystywane w produkcji roślinnej nawozy sztuczne nie są w całości absorbowane przez rośliny. Nadmiar nawozów wsiąka w podłoże i przedostaje się do wód podziemnych. Cześć spływa z pól, „użyźniając” wody jeziorne i rzeczne. Powoduje to ich eutrofizację, co w konsekwencji prowadzi do zamierania życia w tych akwenach.

VII. Ochrona środowiska.

1. Instytucjonalnymi formami ochrony środowiska w Polsce są:

- pomniki przyrody,

- stanowiska dokumentacyjne,

- użytki ekologiczne,

- parki krajobrazowe,

- parki narodowe,

- rezerwaty przyrody,

- ochrona gatunkowa.

Pomniki przyrody - okazy przyrody żywej lub nieożywionej, bądź ich zespoły cechujące się szczególnymi wartościami naukowymi, historycznymi, kulturowymi lub estetycznymi; głazy narzutowe, zabytkowe drzewa, jaskinie.

Stanowiska dokumentacyjne - formy ochrony przyrody nieożywionej, ważne z naukowego punktu widzenia.

Użytki ekologiczne - niewielkie obszary chronione, będące miejscem życia lub rozwoju różnych organizmów.

Parki krajobrazowe - są to tereny cechujące się dużymi walorami przyrodniczymi, na których dopuszcza się prowadzenie działalności rolnej i leśnej.

Parki narodowe - są to obszary powyżej 1000 ha o szczególnie cennych wartościach przyrodniczych, naukowych, kulturalnych i edukacyjnych. Na terenie całego parku narodowego chroniona jest cała przyroda.

Rezerwaty przyrody - są to stosunkowo niewielkie obszary (do 1000 ha). Mogą być tworzone w celu ochrony konkretnego elementu środowiska lub całego ekosystemu.

Ochrona gatunkowa - dotyczy dziko występujących roślin, zwierząt lub grzybów, w szczególności gatunków rzadkich lub zagrożonych wyginięciem.

Rozmieszczenie Parków Narodowych w Polsce